Ober Ost

Tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego Wilno zachowało daleko posuniętą rezerwę wobec propozycji reaktywacji unii przedstawionej przez Józefa Piłsudskiego w Odezwie do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (22 kwietnia 1919 r.) w oswobodzonym od bolszewików mieście. W czasie wojny polsko-sowieckiej J. Piłsudski podejmował liczne działania w celu doprowadzenia do odrodzenia unii lubelskiej w nowoczesnym, XX-wiecznym kształcie. Na niepowodzenie tej polityki federacyjnej miały głównie wpływ konsekwencje niemieckiej polityki specjalnej prowadzonej w latach 1915–1918 na terenie niemieckiej okupacji części ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, tzw. Ober-Ost. Polityka Niemców mająca na celu osiągnięcie własnej dominacji politycznej i gospodarczej na okupowanym terytorium wykorzystywała ambicje polityczne innych niż polska narodowości, starała się o antagonizowanie przedstawicieli różnych grup narodowych z najsilniejszą i najniebezpieczniejszą dla niemieckich interesów na terytorium byłej
Rzeczpospolitej Obojga Narodów grupą polską. W tej sytuacji liderzy litewscy i białoruscy pozostający pod okupacją niemiecką nie widzieli korzyści płynących z ewentualnego sojuszu z Polakami, a posunięcia mające wymowę antypolską przynosiły im konkretne dotacje ze strony niemieckich okupacyjnych władz wojskowych. Próby porozumienia się polityków polskich, litewskich i białoruskich kończyły się zatem niepowodzeniem, zwiększały się natomiast sprzeczności interesów spadkobierców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (16 lutego 1918 r. Litwini ogłosili po raz drugi niepodległość, 25 marca 1918 r. liderzy BRL wydali III Hramotę, 11 listopada 1918 r. proklamowano powstanie pierwszego litewskiego rządu, 11 grudnia 1918 r. członkowie żydowskiej starszyzny weszli do litewskiej Taryby). Wejście bolszewików do Wilna dodatkowo zantagonizowało Polaków i Żydów. Niezależnie od narodowości mieszkańcy Wilna odnieśli się więc nieufnie do idei federacji. Nie była zatem możliwa realizacja projektu systemu (ew. unii) państw buforowych, oddzielających Polskę od Rosji. W wyniku politycznej klęski polityki federacyjnej po podpisaniu traktatu ryskiego na terenie b. Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie było już silnego związku narodów mogącego skutecznie stawić opór różnego rodzaju ekspansji – czy to ze wschodu, czy z zachodu.

Do rąk Państwa trafi a pierwsza część diariusza prowadzonego przez Aleksandra Szklennika w Wilnie w czasie I wojny światowej. Jest to jedyny, tak obszerny i precyzyjny zapis życia codziennego miasta nad Wilią w okresie okupacji niemieckiej Ober-Ost. Relacja obejmuje różne aspekty życia, poczynając od warunków codziennej egzystencji mieszkańców, opisu działań władz niemieckich oraz reakcji na nie społeczności lokalnych (samorządowych, społecznych i narodowych), poprzez kronikę wydarzeń lokalnych, aż po wiele informacji z zakresu życia politycznego zarówno w wymiarze miejscowym, jak i ogólnopolskim, a nawet ogólnoeuropejskim i ogólnoświatowym. Umieszczenie w publikacji zebranych przez Szklennika i wklejonych między zapiski odręczne rozmaitych materiałów zewnętrznych – wycinków prasowych, druków ulotnych, ogłoszeń etc. nie tylko wzbogaca przekaz o rzeczywistości relacjonowanej przez autora, ale stanowi kapitalne źródło, służące rekonstrukcji zasobu informacji (także pogłosek i plotek funkcjonujących w obiegu publicznym), jakimi dysponowali uczestnicy ówczesnych wydarzeń.
Dziewięć zeszytów bieżących notatek Aleksandra Szklennika z okresu od maja 1915 do listopada 1918 r, opatrzono wspólnym tytułem: Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju. Autor rozpoczął swe zapiski w Wilnie, w momencie przygotowań Rosjan do ewakuacji i oczekiwania mieszkańców na nowego okupanta.
W tekst pierwszego zeszytu wpleciona jest niezwykle ciekawa relacja, opisująca obserwacje autora powracającego do Wilna przez Kraków, Jędrzejów i Kielce pełne legionistów. (Wybuch wojny zaskoczył autora w trakcie kuracji w Truskawcu.) Tom pierwszy tej edycji kończy zapis z marca 1917 r., z ostatniego dnia zanim do Wilna dotarły pierwsze konkretne informacje o wydarzeniach w Petersburgu. Tom drugi obejmować będzie wydarzenia od rewolucji lutowej do końca zapisów, tzn. do 31 października 1918 r.

