Tarafsız Yargı

Yargı Hukuk devletinin krizi olarak nitelendirilen ve 2008 finansal krizi ile başlayan siyasi otoriterleşme ve hukuki dönüşümün en tehlikeli alametlerinden biri yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığının ortadan kalkması olarak nitelendiriliyor. Popülist liderler, hukuk devleti ilkesini göz ardı ederek temel hak ve özgürlüklerde sınırlamalara yöneldiği gibi iktidarlarını pekiştirebilmek için kimi zaman "yargı reformları" yaparak kimi zaman da yargıya doğrudan müdahalede bulunarak yargıyı kontrol almaya çalışıyor. Pandeminin yarattığı ekonomik zorluklar, düzen arayışı ve güvenlik ihtiyacı nedeniyle artarak devam etmesinden korkulan bu uygulamalara karşı hukuk devletinin güvencesi ise yine yargı erki kabul ediliyor. Ancak Macaristan'dan Türkiye'ye otoriter popülist iktidarların yargı üzerindeki etki alanlarını genişletmek için gösterdikleri ortak çaba düşünüldüğünde, yargının siyasi iktidarı denetlemekten çok siyasi iktidardan korunması gereken bir durumda olduğu aşikâr.

Yargı erkinin bağımsız ve tarafsız olması, modern demokrasilerin ve hukuk devleti ilkesinin temel unsurlarından birisini teşkil etmektedir. Yargı bağımsızlığı, yargının öncelikle, devletin diğer iki erkini oluşturan yasama ve yürütme erklerine karşı bağımsız olmasını, diğer iki erkin yargı erkini görev alanında etkileme imkânına sahip olmamaları anlamına gelir. Daha geniş anlamıyla yargı bağımsızlığı, yargı erkinin, işlevini yerine getirirken, herhangi bir tarafın, herhangi bir nedenle doğrudan veya dolaylı kısıtlama, etki, teşvik, baskı, tehdit ve müdahalesine maruz bulunmamasını ifade eder. Yargının tarafsızlığı ise kısaca, yargı erkinin, önündeki uyuşmazlık hakkında karar verirken yan tutmamasını, tarafların herhangi biri lehine, eşit olmayan bir şekilde, gerek tarafların kendisinden,
gerek dışarıdan gelen herhangi olumsuz bir etki nedeniyle ve gerekse hâkimin kendi kişiliğinden, eğitiminden, kültüründen ve politik  düşüncesinden kaynaklanan duygu, önyargı ve düşüncelerle farklı davranmaması, kişiliğinden ve her türlü etkiden sıyrılarak karar vermesi, verilen kararın toplumda önyargısız verildiği görünümüne sahip olmasını ifade eder. Yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkeleri, birbirinden ayrılmaz ve birbirini tamamlayan ilkelerdir. Hukuk devletinin özelliklerinden olan hak ve özgürlüklerin tam anlamıyla güvence altına alınması ve kanun önünde eşitlik ilkelerinin hayata geçirilmesi, ancak bağımsız ve tarafsız yargı erkinin varlığı ile mümkündür.

Hâkimlik mesleği, tarih boyunca önemli
görülen bir meslek olmuştur. Hâkimler,
hukukun uygulanmasında ve adaletin
sağlanmasında, görev almışlardır. Bu
sebeple hâkimlik mesleğini yapacak kişilerin
seçilmesine önem verilmiştir. Hâkim olmak
için aranan nitelikler arasında sağlam ve
sağlıklı olma şartı genellikle yer almıştır.
Hangi engellerin hâkimlik mesleğinin
icrasını etkileyeceği, hangi engellerin
ise sıkıntı oluşturmayacağı, günümüzde
tartışma konusu olmaktadır. Çalışmamız
konuya geçmişten bir pencereden bakmayı
amaçlamıştır. Osmanlı uygulamasında
engellerin, kadılık mesleğinin icrasına
etkileri tespit edilmeye çalışılmıştır.
İslam hukukunu en uzun süre
uygulamış devletlerden olan Osmanlı
Devleti, kadıların duyu organlarının sağlam
ve sağlıklı olması gerektiğini kabul etmiştir.
Mesleğe engel olmayacak düzeyde işitme
ve görme kaybı olan kişilerin kadılık
yapabileceğini kabul eden görüşler vardır.
Fiziksel engeller, kadılık yapmaya engel
görülmemiştir. Fiziksel engelli kadılara
ilişkin uygulama örneklerine rastlanmıştır.
Zihinsel engelliler ise kadılık yapamamıştır.
Fiziksel engellerin genellikle hâkimlik
mesleğine ilişkin işleri yürütmeye engel
olmadığı görülmektedir. Osmanlılar bu
düşünceyle fiziksel engelli ve görünüş
farklılıklarına sahip kişilerin kadılık
yapmalarına engel olmamışlardır.
Osmanlıdan bugüne, hâkimlik mesleğini
icra bakımından, engellilerin haklarında
ilerleme kaydedilmemiştir.

