Latîfî

Tezkire geleneği XV. Yüzyılda Sehi Beg ile başlamış ve XX. Yüzyıla kadar devam etmiştir. Şairlerin hayat hikâyelerini anlatmak mahiyetinde olan bu tezkireler arasında, Sehi Beg’den hemen sonra gelen ve Anadolu topraklarında yazılmış ikinci tezkire niteliğinde bulunan Latifi’nin tezkiresi, Divan edebiyatının bugün dahi yararlandığı sarsılmaz bir kaynak olma özelliğini korumaktadır. Latifi, devrindeki ve devrinden önceki tezkire yazarlarından bazı hususlarda ayrım göstermektedir ve bu hususlar, onu ilk yapması bakımından oldukça önemlidir. İşte bu makalede, bunlardan bahsedilmekle birlikte tezkirenin değerli olan diğer birçok açısına değinilmiş ve özellikle Latifi’yi ilk yapan unsurlara ağırlık verilmeye çalışılmıştır. Makalede ayrıca, hususta kimlerin neler çalıştığından da bahsedilmiştir.

Fahri Kaplan, "Klasik Türk Edebiyatı Eleştiri Terimleri Sözlüğü -Latifi Tezkiresi Örneği-", DBY Yayınları, İstanbul, 2021.

Önsöz

Şair tezkireleri, şairlerin hayatları hakkında bilgi veren, şiirlerinden örnekler sunan birer edebiyat tarihi kaynağı olmalarının yanında -özellikle edebî değerlendirmeler ihtiva eden bir kısım tezkireler itibarıyla- edebiyat eleştirisi açısından da önemli metinlerdir. Klasik Türk şiirinin edebî estetiğini ve zevkini anlama ve duyma hususunda klasik dönemde kaleme alınmış bu tür metinlerdeki beğeni, zevk ve tercihlerin bilinmesi son derece önem taşıyan bir husustur. Bu açıdan, bu eserlerdeki edebî eleştirinin tespiti, incelikli bir analizle ortaya konması ve değerlendirilmesinin yanında, tezkirelerde kullanılan şiir ve şair vasfındaki tenkit terim ve ifadelerinin örnekler ekseninde izahı gibi hususların faydası ve hatta gereği aşikârdır. Bu çalışma, Latîfî Tezkiresi özelinde klasik Türk edebiyatı eleştiri terimleri çalışmalarına bir katkı sunmak gayesindedir. Esasen bu kitap, Latîfî Tezkiresi’nde Edebî Eleştiri Terimleri ve Edebiyat Eleştirisi başlıklı, 2018 yılında tamamlanmış doktora tezimin son bölümünü oluşturan ansiklopedik sözlük kısmının yeniden tasnif edilerek düzenlenmiş hâlidir. Tez çalışmamda olmayan “ÂTEŞ-ZEBÂN [şair]” ve “MÜMÂRESET [şiir]” maddeleri de ilk defa bu kitapta yer alıyor.
Latîfî’nin 1546 yılında tamamladığı Tezkiretü’ş-şu‘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ adlı eseri, devrin şairleri hakkında önemli bilgiler ve şiir örnekleri ihtiva ettiği gibi edebî eleştiri açısından da türünün en özgün ve doyurucu metinlerindendir. Şiir, şair, nesir ve nâsir (nesir müellifi) değerlendirmelerinde kullanılan terimler, bir metnin veya müellifinin niteliğine yönelik değerlendirme ifadeleri açısından dikkat çekici bir zenginliğe ve derinliğe sahiptir. Bu çalışmada Latîfî Tezkiresindeki edebî tenkit terimleri örneklerle izah edilmiştir.
Şu ana dek Latîfî Tezkiresi’nde edebiyat eleştirisini inceleyen kitap veya tez mahiyetinde bazı çalışmalar yapılmıştır (Bkz. Andrews 1970; Gür 2009; Tolasa 2002). Şu ana kadar yapılan bu tür çalışmalar, tezkiredeki eleştirinin mahiyetine dair tespit ve değerlendirmelerle Latîfî’deki edebî tenkidin anlaşılmasına katkı sağlamışlardır. Tolasa’nın çalışmasında 16. yüzyıl tezkirelerindeki edebiyat eleştirisinin yanında bu eserlerde kullanılan bazı terimlere dair bilgi ve örnekler de sunulmaktadır. Bu yönüyle bu eserler ve bu türden çalışmalar, Latîfî’deki eleştirinin ve eleştiri terimlerinin geniş bir şekilde ele alınacağı bu çalışmaya zemin hazırladıkları için teşekkürü hak etmektedir.