Do rąk Państwa trafi a pierwsza część diariusza prowadzonego przez Aleksandra Szklennika w Wilnie w czasie I wojny światowej. Jest to jedyny, tak obszerny i precyzyjny zapis życia codziennego miasta nad Wilią w okresie okupacji niemieckiej Ober-Ost. Relacja obejmuje różne aspekty życia, poczynając od warunków codziennej egzystencji mieszkańców, opisu działań władz niemieckich oraz reakcji
na nie społeczności lokalnych (samorządowych, społecznych i narodowych), poprzez kronikę wydarzeń lokalnych, aż po wiele informacji z zakresu życia politycznego zarówno w wymiarze miejscowym, jak i ogólnopolskim, a nawet ogólnoeuropejskim i ogólnoświatowym. Umieszczenie w publikacji zebranych przez Szklennika i wklejonych między zapiski odręczne rozmaitych materiałów zewnętrznych – wycinków prasowych, druków ulotnych, ogłoszeń etc. nie tylko wzbogaca przekaz o rzeczywistości relacjonowanej przez autora, ale stanowi kapitalne źródło, służące rekonstrukcji zasobu informacji (także pogłosek i plotek funkcjonujących w obiegu publicznym), jakimi dysponowali uczestnicy ówczesnych wydarzeń.
Dziewięć zeszytów bieżących notatek Aleksandra Szklennika z okresu od maja 1915 do listopada 1918 r, opatrzono wspólnym tytułem: Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju. Autor rozpoczął swe zapiski w Wilnie, w momencie przygotowań Rosjan do ewakuacji i oczekiwania mieszkańców na nowego okupanta.
W tekst pierwszego zeszytu wpleciona jest niezwykle ciekawa relacja, opisująca obserwacje autora powracającego do Wilna przez Kraków, Jędrzejów i Kielce pełne legionistów. (Wybuch wojny zaskoczył autora w trakcie kuracji w Truskawcu.) Tom pierwszy tej edycji kończy zapis z marca 1917 r., z ostatniego dnia zanim do Wilna dotarły pierwsze konkretne informacje o wydarzeniach w Petersburgu. Tom drugi obejmować będzie wydarzenia od rewolucji lutowej do końca zapisów, tzn. do 31 października 1918 r.

Niniejsze opracowanie jest zbiorem studiów, którego celem jest nowe spojrzenie na tę problematykę, wykorzystując w tym celu szeroką bazę źródłową, którą zapewniły dokonane przez autorów kwerendy archiwalne w zbiorach archiwalnych przechowywanych w Polsce, Niemczech, Austrii, Rosji na Litwie i Białorusi. To jest pierwszy powód, by mówić w tym przypadku o nowym spojrzeniu. Drugi powód dotyczy zasięgu terytorialnego badanej na tych kartach niemieckiej okupacji. Obejmuje on bowiem nie tylko ziemie Królestwa Kongresowego, które do tej pory stały w centrum opracowań zajmujących się badaniem dziejów niemieckiej okupacji na ziemiach polskich w okresie pierwszej wojny światowej, ale również wschodnie (litewsko-białoruskie) ziemie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Łączne potraktowanie niemieckiej okupacji na tych ziemiach należy do rzadkości. Tę ostatnią wzmacnia dodatkowo fakt, że w niniejszym opracowaniu zagadnienie to (administracja Ober Ost) została ujęta niejako z dwóch perspektyw: polskiej (J. Gierowska) i białoruskiej (V. Volkava).