Judgeship has been an important
profession throughout history. The judges
enforced the rule of law and ensured justice.
For this reason, the determination of judges
has been given importance. Among the criteria
for judgement, it is generally conditional on
being well and healthy. It is currently being
debated which obstacles will prevent the
judgship profession and which will not. This
study aims to reveal how the issue was handled
in the Ottoman Empire. How obstacles have
affected the profession of judgement in the
Ottoman Empire?
The Ottoman Empire is one of the states
that has practiced Islamic law for the longest
time. In the Ottoman Empire, it was accepted
that the sensory organs of judges should be
healthy. Some scholars have admitted that
people could be judge with low hearing and
vision loss. People with physical disabilities
could be judge. In the Ottoman practice, there
were judges with physical disabilities. Mentally
disabled people have not been admitted to the
judicial profession.
Physical disabilities generally do not
prevent judges. With this in mind, Ottomans
did not prevent people with physical disabilities
being judges. The right of the disabled to be
a judge has not been extended since the
Ottoman Empire.

Özet
Adalet Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 30.05.2019 tarihinde Cumhurbaşkanlığı aracılığıyla kamuoyuna duyurusu gerçekleştirilen yeni “Yargı Reformu Strateji Belgesi”, “2023 Yargı Vizyonu, Güven Veren ve Erişilebilir Bir Yargı Sistemi” öngörüsünü taşımaktadır. Mezkur belge barındırdığı dokuz amaç ile benzer stratejik belgelerin üçüncüsü olarak karşımızda bulunmaktadır. Bu amaçlardan birisini de “Yargı Bağımsızlığı, Tarafsızlığı ve Şeffaflığın Geliştirilmesi” oluşturmaktadır. İlgili amaç ise 5 hedef ve 18 faaliyeti içermektedir. Tarafsız ve bağımsız yargının sahip olduğu nitelikleri geliştirebilmesi için gerekli bulunan somut önerileri haiz bu belge, hesap verilebilirlik, düzenlilik, performans vb. ilke ve hedeflerden hareketle Türk Yargı sistemi üzerinde kamu denetiminin sağlanması ve bu denetimin şeffaflığını da amaçlamaktadır. Yargı bağımsızlığı, tarafsızlığı ve şeffaflığın geliştirilmesi konularına katkı sağlamasının umulduğu bu belgenin yargıya olan güveni ve erişilebilirliği artıracağı düşünülmektedir.

Abstract
On May 30, 2019, the new judicial reform strategy document, which was prepared by the Ministry of Justice, and was released to the public by the presidency, foresees ‘’ the 2023 judicial vision, a reassuring and accessible justice system’’. The aforementioned document is the third of similar strategic documents by its nine (9) targets. '’Judicial independence, impartiality and increasing transparency'' is one of these targets. The related target has five (5) objectives and eighteen (18) activities. The document, which is based on principles and goals of accountability, regularity, performance, etc., has concrete proposals to further develop the qualifications of the independent and impartial court, and aims to ensure public scrutiny over the Turkish judicial system and transparency of this scrutiny. It is predicted that the document will contribute to the judicial independence, impartiality and increasing the transparency, and it is predicted that it will increase the confidence and accessibility of the jurisdiction.

Türkiye’de, Hukuk Devleti anlayışının ve etkin bir yargılama faaliyetinin onsuz olmaz koşulları olarak kabul edilen hususların eksik olması, “Hukuk Devletine” olan güveni sarsmaktadır. Hiçbir şüphe yok ki, yargılama hizmetinin iyi işlemediği kanaati Türkiye’de en yaygın düşüncelerden biridir. Genel olarak toplum yargıdan ve adaletin işleyişinden hoşnut değildir. “Bu ülkede adalet yok” ya da “yapanın yanına kar kalıyor” gibi düşünceler çok yaygın biçimde dile getirilmektedir. Yargıya duyulan güvenin azalması, buna bağlı olarak yargıya saygının azalmasına da yol açmakta, yargının giderek bir ayakbağı gibi algılanmasına yol açmaktadır. Bunun toplumsal yaşamda yol açtığı en büyük tehlikelerden biri, kişilerin uyuşmazlıklarını yargıyla görmekten çok, başka yollara yönelmeleri tehlikesi ve tehdidini getiriyor olmasıdır.  Özellikle ekonomik yaşamın ve koşulların gereksinimi olan hızlı ve adil yargılama gerçekleşmeyince, “çek, senet mafyası ve tahsil çeteleri” dediğimiz, yasa dışı gruplar, yol ve yöntemler ortaya çıkmaktadır. 