Elinizdeki bu kitap Latîfî Tezkiresi’ndeki edebî eleştiri terimlerinin açıklamalı sözlüğünden oluşmaktadır. Kitapta, Latîfî’nin şiir, şair, nesir ve nâsir tenkidinde kullandığı terimler ve/veya değerlendirme ifadeleri, alfabetik olarak sıralanmış maddeler hâlinde izah edilmektedir. Söz konusu terimin şiir, şair, nesir ve nâsir eleştirilerinden hangisine ait olduğu madde başlığının hemen yanında köşeli parantez içinde (mesela ele alınan ifade bir şiir eleştirisi terimi ise “[şiir]” şeklinde) belirtilmiştir. Tezkirede bazı terimler (mesela “belâgat”) şiir, şair, nesir ve nâsir eleştiri terimi olarak ayrı ayrı değerlendirilebilecek tarzda kullanılmıştır. Bu durumda aynı kelimeden oluşan mad- deler arasındaki farklılığı yanındaki “[şiir]”, “[şair]”, “[nesir]” ve “[nâsir]” ifadeleri belirtmiş olmaktadır. Aynı kelimenin farklı alanlardaki kullanımından oluşan bu tür maddelerde sıralama önceliği “[şiir], [şair], [nesir], [nâsir]” şeklindedir. Madde başı olan terimlerin veya terim olma ihtimali bulunan kelime ve kavramların izahında öncelikle -çoğu kez lügatlerden yararlanarak- kelimenin/terimin söz- lük anlamı verilmiş, ardından tezkiredeki kullanımından örneklerle birlikte şiir/şair/nesir/nâsir değerlendirme ifadesi olarak hangi anlam ve/veya fonksiyonları taşıdığı tespit edilip değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışma, bu yönleriyle Latîfî Tezkiresi’ndeki edebî eleştiri terimlerinin izahını içeren ansiklopedik bir sözlük mahiyetindedir. Bu çalışmanın; Latîfî’nin kullandığı edebî eleştiri terim ve ifadelerinin mahiyet ve işlevine yönelik yapılan izahlarla klasik Türk edebi- yatı edebî eleştirisi terimlerinin anlaşılmasında -Latîfî Tezkiresi özelinden örneklerle- bir kaynak eser olması da hedeflenmiştir. Klasik Türk şiirinin estetik anlayışını, devrin şiir anlayış ve zevkini görmek açısından o günün değerlendirme terim, kavram ve ifadelerinin anlaşılmasının ve devrin anlayışı içerisinde taşıdığı mana ve fonksiyonun ortaya konmasının önemi aşikârdır. Bu yönüyle bu çalışmanın hâlâ çalışılacak pek çok meselenin yer aldığı bu alandaki boşluğun doldurulmasına yardımcı olması ümit edilmektedir.
Berrak bir hüküm vermek için geniş kapsamlı bir araştırma gerekse de şunu söyleyebiliriz ki Latîfî Tezkiresi, şiir eleştirisindeki zenginliği yönüyle diğer tezkirelere bu hususta kaynaklık etmiş ve Latîfî’nin kullandığı eleştiri terminolojisi Türkçe şair tezkirelerin- deki edebî eleştiri terminolojisinin nüvesini oluşturmuştur. Bu yönleriyle Latîfî’nin Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratû’n-Nuzamâ adlı tezkiresi klasik Türk edebiyatının en temel edebî eleştiri kaynaklarından biri, belki de birincisidir.
Bu çalışmanın temel gayesi; Latîfî’deki edebî eleştiri terminolojisinin açıklamalı/ansiklopedik sözlüğünü oluşturmak ve böylece klasik Türk edebiyatında en temel tenkit metinlerinden biri özelinde klasik Türk şiirinde eleştirinin mahiyeti ve klasik Türk şiirinin estetiği hakkında doyurucu bilgi, değerlendirme ve neticelere ulaşılmasına katkı sağlamaktır. Böylece Latîfî Tezkiresi, tezkirelerde tenkit, Türk edebiyatında eleştiri vb. konulara yeni ve özgün bir bakış açısı getirilebilir, daha sonraki çalışmaların zenginleşerek ve derinleşerek devam etmesine katkı sağlanabilirse çalışma -az önce de zikredilen- gayesine ulaşmış olacaktır.
Bu çalışmanın tamamlanmasını ve bu kitabın ortaya çıkmasını nasip eden Cenâb-ı Mevlâ’ya şükürler ediyorum. İnşallah bu çalışma hayırlara ve güzelliklere vesile olur.
Doktora tez konumu tavsiyesi üzerine belirlediğim ve çalışma boyunca fikir, öneri ve her türlü ilgi ve destekleriyle yardımlarını gördüğüm tez danışmanım Prof. Dr. Namık AÇIKGÖZ’e teşekkürlerimi sunuyorum. Eğer kıymetli hocam, bu alandaki boşluğa ve Latîfî Tezkiresi’nin bu yöndeki zenginliğine dikkatimi çekmiş olmasaydı bu çalışmanın bu zamanda ve bu hâliyle ortaya çıkması da söz konusu olamazdı. Bu güzel kitaba vesile olduğu için hocama tekrar teşekkür ediyorum. Tez izleme komitemde yer alan ve sundukları değerli görüş ve tavsiyelerle çalışmanın bu mahiyeti almasında önemli katkıları olan Prof. Dr. Süleyman SOLMAZ ve Doç. Dr. Şerife YALÇINKAYA hocalarıma, tez savunma jürimde yer alarak katkılarını sunan Prof. Dr. Hüseyin Gazi TOPDEMİR ve Prof. Dr. Oktay YİVLİ hocalarıma, manevi desteklerini her zaman hissettiğim aileme, isimlerini tek tek sayamayacağım hocalarıma, çalışma arkadaşlarıma ve çalışmama ilgi ve katkısı olmuş herkese teşekkür ediyorum.

