Delilo, Kürtlerin ve Zazaların icra ettiği en eski ve yaygın halk dansıdır. Hangisinde daha eski olduğuna karar verebilecek kadar kanıt sahibi değilim. Kürt ve Zazalarla birlikte yaşayan Türklerde ve Ermenilerde de ‘ Delilo ’ oyunu...
moreDelilo, Kürtlerin ve Zazaların icra ettiği en eski ve yaygın halk dansıdır. Hangisinde daha eski olduğuna karar verebilecek kadar kanıt sahibi değilim. Kürt ve Zazalarla birlikte yaşayan Türklerde ve Ermenilerde de ‘ Delilo ’ oyunu bilinir ve yaşar durumdadır. Geniş bir coğrafyada bilinen bu halk dansının kökeni her zaman merakımı cezbetmişti. ‘ Delilo ’ ne demekti?
‘ Delilo ’nun kelime anlamı ve oyunun kökeni hakkında bugüne kadar yayınlanmış her hangi bir bilgi veya görüş yoktur. Bu oyunu icra eden insanlarda ‘ Delilo ’nun ne olabileceği konusunda bir fikre sahip değiller. Atalarından öğrendikleri bu geleneksel dansı, severek ve yaygınca icra etmekteler. Bu yazı, ‘ Delilo ’nun anlamı ve kökeni hakkında kaleme alınmış ilk görüş ve bilimsel verilere dayanan bir tezdir.
................
Bu kelimeler, Kürtçede ve Zazacada, gündelik hayat içinde hâlâ bu anlamda yaygın olarak kullanılmaktadır.
Le: Kadın Hitabı
Lo: Erkek Hitabı
(Kadın hitabı ‘Le’) = Le here kûder? / Kız nereye gidiyorsun?
(Erkek hitabı ‘Lo’) = Lo çawa yî? / La Nasılsın?
‘ Delilo ’ nun ne olduğunu anlamak ve kelimeyi çözümlemek için ilk başvurduğum yöntem, Kürtçe ve Zazacadan yola çıkarak bir sonuca ulaşma çabası oldu. Bu iki dilden yola çıkarak, ‘ Delilo ’nun, yukarıda açıkladığım bilgiler ışığında, hem erkeklerin hem de kadınların icra ettiği oyunların genel adı olduğu sonucuna varmıştım. Anlamının bu olabileceği aklıma gelen en mantıklı fikirdi. Baştaki ‘De’ hecesini ise Kürtçe zaman kipi olarak düşünmüştüm. Yani, kelimenin başına getirilen ‘De’, zamanın geldiğini, sıranın geldiğini, tamam olduğunu anlatmak için kullanılan bir ifade.
Kürtçe şöyle örnekleyebiliriz;
De Were / Hadi Gel
De Bese / Hadi Yeter
De Here / Hadi Git
.........
Biri davulcuya seslenip, istediği oyunu şu şekilde dile getirebilirdi;
(delelo) lehın! / (HadiKadınErkek) oyunu vur!
Şuana kadar aktardığım bilgiler, Kürtçe ve Zazacadan yola çıkarak anlamlandırmaya çalıştığım bir tezi ifade etmekteydi. Daha bilimsel ve geniş bir bakış açısıyla sürdürdüğüm araştırmanın izleri beni Sümerlere kadar götürdü. Bu benim için heyecan verici olsa da, bilimden ve gerçekten bu denli kopuk olduğumuzu fark etmek şaşırtıcı bir durum oluşturuyordu.
Sümerlerde erkek; ‘lú’ demektir.
‘lú’; erkek anlamının yanında adam ve kişi gibi anlamlarda da kullanılmaktadır.
‘lú’ kelimesi, geçen yüzyıllar içinde teleffuz değişikliğine uğrayarak ‘lo’ ya dönüşmüştür. Bunun yanında Kürtçe konuşulan bazı bölgelerde kelime hâlâ ‘lu’ olarak telaffuz edilmektedir. Kürtlerde ‘lu’ veya ‘ lo ’ olarak telaffuz edilen kelime, Anadolu’nun batısında ses incelmesiyle ‘la’, ‘lan’,’len’, gibi erkek hitabı olarak kullanılan kelimelere dönüşmüş olmalıdır. Hâlâ yaygın bir şekilde gündelik dilde kullanmaktayız.
lú (lu) : Kişi, erkek; birisi; sorumlu kişi (Jacobsen, AV Kutscher 69ff. "boss"); the one who (relative pronoun) (Emesal mu-lu) Cf. lú-ùlu ’’ / *[10]
(Sümer dilinde ‘ lú ’ ile aynı telaffuza sahip diğer bir kelimede ‘ lu ’ dur.
lu : Sayısız, bol olmak, çok olmak demektir.
Bu kelime bize, yüzlerce insanın el ele tutuşarak icra ettiği Kürt düğünlerindeki halk danslarını hatırlatmaktadır. Göz ardı edilmemesi gereken bir kelimedir. Konuyla ilgilidir.)
Sümerlerde yetişkin kadın ; ‘ hi- li ’ demektir. Dikkat ederseniz iki hecede neredeyse aynıdır.
