Absürd Tiyatro

Bu makale İstanbul Şehir Üniversitesi’nde Doktor Öğretim Üyesi Didem Ardalı Büyükarman tarafından verilen Tiyatro ve Temsil dersi için hazırlanmıştır. Makalede Adalet Ağaoğlu’nun tiyatro yazarlığı ve “Evcilik Oyunu ”isimli eseri analiz edilmiştir.

Absürd tiyatro 20. yüzyılda Fransa'da ortaya çıkmış bir metin/performans türü olarak, yüzlerce yıllık bir geleneği olan Batı tiyatrosunu sorgulama ve yapısızlaştırma işlevine hizmet etmiş, seyircinin okuma, alımlama ve hem oyun metniyle hem de sahne performansıyla ilişki kurma biçimini sorgulamıştır. Bu bakımdan yoğun bir metinlerarasılık ve parodik yapı taşımaktadır. Türkiye'de ise yazılı tiyatro geleneği ancak Tanzimat Dönemi'ne kadar uzandığından, Batı'daki sözlü ve yazılı tiyatro geleneğine bir başkaldırı niteliği taşıyan bu türün erek kültüre aktarımı birçok açıdan sorunları ve tartışma gereksinimini beraberinde getirmiştir. Bu tez, Türkiye kültür dizgesinde yazılı tiyatro çevirisi tarihini ele aldıktan sonra, bu tarih içinde Absürd tiyatro çevirisinin yerini sorgulamak ve Samuel Beckett'in Godot'yu Beklerken ve Oyun Sonu oyunları üzerinden Absürd tiyatronun aktarım süreçlerini ele almak üzere kaleme alınmıştır. Böylece, Absürd tiyatro çevirisinin karmaşık yapısını, bu yapı içinde çevirmenin rolünü ve çevirinin tanımını kültür ve yazın dizgelerini göz önünde bulundurarak ele almayı amaçlamıştır. Söz konusu dizgesel bakış, çeviri, seyir, sahneleme, telif eser üretimi geleneklerini ve uzlaşımlarını da göz önünde bulunduracak şekilde derinleştirilmiş ve kaynak dizge gelenekleriyle erek dizge geleneklerinin birlikte kullanımına varan yeniden yazımların ve çeviri/telif ayrımının sınırlarında konumlandırılabilecek ara formların ortaya çıkışını da irdelemeyi amaçlamıştır.

Tiyatro ve çeviriyi bir araya getiren bu kitap, 20. yüzyılda ortaya çıkan absürd tiyatroyu başta Eugène Ionesco olmak üzere
Samuel Beckett ve Arthur Adamov gibi öncüleri de ele alarak Ionesco’nun Türkçeye çevrilen oyunlarını incelemektedir.
Dil oyunları, Anlamsızlık ve Tekrarlamalar gibi özellikler üzerine kurulu olan bu oyunlar, hem sahneleme açısından hem de çeviri açısından dikkate değer eserlerdir. Türkçeye çevrilen oyunlarından alıntılanan örneklemler, ‘Yorumlayıcı Çeviri Kuramı’ çerçevesinde incelenmekte, Ionesco’nun tiyatrosuyla ilgili teatral bir çeviri eleştirisi yapmaktadır.