Fahri Kaplan

Öz
Latîfî, tezkiresindeki incelikli eleştirileri ile dikkat çeken, önemli bir edebiyat eleştirmenidir. Ele aldığı pek çok şairi edebî seviyeleri ve şiirinin niteliği açısından değerlendirmeyi ihmal etmemiş olan müellifin, kendisinden önce verilmiş bazı hükümleri de tartıştığı ve onlar hakkında değerlendirmede bulunduğu yer yer görülür. Bunlardan en belirgini, Tâcîzâde Cafer Çelebi'nin Heves-nâme'sinde kendinden önceki devrin iki ünlü şairi Şeyhî ve Ahmed Paşa'ya yönelik eleştirileri üzerine değerlendirmesidir. Cafer Çelebi; Şeyhî'yi sözlerinde fesahat olmayıp garip lafızlar kullanmakla, Ahmed Paşa'yı tercüme yoluyla şiir söylemekle kınayarak eleştirir. Buna karşı Latîfî bu iki şairi, onları kendi devrinin edebî seviyesi ve şartları içinde değerlendirmek gerektiğini belirterek savunur. Latîfî, bunu yaparken Şeyhî ve Ahmed Paşa'nın eksik görülen yanlarını da belirtir. Üstelik Cafer Çelebi'nin ve benzer eleştiriyi yapanların da söz erbabı kimseler olduğunu söyler. Böylece bir tarafı yüceltme veya yerme gayesi gütmeksizin herkese hakkını teslim eden bir yaklaşım ortaya koyar. Bu da onun dikkatli, objektif, adil bir eleştirmen olduğunu gösterir. Latîfî'nin Cafer Çelebi'nin eleştirilerini eleştirmesi onun kendinden önceki eleştiri literatürüne hakimiyetini ve bu sahadaki edebî bilgi ve birikimini gösterir. Latîfî'nin Cafer Çelebi'nin eleştirilerine yönelik değerlendirmeleriyle, tezkiresinde eleştirinin yanında "eleştirinin eleştirisi"ni de yaptığı görülür.
Anahtar sözcükler: Eleştiri, Latîfî, Tâcîzâde Cafer Çelebi, Heves-nâme, Tezkire, Tenkit

