Efelik

Sosyal hareketler, toplumda yeni bir hayat tarzını, yeni bir modeli oluĢturmak için eylemde bulunan
kolektif davranıĢ biçimleridir. Bu bağlamda sosyal hareketler, bir yandan hayatın akıĢıyla yetinmeyip toplumsal
rahatsızlıkları dile getirirken diğer yandan da bu rahatsızlıkların ortadan kaldırılması için yeni yollar önerir.
Haksızlığa uğrayan, emeği sömürülen, sosyal veya psikolojik yönden baskı gören her insan, doğası gereği bu tür
durumlara tepki gösterme eğilimindedir. Dünyanın farklı bölgelerinde yönetici grubuna karĢı gelen,
cezalandırılmaktan korkmayan, haksızlıkla mücadele eden soylu eĢkıya örneklerine rastlamak mümkündür.
Günümüzde Anadolu‘dan Orta Asya‘ya, Orta Doğu‘dan Kafkasya‘ya, Ġran‘dan Balkanlar‘a kadar geniĢ bir alanı
kapsayan Türk coğrafyasında efelerin efsaneleĢmiĢ hayat maceraları ve yönetici kesimle olan mücadeleleri
anlatılmaktadır. Efe; zulme, iĢkenceye, barbarlığa, üzüntü ve sıkıntılara yıllarca katlanan Aydın ilinin ve Ege
Bölgesi‘nin karakterini taĢıyan insandır. Efelik, sosyal hareket olarak yöneticilerin haksızlıkları ile mücadele
etmeyi ve bunları ortadan kaldırmayı hedef alır. Efelik ve efe kavramları sosyal hareket olarak ortaya çıktığı
toplum yapısından bağımsız olarak düĢünülemez. Efelik kavramına sosyolojik perspektiften baktığımızda sosyal
haydutluk hareketi içinde değerlendirmemiz mümkündür; çünkü ‗efelik‘ sosyal haydutluk hareketinin birçok
özelliğini bünyesinde taĢır. Bu çalıĢmada efelik kurumunun ve efelerin sosyal bir hareket olarak ortaya çıkması,
varlığını sürdürmesi ve sosyal hareket olarak sona ermesine neden olan sosyolojik faktörlerin incelenmesi
amaçlanmaktadır. Farklı toplum yapılarında ortaya çıkan soylu eĢkıyalık türleri (Ģövalyelik vb. gibi) incelenerek
bir soylu eĢkıyalık biçimi olarak efelik ve efe kavramları analiz edilecektir. Dünyanın farklı bölgelerinde ortaya
çıkan soylu eĢkıyalık örnekleri ile efelik arasında bir kıyas yapılacaktır.

Ege bölgesinde yirminci yüzyılın başlarında merkezî otoritenin ve yerel güçlerin haksız uygulamalarına karşı çıkmak suretiyle, dağa çıkan kitleye “zeybek” ve onların reislerine “efe” denilmektedir. Efelerin dağa çıkması merkezî ve yerel otoritelerin sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik alanlardaki uygulamalarını beğenmemesinden kaynaklanır. Ege’de dağa çıkan ve buna paralel olarak birer halk kahramanı haline gelen Türklerin maceraları doğal olarak edebiyata da yansımıştır. Bu maceralar anlatılırken efeler genellikle olumlu ve vatansever kişiler olarak tanıtılır.

Ömer Seyfettin 6 Eylül 1904’ten 1909 Ocağında kadar Kuşadası ve İzmir’de kalmış, bu sürenin üç buçuk yıla yakın kısmını Kuşadası’nda geçirmiştir. Yazar Kuşadası ve İzmir’de geçen zamanlarda Batı Anadolu’nun kendine has yerel kahramanları olan Efeler ve efelerin maceralarına dair pek çok hikâye dinlemiştir. Ömer Seyfettin’in Ege Bölgesinde görev yaparken yöreden dinlediği Efe hikâyeleri tabiatıyla onun hikâyelerine malzeme olmuş, yazar duyduğu Efe maceralarından hareketle hikâyeler yazmıştır. Bu bildiride önce Efelik kavramının ne olduğu ele alınmış, ardında Ömer Seyfettin’in hikâyelerinde efelik kavramı ve efelere bakışı değerlendirilmiş, yazarın bir hikâye teması olarak efelik temasına nasıl baktığı incelenmiştir.

Özet Kahramanlık veya aşk hikâyeleri dillerden dillere manzum ve mensur şekliyle yayılmışken kaçak hikâyeleri, göç öyküleri, efe hikâyeleri tahkiye sanatı içinde fazlaca ele alınmış değildir. Efelik, içinde başkaldırıyı taşıyan haksızlığa direnen sadece kendi adına değil, içinden çıktığı toplum adına düzen sağlamaya çalışan bir kavramın adıdır. Zeybekler efenin himayesinde aynı ekibin üyeleri olup aralarında tamamen sözlü hukuk kuralları hüküm sürer. Efeliğin oluşma ortamı Osmanlı'nın sosyal dokusuyla bağlantılıdır. Âyanlar, bir yandan devlet adına halktan vergi toplarken, diğer yandan halkın devlete karşı temsilcileri olmuşlardır. Âyanların görevlerini istismar etmeleri sonucu, ülkenin her tarafında çeşitli huzursuzluklar yaşanmış, isyanlar baş göstermiştir. Efelerin tarih içindeki yeri, Kuva-yı Milliye döneminde yaptıkları, neden efe olunduğu, efelerin dünyası ele alınmıştır. Özellikle genel olarak bilinen Çakıcı/Çekırcalı Efe, ile yerel olarak bilinen Sırrı Efe hakkında anlatılanlar efelik dünyasına ışık tutmaktadır. Abstract While the legends of heroes, stories of great loves have spread from one language to another through poetry or prose, stories of fugitives, immigration stories, and stories of Efes have not been dealt with adequately. The concept of Efe means a person who revolts against injustices not only for himself but for the community in which he lives. Zeybeks are the member of the group led by Efe and in the group, oral rules prevail. The setting where the concept of Efe emerged is related to the social structure of the Ottoman state. While Ayans were collecting taxes from the folk on behalf of the state, they * Doç. Dr. Mehmet Naci Önal, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi, Muğla. onaci@mu.edu.tr