Bu durumun ve buna bağlı olarak yaygınlaşan güven kaybının nedenleri arasında, tabi ki, Türkiye’ye özgü, bir takım ekonomik krizler, yüksek enflasyon, toplumsal alışkanlıklar, belirli konulardaki tepki azlığı, gelenek ve görenekler gibi hususlar bulunmakla birlikte, esas olarak etkili olan unsurlar şunlardır;

- bazı Anayasal ve yasal kurumların düzenlenişi nedeniyle (HSYK’nun oluşum ve işleyiş tarzı gibi), hakim ve savcıların bağımsızlıklarının ve tarafsızlıklarının tartışma konusu yapılması ve siyasal etki, baskı ve tartışmalar altında kalmaları,

- yargılamanın çok yavaş işlemesi, buna karşılık uyuşmazlık sayısının ters orantılı olarak artması, çözüme ulaştırılamayan ve mahkemelerde yıldan yıla devredilen dosyalar nedeniyle iş yükünün dayanılmaz biçimde artması,

- yargılama işlevinin yerine getirilmesi sırasında, gerek hukuk mahkemelerinde, gerek ceza mahkemelerinde, gerek ise idari yargıda tüm önlemlerin (tutuklama işlemleri, soruşturma safhaları, hatta bilirkişilik ve tebligat gibi kurumların) son derece karmaşık ve süreci uzatan nitelikte olması,

- teknik alt yapı sorunlarının giderilememiş olması, bina, araç, gereç yetersizliklerinin had safhada olması nedeniyle, yargılamanın saygın, adil ve süratli olmadığı görüntüsünün ve inanışının yaygınlaşması,

- personel sorunlarının, eğitim noksanlığının giderilememiş olması, gerek hizmet öncesi, gerek hizmet içi eğitim olanaklarının sınırlılığı yanı sıra, maaşlar, çalışma koşulları gibi nedenlerle kaliteli eleman sağlama ve yetiştirmenin zorluğu.

Bu öncelikli tespitler dikkate alındığında, Türkiye’de yargılama sürecine ilişkin bir çalışmanın yapılması zorunluluk haline gelmiştir. Bu çalışmada İHAS dayanak alınarak iç hukukumuzda değiştirilmesi gereken düzenlemeler ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

30 Mayıs 2019 tarihinde açıklanan, AB üyelik sürecinin bir parçası olan Yargı Reformu, yıllardır konuşulan pek çok konuyu karara bağlayan kapsamlı bir değişim paketini içeriyor. Kamuoyunda daha çok yeşil pasaport, avukatlık sınavı, fakülte kontenjanlarının azaltılması, avukatlık hizmetlerindeki KDV’lerin düşürülmesi, icra dairelerine yönelik düzenleme gibi hususlar gündeme gelse de Yargı Reformu Stratejisi belgesi bunların ardında çok daha büyük bir amaç taşıyor; hukuk devletine olan inancın tazelenmesi.

Aristoteles'in Nikomakhos’a Etik kitabı  çerçevesinde erdem kavramını ve erdemli hakim olmadaki ölçütleri incelemeye çalışarak özelde ulusal kriz durumlarında yargılamanın nasıl olması gerektiğine yönelik görüşümü Nürengberg Duruşması adlı filmi inceleyerek açıklamaya çalıştım.

Hukuk devleti ilkesi yargının diğer erklerden bağımsız olmasını gerektirir. Bağımsızlık yargının tarafsız olabilmesi ve böylece adil bir yargılamanın gerçekleşebilmesi için önkoşuldur.

Yargı bağımsızlığı Türkiye’nin Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana tartıştığı konulardan biridir. 1961 Anayasası döneminde önemli ölçüde yargı bağımsızlığı sağlanmıştır, fakat 1982 Anayasası ile tekrar geriye dönüş yaşanmıştır. 2010 Anayasa değişikliğinin yapılmış olması da yargıyı bağımsız hale getirememiştir.

Yargının bağımsızlığı için bazı yapısal değişikliklerin yapılması gerekmektedir.
Birincisi bir bütün olarak kurumsal açıdan yargının yürütmeden bağımsızlığının sağlanması gerekmektedir.  İkincisi bireysel olarak yargıçların bağımsızlığı için güvenceler gereklidir. Örneğin görev süreleri, görevden alınamamaları, mesleki güvenceleri, bireysel olarak bağımsızlıklarını ilgilendirir.

Bu makale belirtilen bu yönler bakımından yeni Anayasada ne tür hükümlerin yer alması gerektiğine odaklanmıştır.