CRITICISM OF CRITICISM: LATÎFÎ’S RESPONSE TO TÂCÎZÂDE CAFER ÇELEBI’S CRITICISMS
ABOUT ŞEYHÎ AND AHMED PAŞA IN HEVES-NÂME

Abstract
Latîfî is a significant literary critic who draws attention with sophisticated criticism in his "tezkire" (collection of biographies). It is seen that the author who doesn't ignore to evaluate lots of poets in his tezkire in terms of literary degree and poetry quality, also discusses previous assessments and makes some evaluations about them. The most apparent one is the criticism of Tâcîzâde Cafer Çelebi's criticism about Şeyhî and Ahmed Paşa, two famous poets of the previous period, in Heves-nâme. Cafer Çelebi condemns Şeyhî because he has not clear and fluent expression and uses strange statements. He also condemns Ahmed Paşa due to the fact that he tells poetry through translation. Nonetheless, Latîfî defends these two poets by stating that they must be criticized within the concept of the period’s literary degree and conditions. While doing this, Latîfî states criticised inadequacies of Şeyhî and Ahmed Paşa, too. Furthermore, he says that Cafer Çelebi and the ones who makes same evaluations are the poetry masters. Hence, he embraces an approach that gives everyone’s right regardless of having an aim of signification and denigration. It shows that he is a careful, objective and fair critic. Latîfî’s criticism of Cafer Çelebi’s criticisms denotes his knowledge in previous criticism literature and also his literary knowledge and experience in this area. It is seen that Latîfî makes “the criticism of criticism” in addition to criticism in his tezkire with his evaluations about Cafer Çelebi’s criticisms.

Keywords: Criticism, Latifi, Tacizade Cafer Çelebi, Hevesname, Tezkire

Öz
Şuarâ tezkireleri içinde önemli bir yeri olan Latîfî’nin “Tezkiretü’ş-Şuarâ ve Tabsıratü’n- Nuzamâ” adlı eseri şiir ve şair değerlendirmelerindeki tutarlılığı ve dönemin şiir anlayışını yansıtması bakımından dikkat çekici özelliklere sahiptir. Şair değerlendirmelerine geçmeden önce dîbâcesinde, çeşitli başlıklar altında devrin şiir iklimine değinen Latîfî, “Der Beyân-ı Merâtib-i Aksâm-ı Şu‘arâ” başlığı altında şairleri şiir yazma hususundaki kabiliyetlerine ve bu kabiliyetleri sonucunda başvurdukları yöntemlerin farklılığına göre başlıca iki kısma ayırır. Birinci kısım “mâhir-i mübdi‘”, ikinci kısım ise “mukallid” şâirlerdir. “Mukallid” olarak vasfettiği şâirlerin şiirini makbul bulmayan Latîfî, bu şâirleri beş kısma ayırır. Latîfî, bu tasnifinde “mukallid” şairleri; şiir kabiliyeti olmayan ve başkalarının şiirlerini aşıran şairlerden başlayarak, şiir kabiliyeti yüksek olup yeni mânâ ve hayaller bulmaya kâdir olan şairlere kadar tabakalandırır. Latîfî’nin söz konusu tabakalardaki şairler hakkında yaptığı değerlendirmelerinde ifade ettiği durumlar ve kullandığı tabirler, bugün “metinlerarasılık” başlığı altında değerlendirilen çeşitli kavramlarla paralellik göstermektedir. Latîfî’nin birinci kısımda bahsettiği “mukallid ve düzd” taifesinin yaptığı, metinlerarasılık terimi olarak “gizli alıntı/aşırma”ya tekabül ederken; ikinci kısımdaki “suhân-çîn” kimseler ile üçüncü kısımdaki "sarîk-i kelâm ve düzd-i hâm u mukallid-i 'avâm” taifesi “gizli alıntı” ve “öykünme” arasında bir yol izlemektedir. Dördüncü kısım kimseler ise “tercüme” ve “tıraş” yolunu kullanırlar. Bunların başvurduğu yöntem metinlerarasılık terimlerinden “yeniden yazma” ve “kolaj” ile benzerlik göstermektedir. Beşinci ve en üst tabakadaki şairler ise “şâir-i mübdi’ler”dir ve bunların başvurduğu yöntem “yeniden yazma” olmakla birlikte bu, bir önceki kısımdaki şairlere göre daha üst bir nitelik taşıyan; bir metni taklitten ziyade, metinden yeni bir metin çıkarmaya, “bir metni dönüştürme”ye dayanan bir “yeniden yazma”dır.
Bu çalışmada -klâsik Türk şiir tenkidi tarihi açısından önem taşıyan bir metin üzerinden- klâsik dönem şiir eleştirisi ve terimleri ile modern metin eleştirisi ve terimleri arasında karşılaştırmalı bir okuma yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Lâtifi, tezkire, şair değerlendirmeleri, şiir eleştirisi, metinlerarasılık.