The paper examines the evolution of Lithuania’s spatial conception in the German-language discourse during and after the First World War. Before
the war, “Lithuania” was usually seen as a part of German territory, i.e. one of the regions in East Prussia. Later, however, the existence of Prussian Lithuania was half-forgotten, as attention shifted to Lithuania as an area of the (former) Russian Empire. The paper connects the beginning of this process of the “title relocation” with the march of the German Army into Russia during the First World War. It was the “Great Retreat” and its aftermath that opened the existence of “another” Lithuania to Germans and encouraged them to concentrate their attention to it. In 1915–1918, in the occupied area called the Ober Ost, a gradual territorialisation of “Lithuania” took place. Although it was carried out by purely administrative decisions, the territorialisation was increasingly masked by ethnographic criteria. This was a way to demonstrate the exclusivity of the territory since it was certainly not to be treated as Poland. These German policies in the Ober Ost area stimulated the consolidation of the Lithuanian nation-state. When the founders of Lithuanian national state, however, began to lay claims to Prussian Lithuania, the conception of “Lithuania” as a region in Prussia was challenged. Consequently, the article suggests that, in the early 20th century, not only the implementation of Lithuanian national aspirations, but also the German attempts to prevent them levelled the diversity of the concepts of Lithuania that characterised the long 19th century.

Based on newly published witness accounts, the article gives an insight into the civilian experiences of the humanitarian crisis that took place in the Ober Ost in 1916–1917. Vilnius, a city of 140,000, became an epicentre of famine and an epidemic of typhus that resulted in the death of several thousand civilians between November 1916 and October 1917. The article explores causes and dynamics of the crisis, survival strategies of local population and the emergence of a vast network of local relief agencies among Poles, Jews, Lithuanians and Belarusians. The author argues that the humanitarian disaster in Vilnius was part of the broader home front crisis of Central Powers. The food shortages that hit Germany and Austria-Hungary from mid-1916 led to the tightening of the exploitative occupation policy in the Ober Ost. Increasing requisitions, including confiscations of full harvests, food rationing, restrictions on free trade and population movement produced the famine that German authorities were able to control only with great difficulties. The humanitarian crisis destroyed the political credibility of the occupation regime in the eyes of the city’s population which had to rely for help mostly from their own relief agencies. It was during this crisis that numerous relief societies that have emerged among Poles, Jews, Lithuanians and Belarusians grew and extended their influence among city’s residents. Eventually they also helped to set the stage for nationalist and revolutionary political agendas of the city’s ethnic groups. These relief structures became early vehicles for their political aspirations and provided an early organizational setup for their post-WWI political programmes.

Jarosław Centek, German land forces on the Eastern Front in November 1918

During the Great War, the German and Austro-Hungarian Armies defeated the Russian forces and the Tsar’s empire collapsed. The Bolsheviks’ regime was not eager to sign a peace treaty on the Middle Power’s conditions. This denial started an offensive, which led Germans and Austro-Hungarians deep into the Russian territory. Their forces, however, were of poor quality, and they were only intended to provide cover for the transport of supplies into their countries as all battleworthy units and soldiers had already been on the Western Front.
The Revolution in Germany and the Armistice on the Western Front caused great chaos among the soldiers of the Ober-Ost. Their primary concern was to go home as soon as possible. The German Army on the Eastern Front was in disarray, which gave rise to the formation of soldiers’ councils, intensifying the chaos even more. Things started to improve as late as in January 1919.

Ke y words: Ober-Ost, November 1918, First World War, November Revolution

The policies of the military administration of Courland, starting from the very beginnings in spring and summer 1915, were directed towards the most efficient use of the economic potential of the occupied lands. his resulted in the complete exploitation of the land and its resources, which led to an unforeseen social disaster. Harsh policies of total control, including regulations on movement of any kind, made it possible to mobilize all the resources available, which was seen as an effective way to guarantee the existence of a German controlled Baltic territory after the war. However, one of the main aims of the military administration – ensuring the loyalty of the Latvian population toward the regime by increasing their well-being – was not achieved due to a combination of both policy and the strains of war on the economy of Germany. he German army remained a priority and its needs were above the interests and needs of the population of the occupied territory. An important part of the policy of the military administration was culture. his was partly characterized by the perception that Germans were the leading cultural element in the Baltic territories. “Culture work” was a priority and this can be seen in almost every aspect of everyday life in Courland during the first two years of the occupation. Ober Ost policies toward the occupied lands and its people started to change in late 1917 to early 1918, when a shit in opinion, about how to preserve German power in the region after the war, occurred.

