Mali Özerklik

6360 sayılı Kanun ile birlikte Türkiye’de büyükşehir belediyelerinin sınırları il mülki sınırı olarak belirlenmiş ve bu sınırlar içinde yer alan köylerin tüzel kişiliği kaldırılarak mahalleye dönüştürülmüştür. Kırsal alanları yakından ilgilendiren bu düzenleme neticesinde yerel düzeyde merkeziyetçilik artmış ve köy halkının demokratik temsil gücü azalmış, belediyelerin sorumluluk alanları genişlemiş ve hizmet maliyetleri artmış, kentte yaşamanın gerektirdiği mali yükümlülükler köyler için de geçerli olmuş ve tarımsal üretim olumsuz yönde etkilenmiştir. 6360 sayılı Kanun’un kırsal alanlarda meydana getirdiği sorunlar, büyükşehirlerde mahallelerin kırsal ve kentsel olarak yapılandırılmasını zorunlu kılmıştır. Bu noktada 7254 sayılı Kanun ile birlikte büyükşehir sınırları içinde mahalleye dönüştürülen köylere kırsal mahalle veya kırsal yerleşik alan statüsü verilmesinin önü açılmıştır. Böylece kırsal niteliğini devam ettiren yerlere mali açıdan bazı ayrıcalıkların tanınması ve mevcut sorunların çözüme kavuşturulması hedeflenmiştir. Ancak kırsal mahalle düzenlemesinin de çeşitli aksak yönleri bulunmakta ve 6360 sayılı Kanun’un yol açmış olduğu pek çok soruna çözüm getirmemektedir.

Kentsel alanların yönetimi hususunda yerel düzeydeki en yaygın örgütlenme biçimi belediyelerdir. Belediyeler, günlük yaşamın işleyişini doğrudan etkileyen pek çok görev ve sorumluluğu üstlenmiş olan idari ve mali özerk birimlerdir. Ülkemizde, nüfusun yaklaşık olarak % 94’ü belediye sınırları içerisinde ikamet etmektedir. Belediyelerin üstlenmiş oldukları görev ve sorumlulukları eksiksiz bir şekilde yerine getirebilmeleri için yeterli mali kaynaklara sahip olmaları şarttır. Bu açıdan belediyelerin etkin ve kaliteli hizmet üretebilmesi, bu idarelerin mali özerkliğe sahip olması ile yakından ilgilidir. Mali özerklik, belediyelerin kendi öz gelir kaynaklarına sahip olmasını ve bu kaynakları başka bir yönetim biriminin müdahalesi olmaksızın kurumun amaçları doğrultusunda kullanabilmesini ifade etmektedir. Belediyelerde mali özerklik düzeyinin tespitine yönelik pek çok yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemler içerisinde en yaygın olanı, yerel öz gelir oranının tespit edilmesidir. Bu çalışmanın temel amacı, 2014-2017 yıllarını kapsayan dönemde Tekirdağ Büyükşehir Belediyesinin mali özerklik düzeyini tespit etmektir. Yapılan değerlendirmelerde yerel öz gelir oranının ortalama olarak % 16,35 olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu oran Türkiye ortalamasının da oldukça altındadır. Bu çerçevede Tekirdağ Büyükşehir Belediyesinin mali açıdan özerk olmadığı ve büyük ölçüde merkezi yönetimden gelen yardımlara bağımlı olduğu söylenebilmektedir.