*

Intertextuality in Latifi's Poet Classification

Key words: Latifi, tezkire (Collection of Biographies ), evaluation of poets, poetry critic,
intertextuality.

Hakkındaki bilgileri Latîfî Tezkiresi'nden edindiğimiz Bedrî, tahminen XV.-XVI. yüzyıllarda yaşamıştır. Latîfî, Mihaliç taraflarından garip bir şahıs olduğunu ve fakir bir hayat sürdüğünü belirttiği Bedrî'den bir şiir örneği de verir. Bu şiir şairin hâlinden haber veren "cimrilik" redifli bir gazeldir. Şiirin redifinde geçen "cimrilik", bugünkü Türkçedeki gibi "eli sıkılık, pintilik" anlamında değil, "fakirlik" manasında kullanılmıştır. Bedrî, bu şiirinde kendi fakirliği üzerinden fakirlik anlamında kullandığı "cimrilik" kavramını mizahi hatta ironik bir dille işler. Fakirliğin doğuştan beri yakasını bırakmadığını söyleyen şair, fakirlik yüzünden güzel sevgilinin kendisinden kaçtığından yakınır. Annesinden babasından kendisine miras olarak sadece fakirlik kaldığını belirten şair, fakirlikten karpuz bile yiyemediğini, hıyarı (salatalığı) gözüne sürme diye çektiğini mizahi bir tarzda anlatır. Fakirlik evde de dışarıda da şairde itibar bırakmamıştır. Son beyitte ise Bedrî, "fakirlik" kavramının kendisi ile (Bedrî gibi bir şairin fakir olmasıyla) övündüğünü, böyle bir şairin bile fakir olması sayesinde iftihar edebildiğini belirterek fakirliğine hoşça bir anlam yükler. Bedrî'nin bu gazeli, devrinin fakir bir şairinin penceresinden fakirlik kavramına mizahi tarzda yazılmış dikkate değer bir haşiyedir.

