Praca omawia sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej w latach 1587-1589. Wówczas po rozdwojeniu sejmu elekcyjnego i wojnie między Zygmuntem Wazą a Maksymilianem Habsburgiem, tron polski zdobył królewicz szwedzki. Pierwsze lata panowania...
morePraca omawia sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej w latach 1587-1589. Wówczas po rozdwojeniu sejmu elekcyjnego i wojnie między Zygmuntem Wazą a Maksymilianem Habsburgiem, tron polski zdobył królewicz szwedzki.
Pierwsze lata panowania Zygmunta III stanowią okres bardzo istotny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej. Decydując o wyborze przedziału chronologicznego kierowałem się sytuacją wewnętrzną w Koronie. Stąd pierwszą cezurę wyznacza podwójna elekcja na polach pod Warszawą, gdzie dokonano wyboru Zygmunta Wazy i arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. W wyniku tego, doszło do wojny o tron między zwolennikami obydwu elektów. Natomiast drugą cezurę wyznacza sejm 1589 r., który jako pierwszy w naszych dziejach zyskał miano pacyfikacyjnego. Ustabilizował on sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej, przywracając stronników Habsburga do życia publicznego.
Podjęta problematyka wpisuje się w szeroki nurt badań nad parlamentaryzmem i życiem politycznym Rzeczypospolitej. Nie ulega wątpliwości, że sejm pozostawał najważniejszą instytucją życia publicznego w państwie polsko-litewskim, stanowiącą prawo pospolite.
Pierwszy rozdział pracy omawia skutki rozerwania sejmu elekcyjnego oraz sejmiki poelekcyjne. Dokonuję w nim analizy akt sejmikowych, przebiegu zjazdów szlacheckich i wpływu liderów życia politycznego na ich postanowienia. W toku badań nad tymi zagadnieniami udało się uwypuklić stanowisko szlachty wobec nominacji dwóch elektów. Większość szlachty uznała wybór arcyksięcia Maksymiliana za nielegalny i uczyniony wbrew większości. Wobec tego sejmiki w Koronie poparły Zygmunta Wazę. W celu wsparcia królewicza szwedzkiego szlachta przedsięwzięła określone działania, w postaci zaciągów powiatowych bądź pospolitego ruszenia. W celu zabezpieczenia ziem i województw na wypadek walk z oddziałami arcyksięcia, szlachta podjęła na sejmikach i zjazdach decyzje o ich obronie.
Neutralność i sprzeciw na polach elekcyjnych wyraziła za to szlachta województwa ruskiego, domagając się anulowania postanowień wyborczych. W obawie przed najazdami tatarskimi, ale także chcąc wpłynąć w poważniejszym stopniu na decyzje sejmu koronacyjnego, Rusini zawiązali konfederację. Przez dłuższy czas do wydarzeń w Polsce oficjalnie dystansowało się Wielkie Księstwo Litewskie, jednak po porażce Habsburga pod Krakowem, było skłonne uznać Zygmunta pod pewnymi warunkami.
W kolejnym rozdziale omawiam sejm koronacyjny Zygmunta III. Podjęto wówczas ważkie decyzje. Rozpoznałem działalność parlamentu zarówno w zakresie polityki wewnętrznej – zatwierdzenia praw i przywilejów, określenie działań wobec zagrożeń zewnętrznych oraz wewnętrznych, dorobku ustawodawczego, jak i zagranicznej – wysłanie poselstw do państw europejskich z wiadomością o unormowaniu władzy w Rzeczypospolitej, przedłużeniu obowiązujących rozejmów. Należy podkreślić, że w wielu aspektach sejm koronacyjny stanowił istotną cezurę. Przede wszystkim zamykał okres burzliwego interregnum po śmierci Batorego. Ponadto podjął szereg istotnych decyzji, wyznaczając kierunki postępowania króla i Rzeczypospolitej. Za główne z nich należy uznać: dążenie do zawarcia pokoju z Habsburgami i uspokojenie wewnętrznych nastrojów w kraju. Z pewnością sejm ten okazał się bardzo istotny z punktu widzenia relacji Korony z Wielkim Księstwem Litewskim, które znalazły się w największym impasie od czasów unii lubelskiej.
W dalszej części pracy odtworzyłem działalność króla, senatorów oraz szlachty, w okresie wypełnionym trzema konwokacjami senatu i sejmikami deputackimi. Zamknięcie sejmu koronacyjnego i zwycięstwo hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego pod Byczyną, oznaczały de facto ukształtowanie nowego układu sił w Koronie. Przejawiło się to dekompozycją stronnictwa Zborowskich, a co za tym idzie wzmocnieniem „zamoyszczyków”. W rozdziale trzecim szukam więc odpowiedzi na pytanie, jaki był stosunek głównych graczy politycznych wobec ówczesnej sytuacji politycznej państwa, po klęsce arcyksięcia Maksymiliana. Odtwarzam przebieg i rezultaty konwokacji senatu z Piotrkowa oraz Lublina. W ten sposób udało się postawić tezę, że część senatorów nie akceptowała pozycji kanclerza, również młody król próbował ograniczyć hegemonię ministra, jednak bez powodzenia. Niemniej na wspólnych konwokacjach w Koronie udało mu się wypracować jednolite stanowisko wobec rokowań z „domem rakuskim”.
