Anlam Bilimi

Özet Dil bilimin önemli çalışma alanlarından biri olan istem, dil olguları arasındaki ilişkileri açıklayan teoriye sahip tarihî, çağdaş lehçe ve dillerde karşılaştırmalı olarak incelenen bir yaklaşımdır. Bazı çalışmalarda ise farklı diller arasında istem bakımından karşılaştırmalar yapılarak dil evrensellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Eski Türkçe fiilleri istem bakımından incelerken yalnız biçim bilgisel değil, bağımsal dil bilgisi, evrensel dil bilgisi, yönetim ve bağlama teorileri açısından da açıklamak gerekir. Bildirimiz sahamızda henüz yapılmamış bir konu olan Eski Türkçe fiillerin istem sözlüğü nasıl olmalıdır sorusu üzerine temellendirilmiştir. Bu konu üzerine devam eden bir sözlük çalışmamız bulunmaktadır. Eski Türkçe fiillerin istem sözlüğünün yöntem çerçevesinde bulunması gerekli olan veriler için öncelikle konuyla ilgili dil olgularının tanımı yapılmıştır. Böylece istemle ilgili sahada kullanılan terminoloji tanımları yapılmıştır. Eski Türkçe fiillerin istemi kapsamında aldıkları durum ekli tamlayıcıları biçim birimsel, söz dizimsel ve anlamsal rollerine göre tespit etmek gerekir. Bunun için evrensel dil bilgisi, yönetim ve bağlama teorisi vb. uyarınca öncelikle bir fiilin anlamında kodlu olarak bulunan zorunlu istemlerin, anlamsal rollerin ve araştırılan fiille ilgili ek bilgi veren seçimlik istemlerin tespit edilmesi gerekir. Bu şekilde bir cümle söz dizimsel olarak incelenebilir ve fiillerin istemi belirlenebilir. Araştırmamızda Eski Türkçe fillerin etrafında açtıkları boşlukları nasıl doldurdukları istem bilgisine göre incelenip belirlendikten sonra istem sözlüğünün madde başları belirlenmeye ve açıklanmaya çalışılmıştır. Veriler uygulamalı dil bilim kullanılarak isteme uygun bazı örneklerle açıklanmaya ve işlenmeye çalışılmıştır. Eski Türkçe fiillerden istem bilgisine göre çok anlamlılık gösterenler ve kullanım sıklığı nicel olarak fazla olanlar yeterli veri sağladıklarından dolayı örnek olarak alınmaya daha uygundur. Bu fiiller sahanın temel ve çağdaş eserlerinde tespit edildikten sonra fiillerin anlamlarına ve bazı köken bilgisi açıklamalarına da yer verilmelidir. Sonra da uygulamada zorunlu istemler, seçimlik istemler, eklentiler ve anlamsal rollere yer verilmelidir. Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe sözlük, fiil istemi, dil bilim, anlam bilim.

Osmanlı şiiri belirli estetik anlayışı ve geleneği içerisinde varlığını yüzyıllarca sürdürmüş; çoğu zaman anlamlandırılmasında sözlüklerin ve kaynakların yetersiz kaldığı kıyısına varılması güç, uçsuz bucaksız bir deryadır. Bu deryanın aşinaları ise bir zamanlar kültürümüzü, medeniyetimizi ve geleneğimizi en berrak şekilde yansıtan şiirler kaleme almış ve sonraki nesillere muhteşem bir miras bırakmışlardır. Akıp giden zaman içerisinde bu kültür ve geleneğin dinamiği olan dil de anlam çeşitliliğini kaybetmiş ve kelimeler edebî metinlerde varlıklarını sürdürseler bile sözlüklerde dahi kendilerine yer bulamamışlardır. İşte edebî metinlerde yer alan ve gün yüzüne çıkarılmayı bekleyen bu tür kelime ve kavramlar küçük ölçekte metni, büyük ölçekte şairi ve içinde bulunduğu toplumun kültürünü daha iyi anlamak, anlamlandırmak adına elzemdir.

Derzi-zâde Ulvî’nin [ö. 1585] bir beytinde dikkatimizi çeken “aksatmak” kelimesi, şairin kelimeyi bugünkü manasından apayrı bir manada kullanabileceği şüphesinden hareketle bizi başka metinlere sevketmiş ve çok sayıda edebî metnin taranması sonucunda ortaya çıkan birkaç örnek bu şüpheyi haklı çıkarmıştır. Örneklerini Âşık Çelebi’nin Meşâʻirü’ş-Şuʻarâ’sında, Nevʻî-zâde Atâyî’nin Sohbetü’l-Ebkâr’ında, Sehâbî ve Kara Fazlî Divan’ında bulduğumuz aksatmak kelimesi, “bir işin gecikmesine, düzenli yürümemesine sebep olmak, kesintiye uğratmak” manasının dışında ‘aşağılamak, hakaret etmek, baş aşağı etmek, yenmek, alt etmek’ anlamlarında kullanılmıştır.

Bu makalede zaman içerisinde artık kullanımdan düşmüş ve sadece 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı adlı sözlükte yer alan aksatmak kelimesinin ‘hor görmek, hakaret etmek; baş aşağı etmek; alt etmek, yenmek’ anlamlarının şiirlerden hareketle kullanımı değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Şiiri, Aksatmak, Anlam bilimi, Derzi-zâde Ulvî, Meşâʻirü’ş-Şuʻarâ.

Codex Cumanicus, Karadeniz'in kuzeyinde, Deşt-i Kıpçak adıyla da anılan bölgede yaşayan Kuman/Kıpçakların konuşma dilinden derlemeleri, Kuman bilmecelerini, çeşitli alanlara ait kelimeleri, kelime listelerini, Hristiyan dinine ait duaları, vaazları, ilahileri içine almaktadır. Kuzey Kıpçak sahasına ait olan bu eserin söz varlığı, özellikle Kıpçakların konuşma dilinden yapılan derlemeler bakımından oldukça değerlidir. O döneme kadar yazılan eserlerde tespit edilememiş bazı kelimelerin ya da tarihî Kıpçak Türkçesi eserlerinde görülmeyen bazı sözcüklerin Codex Cumanicus'ta mevcut olması bu durumu destekler niteliktedir. Eserin kelime hazinesi, yazıldığı dönemin dili, kültürü, sosyal, siyasî ve ekonomik hayatı hakkında kıymetli bilgiler sunmaktadır. Codex Cumanicus'ta çeşitli alanlara ait kelimeler, terimler bulunmaktadır. Bunların arasında askerî ve siyasî söz varlığına ait kelimeler de önemli bir yer tutmaktadır. Eserde bu alana ait olarak savaş ve asker kavramları ile ilgili isimlere, askerî giyim, savaş aletleri, at ve at koşum takımı ile ilgili kelimelere ve çeşitli siyasî terimlere rastlanmaktadır. Bu alana ait söz varlığı, askerî yetenekleri ile bilinen Kuman/Kıpçaklara dair bazı önemli bilgilere ulaşmamızı sağlamaktadır.