Türk tezkirecilik geleneğinin önemli metinlerinden sayılan Latîfî Tezkiresi kaleme alındığı ilk yıllardan itibaren bazı eleştirilerin hedefi olmuştur. Tezkirenin Kayseri Râşid Efendi nüshasındaki kayıtlardan anlaşıldığına göre Latîfî'ye dair bu eleştiriler kendi döneminde de sözde kalmamış ve tezkireyi çeşitli açılardan tamamlayıcı "notlar" olarak Râşid Efendi nüshasının derkenarlarına işlenmiştir. Bahsi geçen notlar tezkirenin bütününe yayılmış vaziyettedir. Mahiyet itibarıyla ise bu notlarda ya Latîfî tarafından tezkiredeki şairlerin tespit edilemeyen şiirlerinden örnekler verilmekte ya da çeşitli şairlere dair kimi zaman magazinsel bir tarafı da olan satır arası bilgiler sunulmaktadır. Râşid Efendi'nin derkenarlarına kaydedilmiş bu notları kimin tuttuğu kesin olarak belli değildir. Ancak tezkirenin ilk versiyonu sayılan bu nüsha üzerindeki bazı çalışmalarda notları düşen kişinin Latîfî olabileceği iddia edilmiştir. Bu yazıda Râşid Efendi nüshasındaki notlar mahiyet, muhteva, güvenilirlik, kim tarafından ve niçin tutulduğu gibi noktalarda ele alınmış ve bunlarla Latîfî Tezkiresi arasında organik bir bağ olup olmadığı hususu tartışılmıştır. Abstract The Tezkere of Latifi, which is regarded as one of the most important texts of Turkish tezkeres, has been the target of some criticism since it was appeared. According to the records in the copy of Kayseri Rashid Efendi, these criticisms about Latifi did not remain in their own time either and were written in the copy of Rashid Efendi as complementary "notes" in various aspects. The aforementioned notes are spread over the entire text. In terms of nature, he either gives examples of the poems of the poets in the controversy by Latifi, or provides inline information about various poets, sometimes including their private life information. It is not entirely clear who kept these notes that were recorded in the copy of Rashid Efendi. However, some studies on this copy, which is considered as the first version of the tezkere, claimed that the person whose notes were down may be Latifi himself. In this article, the notes in the copy of Rashid Efendi are discussed in terms of

Cultural factors appear in many processes, including daily life. It is possible to see these elements wherever we turno ur heads. Considering the cultural values we encounter in the transition from daily life to literary texts in the context of literature, they are generally sought within the folk literature department. However, apart from the texts evaluated within the folk literature department, there are also literary circles that serve as a source fort he culture. One of these are tezkires that we consider within the framework of Old Turkish literature. In this article, Latîfî Tezkire, a 16th century product considered the peak period for Old Turkish literature, is discussed in terms of its elements as a source of folk culture. The aforementioned elements are examined under six headings: applause (prayers), traditions and traditional uses, folk poetry and elements related to folk literature, nicknames, humorous elements and rumors (legends).

Türk tezkirecilik geleneğinin önemli metinlerinden sayılan Latîfî Tezkiresi kaleme alındığı ilk yıllardan itibaren bazı eleştirilerin hedefi olmuştur. Tezkirenin Kayseri Râşid Efendi nüshasındaki kayıtlardan anlaşıldığına göre Latîfî’ye dair bu eleştiriler kendi döneminde de sözde kalmamış ve tezkireyi çeşitli açılardan tamamlayıcı “notlar” olarak Râşid Efendi nüshasının derkenarlarına işlenmiştir. Bahsi geçen notlar tezkirenin bütününe yayılmış vaziyettedir. Mahiyet itibarıyla ise bu notlarda ya Latîfî tarafından tezkiredeki şairlerin tespit edilemeyen şiirlerinden örnekler verilmekte ya da çeşitli şairlere dair kimi zaman magazinsel bir tarafı da olan satır arası bilgiler sunulmaktadır. Râşid Efendi’nin derkenarlarına kaydedilmiş bu notları kimin tuttuğu kesin olarak belli değildir. Ancak tezkirenin ilk versiyonu sayılan bu nüsha üzerindeki bazı çalışmalarda notları düşen kişinin Latîfî olabileceği iddia edilmiştir. Bu yazıda Râşid Efendi nüshasındaki notlar mahiyet, muhteva, güvenilirlik, kim tarafından ve niçin tutulduğu gibi noktalarda ele alınmış ve bunlarla Latîfî Tezkiresi arasında organik bir bağ olup olmadığı hususu tartışılmıştır.