‘ hi-li ’; Kadın anlamının gelmektedir, ancak belirtmemiz gerekir ki bu kelime sadece, yaşı çok, yani yetişkin kadınlar için kullanılmaktadır.
hi-li: Kadın; olgunluk, fiziksel gelişmişlik, cazibe. *[11]
Sümercede genel olarak kadın anlamına gelen başka kelimelerde vardır. Ancak ‘ hi-li ‘ sadece yetişkin kadınlar için kullanılıyor. Sümerlerde ‘ lo ’ yetişkin erkekler için kullanılırken, ‘ hi-li ’ yetişkin kadınları tanımlamak için kullanılıyordu. Bu kelime zamanla değişikliğe uğrayarak ve ‘lo’ kelimesinin karşıtı olarak ‘ li ’ ye dönüşmüş olmalıdır. Zaten günümüzde de aynı anlamla ‘ li ’ veya ‘le’ olarak Kürt ve Zaza dilinde kullanılmaktadır.
Burada, ‘li’ kelimesi ile ve konumuzla bağlantılı başka kelimelerde vardır. Bunları da göz ardı etmeden belirtmemiz gerekiyor.
Bunlardan birincisi ‘ li-li-ìs ’ kelimesidir ve önemlidir. ‘ li-li-ìs ’; Büyük orkestra davulu anlamına gelmektedir! Diğer bir kelime ise ‘ i-lu ’ dur. ‘ i- lu ’ da; ağıt, şarkı gibi anlamları barındırmaktadır.
li-li-ìs: Büyük davul, orkestra davulu. *[12]
i-lu: Ağlama, ağıt; şarkı. *[13]
Yukarıdaki bilgilerden anlaşılacağı üzere ‘ Li ’ ve ‘ Lo ’ kelimeleri, Sümerlerden bu gününe kadar aynı anlamla, fakat bazı telaffuz farklılıklarıyla hâlâ yaşamakta ve kullanılmaktadır. TRT derlemelerinden ve Kürtçeden yola çıkarak düşündüğüm tezimi bilimsel kaynaklarla da doğrulamıştım. Ancak kelimenin başındaki ‘de’ hecesi düşündüğüm gibi bir zaman bildirici değildi. Gerçi günümüzde hem Kürtçede, hem Zazacada hem de Türkçede bu anlamla kullanılmakta. Ancak Sümerlerde ‘de’ nin anlamı, konuyla ve halk dansları ile daha alakalı bir anlama geliyordu.
Sümerlerde ‘de’; küçük olanlar, gençler, çocuklar demekti. Kelimenin asıl telaffuzu ‘ di ’ dir. Diğer iki kelime gibi teleffuz değişikliğine uğrayarak ‘ de ’ halini almıştır.
di - di (-lá) : küçük olanlar, gençler, çocuklar (reduplicated form of tur) W. Farber, Mesopotamian Civilizations 2 (1989) 9 reads du13-du13-lá.
Sümerlerde, çocuk ve küçük olanların ‘ di ’ demek olduğunu yazmıştım.’ i-lu ’ nun da; ağlama, ağıt, şarkı gibi anlamlara geldiğini belirtmiştim. Bu iki kelimeyi bir araya getirdiğimizde; ‘di i lu ‘ gibi bir telaffuz ortaya çıkmaktadır. Bu iki kelimeyle çocuk şarkıları gibi bir anlama ulaşabiliriz.
di : çocuk ,
i lu : Şarkı, ağıt
diilu : çocuk şarkıları, çocuk ağıtları…
Yani ‘di –i lu ‘ kelimesi ‘ninni’ olarak değerlendirilebilir. Yaşayan Kürtçede de, anneler çocuklarına ninni söylerken sıkça ‘de le lo, de le lo’ diye terennüm etmektedir. Bunu belirtmemiz gerekmektedir.
Sonuç olarak ;
Şimdiye kadar aktardığımız bilgilerden ve günümüzde hem Kürtçede hem de Zazacada ki güncel anlamından hareketle ‘ de li lo ’ kelimesinin ne kast ettiğini ve nasıl bir halk dansı olduğunu şöyle özetleyebiliriz;
Kadınların, çocukların, gençlerin ve erkeklerin icra ettiği, sayı sınırlaması olmayan (bazı halk danslarında eşit sayı gerektirebilir, sayı kısıtlaması uygulanabilir, bazılarını sadece kadınlar, bazılarını ise sadece erkekler, bazılarını ise sadece gençler icra eder) çokça kişinin katıldığı, büyük bir orkestraya dönüşen ve Sümerlerden günümüze kadar ulaşan en eski halk danslarımızın genel adı ‘Delilo’ dur.
Sümercede kelimenin telefuzu ‘ Dililu ’ dur. ‘ Delilo ’, günümüzde Halaylar içinde değerlendirilen bir alt formdur. Oysaki anladığımız kadarıyla ‘ Delilo ’, halay gibi bir üst türdür. Yani bir geleneksel dansın adının mutlaka ‘ Delilo ‘ olması gerekmemektedir. Kadınların, gençlerin, çocuk ve erkeklerin icra ettiği halk danslarının genel adı ‘ Delilo’ dur. Sayfamda konuyla alakalı insanların bu bilgileri değerlendirmesini dilerim.
Son olarak ‘ Delilo ’ oyunun, hangi yörelerde hâlâ ‘Delilo’ adıyla yaşadığını belirtmek isterim. Bitlis, Diyarbakır (Delilo, Delibe), Dersim (Tunceli), Harput ( Elazığ) , Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Kars, Malatya, Mardin, Muş, Siirt (Dellocan, Dilo teleffuzu ile kullanılmakta), Bingöl (Delile), Van (Dello) *[15]