Giriş Bu yazıda ilk olarak absürd (uyumsuz) tiyatroya ve absürd tiyatrodaki uyumsuzluğa, uyumsuzluğun ne ile ve nasıl bir uyumsuzluk olarak algılanması gerektiğine yer verilmiş, sonra da Eugene Ionesco'nun Ders/La Leçon oyunundaki ilişkiler, özelde de oyundaki öğretmen ve öğrenci ilişkisi eleştirel eğitim perspektifi ile ele alınmış, bu noktada da Freireyen kavramlardan faydalanılmıştır. Absürd Tiyatro ve Absürd Tiyatroda Uyumsuzluk Esslin, Absürd Tiyatro (1999) adlı çalışmasında absürd tiyatronun 1920'lerden bugüne farklı yazın türlerinde, Joyce, Kafka gibi yazarların eserlerinde, kübizm, sürrealizm gibi sanat akımlarında belirgin olan eğilimlerini gösterdiğini ancak tiyatroya dair tartışmaların özellikle de Beckett'in Godot'yu Beklerken adlı eseriyle başladığını, bugün de absürd tiyatro denildiğinde ilk akla gelen eserin Godot'yu Beklerken olduğunu söyler (Esslin, 1999). "Oyun, Ağustos 1955'te Londra'da ilk kez gösterildiğinde büyük ölçüde anlaşılmaz bulunmuştu. Birçok eleştirmen onun anlaşılmaz, saçma sapan bir şey olduğu kanısındaydı." (Esslin, 1999, 14). Aslında absürd tiyatronun üzerine yapışıp kalan "saçma" sözcüğünün nedeni de Beckett, Adamov, Ionesco, Genet, Tardieu, Buzzati ve sonra Pinter gibi yazarların metinleri/oyunları karşısında, izleyicilerin bu ilk izlenimleridir. Oysa absürd tiyatrodaki bu anlaşılamama durumu ve yadırgama, oyunlar sırasında açığa çıkan "uyumsuzluk" ile ilgilidir. Bu uyumsuzluk metinlerdeki standart dil kullanımının reddinden, Beckett'in Godot'yu Beklerken oyununda olduğu gibi İncil'in tersyüz edilişi ve dramatik, Aristotelyen tiyatronun tüm yapısının bir tiyatro metninde ortadan kaldırılışı, hemen tüm oyunlarında dilin artık bir iletişim aracı olmaktan çıkması ve anlam metafiziğini iptal eden negatif yazma biçimi (Karacabey, 2007) ile, Ionesco'nun Gergedanlar oyununda olduğu gibi toplumsal yabancılaşmanın, sürü haline gelişin gergedan metaforu ile anlatılışı, Ders oyununda öğretmen-öğrenci ilişkisine ve eğitim sistemine bakışın geleneksel değerlendirme biçimlerinin uzağına düşmesi, Amedee ya da Nasıl Kurtulmalı oyununda mutlu görünen aile evlerinde büyüyen metaforik cesetler, Genet'in Hizmetçiler oyununda hanımlarını öldürme provası yapan hizmetçiler ya da Zenciler'de beyaz

Düşünsel tabanını dünya savaşları sonrasında ortaya çıkan tinsel bunalımdan kaynaklanan kötümserlik ile Varoluşçuluk ve Hiççilik gibi düşünce dizgelerinin etkisi altında oluşturan Absürd Tiyatro anlayışının asal izleği yaşamın usa aykırılığıdır. Absürd Tiyatro anlayışı, dünya savaşları sonrasında ortaya çıkan kültürel kargaşa ortamının bir sonucu olarak, yaşadığı dünyaya ‘yabancılaşan’ ve ‘yalnızlaşan’ insanın durumunu yansıtmayı amaçlar. Absürd Tiyatro, ‘yalnızlaşan’ insanın durumunu sahneye taşımak için farklı arayışlar içerisinde olan oyun yazarları tarafından benimsenmiş ve toplumlarının deneyimlediği sosyo-politik-ekonomik koşullar bağlamında biçimlenmiştir. Diğer bir ifadeyle, kendi içinde belirlenmiş ilke ve kuralları olmayan, ‘izm’ ya da akım özelliği gösteren herhangi bir anlayışa bağlı olmayan Absürd Tiyatroyu, oyun yazarları kendi tarzlarında yorumlamış ve kendi toplumsal olgularıyla harmanlayarak okuyucuya/izleyiciye sunmuşlardır. Bu bağlamda; bu çalışma, Tom Stoppard’ın Bir Ayrı Huzur (A Separate Peace) (1969) adlı oyununu ve Aziz Nesin’in Çiçu (1969) adlı oyununu Absürd Tiyatro anlayışı ile ele almaktadır. Dramatik yaşamları ve ürettikleri eklektik tiyatro yapıtları bakımından çağdaş tiyatroda ses getiren Stoppard ve Nesin’in, adı geçen oyunlarda modern bireyin kimliğini, seçimlerini ve
‘yalnızlığını’ derinlemesine tartıştığı görülmektedir. 20.yüzyılın ikinci yarısında, farklı coğrafyalarda benzer kaygılarla eserler üreten Stoppard ve Nesin’in kendilerine özgü biçemler geliştirdiği ve bu biçemlerin Absürd Tiyatro geleneği ile benzeştiği vurgulanmaktadır. Bu çalışmada, oyunlardaki baş kişilerin ifadeleri ve biyografik bilgilerine dayanarak, ‘yalnızlığın’ bir çözüm, arzulanan bir olgu, olarak görüldüğü ve bu çözümün kişilere veya kurumlara bağlanmayı reddetme ve modern yaşamın getirdiği sorumluklardan kaçınma yolunda yattığı ortaya konulmaktadır.