Bir ülkedeki kamu yönetimi sisteminin iki temel organ vardır. Bunlar merkezi yönetim ve yerel yönetimlerdir. Aynı zamanda bu iki organ arasındaki ilişki çok önemlidir. Demokrasinin daha iyi işleyebilmesi,
halkın yönetime katılımının artması, merkezi yönetimin artan iş yükünün hafifletilebilmesi ve yerel ihtiyaçlara daha etkin, verimli ve hızlı cevap verilebilmesi için yerel yönetimlerin varlığı oldukça önemli bir yere sahiptir. Yerel yönetimlerin görev ve sorumluluklarını yerine getirebilmeleri için özerk olmaları ve özerkliklerinin sınırlarının çerçevesinin kanunlarla belirlenmesi gerekir. Yerel özerklik, yerel makamların kanunlarla belirlenen sınırlar çerçevesinde, kamu işlerinin çoğunu kendi sorumlulukları altında ve yerel nüfusun çıkarları doğrultusunda düzenleme ve yönetme hakkı ve imkânına sahip olmasıdır. Kendilerine verilen görevleri yerine getirebilmeleri bağlamında yerel yönetimlerin görevleri ile orantılı gelire sahip olmaları mali özerklik için önemlidir. Bu nedenle yerel yönetimlerin gerçek anlamda var olabilmesi için idari özerkliğin yanında mali açıdan da özerk olması gerekir. Bu çalışmada literatür taraması yapılarak yerel özerklik ve yerel demokrasi arasındaki ilişki ve yerel özerkliğin varlığı için önemli olan mali özerklik ele alınarak çalışmanın kavramsal çerçevesi çizilecektir. Türkiye’nin taraf olduğu Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı (AYYÖŞ)’nın ön gördüğü mali özerklik bağlamında yerel yönetimlerin mali özerklikleri incelenecektir. Türkiye’nin AYYÖŞ karşısındaki durumu ve Şart’a koyduğu çekinceler ayrıntılı bir şekilde incelenecek ve sonuç olarak da Türkiye’nin bugünkü durumda mali özerkliğe mi yoksa mali yerelleşmeye mi gittiği tartışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Yerel Yönetimler, Yerel Özerklik, Mali Özerklik, Avrupa
Yerel Yönetimler Özerklik Şartı, Türkiye.

2010-2018 dönemi kapsamında Türkiye’de belediyelerin gelir yapısının, yapısal kısıtlarının ve gelir artırımı konularının incelendiği bu çalışmanın amacı belediyelerdeki mevcut durumun ortaya konularak alternatif gelir artırımı konusunda çözüm önerilerinin getirilmesidir. Bu kapsamda çalışmada belediyelerin gelir yapısı mali özerklik bağlamında analiz edilmekte ve belediyelerin gelirlerinin arttırılması hususunda yapısal kısıtlardan hareketle değerlendirmeler ve önerilerde bulunulmaktadır. Türkiye’de belediyelerin en önemli sorunu mali açıdan merkeze bağımlı olmaları ve harcamalarını finanse edecek ölçüde yeterli öz gelire sahip olmamalarıdır. Bunun sonucunda belediyeler özellikle yatırım harcamalarının finansmanı sürecinde borçlanmaya gitmektedirler. Bu durumun temel nedenlerinden biri belediyelerin vergilendirme yetkisinin olmaması ve alternatif gelir kaynakları yaratma hususunda ilgili mevzuatlar gereği kısıtlıklara sahip olmasıdır. Çalışmada belediye gelirlerinin artırılması konusu mevcut gelir kaynaklarının iyileştirilmesi, yeni gelir kaynaklarının yaratılması ve etkin kaynak kullanımı ile gelir artırımı şeklinde üç başlıkta tartışılmaktadır. Çalışma kapsamında kullanılan istatistiki bilgiler Hazine ve Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü ve Kamu İhale Kurumu tarafından yayımlanan verilerden derlenmiştir. Çalışmada benimsenen yöntem mevcut durum analizi ile politika sentezidir. Çalışmada, belediyelerin mevcut gelirlerinin artırımı ve yeni gelir kaynaklarının yaratılması hususlarında yapısal kısıtlara sahip oldukları dolayısıyla belediyeler için etkin harcama yönlü bir bakış açısının gelir artırımı için gerekli olduğu sonuçlarına ulaşılmaktadır.