W tym rozdziale odnoszę się ponadto do sytuacji w Wielkim Księstwie Litewskim oraz relacji elit litewskich z Zygmuntem III. Stąd bardzo ważny okazał się zjazd w Brześciu, który chociaż rozczarował króla, w odniesieniu do uchwalenia podatku na Litwie oraz udziału senatorów Wielkiego Księstwa w rokowaniach z Habsburgami, to umożliwił mu nawiązanie współpracy z nieświeską linią Radziwiłłów.
W pracy dokonałem także rekonstrukcji obrad sejmu 1589 r., który stał się epilogiem rozdwojonej elekcji. Temu zagadnieniu poświęciłem czwarty i zarazem ostatni rozdział. Parlament zatwierdził pokój z Habsburgami i ogłosił amnestię dla zwolenników arcyksięcia. Uchwalił szereg ważnych konstytucji dotyczących głównie unifikacji terytorialnej oraz prawno-sądowniczej. Odnosiło się to w pierwszej kolejności do Inflant, których miejsce w państwie polsko-litewskim zostało uregulowane oddzielnymi uchwałami; a w drugiej do województw południowo-wschodnich i Prus Królewskich, włączonych do Trybunału Koronnego. Sejm ten podjął także pierwsze decyzje o wydzieleniu skarbu nadwornego oraz utworzył Ordynację Zamojską. Istotny jest fakt, że w czasie sejmu pacyfikacyjnego próbowano uchwalić egzekucję konfederacji warszawskiej, co stanowiło kontynuację burzliwych dyskusji z okresu koronacji. Sejm był także areną nieudanych finalnie rozmów o reformę elekcji viritim.
W rozdziałach drugim, trzecim i czwartym, odnoszę się także do polityki rozdawniczej i nominacyjnej Zygmunta III. Szukam odpowiedzi na pytanie, czy młody król posiadał możliwości prowadzenia niezależnej polityki personalnej, czy też był ograniczony dominującą pozycją Zamoyskiego w Koronie i Radziwiłłów birżańskich na Litwie. Podczas skrupulatnej analizy nadań okazało się, że większość urzędów i królewszczyzn w Koronie trafiła w ręce ludzi powiązanych z kanclerzem. Jednakże w kilku istotnych przypadkach królowi udało się dokonać awansów dla osób, które mu odpowiadały i mogły stanowić oparcie dla jego rządów. W pierwszym roku panowania Zygmunta III duży wpływ na obsadę wakansów litewskich miał Krzysztof Radziwiłł „Piorun”. Niemniej i tutaj monarcha dokonał kilku nadań dla przedstawicieli kilku rodów, które w przyszłości mogły stać się zalążkiem stronnictwa regalistycznego. Prześledzenie nadań z tego okresu w połączeniu z sytuacją polityczną pozwala wysunąć wniosek, że król nie mógł i nie chciał na dłuższą metę zaakceptować dominującej pozycji Zamoyskiego i Radziwiłła.
W pracy wykorzystałem głównie dokumentację obrazującą aktywność króla, senatorów i szlachty. Badałem materiały związane z działalnością polityczną. przede wszystkim korespondencję, rozmaite dokumenty i pisma mające charakter publiczny (wychodzące z kancelarii królewskiej, projekty sejmowe, akta sejmikowe). Rozpoznałem materiały rękopiśmienne z polskich zasobów: Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Narodowego w Krakowie, Archiwum Państwowego w Gdańsku, Archiwum Państwowego w Lublinie, Biblioteki ks. Czartoryskich w Krakowie, Biblioteki PAU-PAN w Krakowie, Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, Biblioteki PAN w Kórniku, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu; z zagranicznych: Archivio Segreto Vaticano w Rzymie, Haus-, Hof- und Staatsarchiv we Wiedniu, Центральний Державний Історичний Архів України we Lwowie, Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника oraz polonika z AGAD. W pracy wykorzystałem również edycje źródłowe i stare druki; w znacznej mierze były to zbiory korespondencji, kroniki, pamiętniki, konstytucje sejmowe, dziełka propagandowe, poezja okolicznościowa i pisma polityczne.
Głównym celem pracy było zweryfikowanie tez starszej historiografii o początkach rządów Zygmunta III w Rzeczypospolitej. Z jednej strony dominuje pogląd o nieudolności tego króla, jego niechęci do poddanych, odpowiedzialności za złe relacje z częścią elity senatorsko-dygnitarskiej oraz lekceważenie przez monarchę szlachty. Z drugiej strony, zarzuca się właśnie szlachcie obojętność wobec toczonych sporów. Opinie te, rozpropagowane 90 lat temu w książce Kazimierza Lepszego, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kraków 1929, opierały się na bardzo ograniczonej bazie źródłowej, a mimo tego wciąż się utrzymują.
Szczegółowa analiza materiału źródłowego pozwoliła ustalić szereg nowych faktów, a także postawić nowe hipotezy i tezy. Poszerza to naszą wiedzę odnośnie biografii poszczególnych osób, genezy i znaczenia dorobku ustawodawczego sejmów, w końcu przebiegu oraz postanowień sejmików, zjazdów oraz konwokacji senatu z lat 1587–1589.