The First German occupation of Eastern Europe lasted long enough to affect the history of the entire twentieth century, but is still relatively poorly known. The issue of continuity during the events of world wars and the tendencies of the development of occupation regimes and the dynamics of inter-ethnic relations requires the publication of new documents, including non-statistical ones. The presented Memorandum reflects only one point of view on the events in occupied Lithuania, but it contains a number of valuable conclusions and allows us to judge the degree of interaction between the German politicians and Lithuanian activists. It gives an idea of the tactics of national elites ' influence on the government of the German Empire even before they had the opportunity to demand the right to self-determination of peoples.

In November 1915, the German occupied territories of North-Eastern Europe were unified into the territory of the Supreme Commander of All German Forces in the East (Ober Ost). Until 1917, Ober Ost consisted of three separate regions – Courland, Lithuania and Bialystok – Grodno. The occupied lands were subjugated to a military occupation regime, which lasted until the capitulation of Germany in 1918.
The occupation power’s main priority was the German army and the civilian populations in Germany, for whose needs impressive economic resources were mobilized, leaving only a minimum to the local population. 
Along the administrative functions, which changing nature in the upcoming years was dictated by both the socio-economic situation in Germany and the proximity of the frontline, one of the military administrations main policies was culture and education. Through systematic and targeted educational work, the population of the occupied territories was to be “civilized” and germanized. The Chief of Staff of the Eastern front Erich Ludendorff, who organized the governance model of Ober Ost, viewed the German “Culture work” (Kulturarbeit) as a priority.
The „culture work” and education policy of the Courland military administration can be dividend into two groups. The first group includes a policy, which mainly focused on the local population of the occupied lands. In order to achieve the desired results, the administration used a variety of tools. First, the periodical newspapers, which were printed in the occupied territories. Ober Ost newspapers informed the population not only of government decrees and latest restrictions, but also the latest advances in German science and culture, military successes in both the Western and Eastern fronts, as well as the difficult living conditions in Russia.
Secondly, different types of public events were organized to influence the local population. The administration of Courland, together with Ober Ost administration in Kaunas, invited theater troupes and musicians, who gave performances. Exhibitions of well-known German artists, as well as special “Fatherland evenings” were organized, during which German poetry and well-known German literary works were read and presented.
The third and most important tool, with which the military administration tried to germanize the local population, was education. School classes were to be held in a “german spirit”, with emphasis on German culture, history and achievements. Central role was given to the German language.
The military administration didn’t want to allow the new generation of Latvians to associate themselves with Russia and its culture. Teaching Russian was banned in schools. The administration fought against Russian state symbols as well. All unwanted objects (educational materials, postcards and pictures) with inscriptions in Russian were to be removed from classrooms. Similarly, pictures of Czar Nicholas II and his family were destroyed.
The second group of the military administration’s culture and education policy was directed outwards – to Germany and its population. One of the objectives was to create an impression of an economic and cultural upsurge, which followed after the Russian troops had destroyed everything during spring 1915. It was essential to promote the idea of the liberation of Courland, which was portrayed as an ancient German land. In this way, the administration tried to legitimize the presence of the German military in the Baltic region, while creating an ideological base for the annexation of Courland to Germany somewhere in the near future.
In order to influence the public opinion in Germany, Ober Ost’s military administration in Kaunas sent booklets, articles and various materials to German newspapers, showing the “ancient German roots” of Courland and the occupied lands in the East. Carefully organized and staged tours for journalists took place in Courland as well.
One of the major projects that was implemented in Germany during the war, was the Courland traveling exhibition, which was organized in 1917 by the German foreign studies museum and institute in Stuttgart, in close collaboration with the military administration of Courland in Jelgava. On the of main tasks of the traveling exhibition was to show the “leading German role” and the German cultural element, which has existed in Courland for several hundred years.
All-in-all, the main goal of the military administration’s culture and education policy – to germanize the local population – was not reached. Most of the population still felt sympathy towards Russia, viewing the German military administration as a temporary occurrence.

The bibliography presented here aims to record both publications about the Great War which appeared in Lithuania and printed material about the Lithuanian experience (or Lithuania in general) during the First World War. The list includes publications that came out before the end of the Second World War.