Bellek çalışmaları, çeviribilim ve tiyatrobilim alanlarına disiplinlerarası yaklaşmayı hedefleyen bu çalışmanın amacı dramatik metinlerin çeviri ve yeniden çevirilerinin erek kültürdeki geleneksel unsurları dönüştürerek yeniden üretmeye yarayacak bir biçimde işlevselleştirilebileceğini göstermektir. Genel olarak çeviriyle, özel olarak ise tiyatro çevirisiyle
ilgili literatürde, “çeviri” edimi ve olgusu kaynak kültür ögelerinin erek kültüre aktarımı çerçevesinde ele alınmaktadır. Bu çalışmada ise, bu ön kabule karşıt bir durum açısından “çeviri” ve “yeniden çeviri” olgularına yaklaşılacaktır. Bu çalışmanın inceleme bütüncesini, halk tiyatrosuna ve geleneksel Türk tiyatrosuna özgü olan “kukla/tasvir”, “fasıllı anlatı”, “hikâye anlatıcılığı/meddah”, “oyun-içinde-oyun/rol-içinde-rol”, “illüzyon kurma/kırma”, “tekerleme”, “tekrar/simetri” gibi unsurları kültürel bellek içinde dönüştürürken ve yeniden şekillendirirken oluşturduğu özgün metinlerin yanı sıra (yeniden) çeviri tiyatroyu da kullanan Tiyatrotem’in Batı tiyatrosundan çevirdiği/uyarladığı bazı metinler oluşturmaktadır. Tiyatrotem, bu metinler ve sahnelemeleri sayesinde anlatı geleneğini çağdaş Batı tiyatrosuyla kaynaştırmıştır. Tiyatrotem’in “Klasik dramatik metinlerden hareketle oluşturulan oyunlar” başlığı altında
sunduğu bu dramatik metinler Alfred Jarry’nin kaleme aldığı ve ilk Absürd tiyatro metni sayılan Ubu Roi [Kral Übü] adlı oyundan yola çıkarak kurdukları Âlem Buysa Kral Übü, yine Alfred Jarry’nin Ubu Enchaîné [Zincire Vurulmuş Übü] adlı oyunundan hareketle kurdukları Gündüz
Niyetine, William Shakespeare’in Richard III adlı oyunu çıkışlı III. Riçırd Faciası ve Molière’in Le Tartuffe adlı oyunundan kurdukları Tartüf Bey adlı oyunlardır. Bu çalışma, kültürel bellek içinde “çeviri” ve “yeniden çeviri” olgularını ele alırken yalnızca “farklı” ve “yabancı” olanın aktarımının değil, yerel ve geleneksel unsurların dönüştürülmesi ve yaşatılması işlevinin de mümkün ve önemli olduğunu somut örnekler üzerinden ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler: Tiyatro Çevirisi, Yeniden Çeviri, Kültürel Bellek, Tiyatrotem.

In this study called "Absurd Theatre", we aimed at, together with the def]nition of the word absurd, investigeting historical and artistic process which prepcıredground for this thearical movement and studying technicaJ and thematic features of this theatre. While the teıminologic definition of the word "absurd" puts light espedaJly on the inteJlectual basis of the theatre movement, it also includes the data conceming the origin of it when historical and artistic processes are handled. Besides this, the plays in Absurd generalization have been pointed out and "theoreticaf" one has been supported with the Mpractical" one. As the theatre of the absurd which reflects the comic and dramatic sides of man before the world has very thick thematic layers, it also puts forward its peculiar understanding in technical sense. Moreover, it can be claimed that this theatrical style is, in a sense, a short summary of the contemporary art with its technical and thematic characteristics. Besides being avant-garde, it is also one of the most prominent sources of post-anant-garde movement. We are in the opinion that Absurd theatre, which was nourished by socio-cultural , economic, political, ethical and artistic data of three hundred years ago, wiJl be effective in the coming centuries and be the source of the future artistic styfes.

Aristoteles’in Poetika adlı eserinin Türkçe çevirisinde, önemli bir cümle hatalı olarak tercüme edilmiş ve “olanak¬sız olası, olası olmayan olanaksıza  üstün tutulmalıdır” biçiminde Türkçeleştirilmiştir. İlk bas¬kısı 1961’de yapılan ve bugün Remzi Kitabevi’nden altıncı kez basılmış bulunan bu hatalı tercüme, birçok önemli tiyatro yapıtı tarafından da sorgulanmadan alıntılanmış ve kullanılmıştır.

1950’li yıllardan başlayarak Fransız Tiyatrosunda geleneksel dramatik biçimlerin ve diyalog düzeninin yıkılmış olduğuna tanık olmaktayız. Bu çalışmada, Absurd Tiyatronun öncü yazarlarından Eugène Ionesco’nun Kel Şarkıcı, Ders ve Gergedan adlı oyunlarında uzamın çeşitli işlevleri ele alınmaktadır. Uzamı yeni biçim denemeleriyle sunan Ionesco’nun farklı bir oyun yapısını nasıl kurduğu gösterilmeye çalışılmaktadır.