Vernaküler

Gelişmekte olan ülke kentlerinde inşa edilen günümüz modern binaları; bu yerleşim bölgeleri ve sakinleri açısından kendi kültürel kimliklerini muhafaza etmede ve sürdürülebilir bir yapılı çevre elde etmede zorlanmaları gibi bazı olumsuzlukları beraberinde getirmiştir. Kimi zaman kentlerin içinde kalan tarihi yerleşim alanları olarak, hem çevresi hem de barındırdığı insanlarıyla bir bütün olarak; toplumun kültürel kimliğine ait evrim sürecini anlatan mekânsal alanlar olmuşlardır. Bu yerleşim alanları, geçmişin maddi manevi izleri/şifrelerini taşıyan kanıtlar olarak; bugünün yaşam biçimini etkileyen somut ve soyut kültürel referansları temsil etmişlerdir. Gelecek kuşak için aynı yerleşim alanları, doğal ve yapılı çevresiyle somut mimari mirası sembolize ederken, gelenekleri, alışkanlıkları ve yaşam kültürüyle ise somut olmayan kültürel mirası temsil etmektedirler.
Bu temel referansla pek çok koruma kampanyasında standart belirleyici yönüyle UNESCO'nun çabaları, kapsam olarak genişletilmiş miras fikrinin dünya çapında tanınmasının yanı sıra kültürel miras olarak kabul edilen tarihsel yerleşim alanları, anıtlar, binaların kırsal ve kentsel alanlarda insanın doğal ortamıyla beraber mimari kompleksleri içerecek şekilde korunmasına da öncülük etmiştir. Kültürel mirasın son yıllarda sanayileşme, hızlı kentleşme, çevre kirliliğindeki artış ve çeşitli iklim faktörleriyle kötüleşmekte olduğu tespit edilmiş, aynı zamanda kültürel mirasa ilişkin politikaların kalkınmada ne denli etkili olduğu da kabul edilmiştir (ICCROM Working Group Heritage and Society, 1990). Bu açıdan bakıldığında kültürel mimari temsil eden vernaküler mimari; topografya, doğal çevre, iklim, yerel malzeme/imalat teknikleri, yere ve oradaki geçmiş afet bilgilerine dayalı olarak biçimlenmiş bir mimari tarz olarak pek çok farklı isimle anılmaktadır. Bunlar yerel mimari, yerli mimari, yöresel mimari, spontane mimari, anonim mimarlık geleneksel mimari veya vernaküler mimari olarak adlandırılmaktadır (Rudofsky, 1965:1; Bektaş, 2001:23). Tarihsel sürekliliğin içinde yaşam kültürünün somut yansımaları ve verileri olan vernaküler mimari; kültürel ve toplumsal belleğin en saf haliyle ortaya konduğu kültürel kimlik kodları olarak da nitelendirilmektedir (Binan, 2007:26). Bu kültürel kimlik kodlarının yerleşim bölgelerinde hayat bulmasında aracılık eden tüm paydaş ve tasarımcılar, mimari üretim süreçlerinde iklimsel, coğrafi ve çevresel verileri sürdürülebilir temalarla iç içe gerçekleşen yönetim süreçleri ile başarıyla gerçekleştirmişlerdir (Tawayha vd, 2019:1).
Günümüzün modern sorunlarına yönelik çözüm arayışlarından biri olarak farkına varılan vernaküler mimarlık, sürdürülebilir mimari hakkındaki çalışmalarda bu nedenle oldukça geniş yer bulmaktadır. Vernaküler mimarlık, hem çevrenin bozulmasına hem de deprem konusuyla ilgili endişelerin çözümüne katkı sunmasıyla, günümüz modern mimari akımları arasında yer almaya başlamıştır (Paköz, 2016:176). Kimilerine göre vernaküler mimarinin, modern akımlarla farklı bakış açılarına sahip ve tam entegre olamamış olduğu düşünülse de, aralarında ilk bakışta fark edilemeyen gizli bir iletişim paydasının bulunduğu da bir gerçektir. Bu mimari akıma ait yapılar, çevre duyarlılığı ve sürdürülebilir mimari örnekleri olarak ‘çevresel-iklimsel mimari öncüleri’ şöhretiyle de anılmaktadır (Richards, 2012:37,38). Çalışma vernaküler mimari eserlerin bulunduğu ve kimi zaman kent içinde sıkışıp kalan kentsel mekânların, korunarak işlevlendirildiği ya da kullanım dışı kaldığı yerleşim alanlarının mekânsal, sosyal ve kültürel değeriyle sürdürülebilir gelişime sunacağı katkıları ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda çalışma yöntem olarak, konuyla ilgili literatür araştırmaları ve yerinde yapılan alan incelemeleriyle Malatya’nın Battalgazi İlçesine bağlı olan Hasırcılar yerleşim alanındaki yerel mimari ilkelerin analizini içermektedir. Çalışma sonunda elde edilen verilerin, vernaküler mimarinin kültürel ve mekânsal değeriyle korunarak sürdürülebilir gelişmedeki öneminin fark edilmesine katkı sunacağı düşünülmektedir.

"Halk mimarisi veya vernaküler mimarlık Türkiye’de en sevilen söylem üretim alanlarından biri. Ne var ki, aynı alanda verimli ve çeşitlilik gösteren bir yazım etkinliği yok. Aşağıdaki makale bu söylem üretim bölgesinin erken evresini temsil eden bir grup araştırmacının yazdıklarını akla getirdiği sorular çerçevesinde irdeliyor".

Vernaküler  mimarlık,  bir  yörenin  kendine  özgü  mimari  biçimlenme  dili  olarak tanımlanmaktadır.  Bu  mimari  biçimlenmeyi  anlatan;  sivil  mimari,  halk  mimarlığı,  yerel mimarlık,  geleneksel  mimarlık,  mimarsız  mimarlık,  spontene,  indigene,  primitif,  etnik, folklorik, anonim, bölgesel mimarlık gibi bir çok kavram bulunmaktadır. Bu çalışmada bu kavramlar  arasında  en  tarafsız  karşılığı  olduğu  düşünülen  “vernaküler  mimarlık” kavramının  kullanılması  tercih  edilmiştir.  Vernaküler  mimariyi  oluşturan  yapılar tanımlanırken  yapıların  benzerliklerinden  hareket  edilmekte  ve  bu  benzerlikleri  ortaya çıkarmak  için  tipolojik  sınıflandırma  yönteminden  yararlanılmaktadır.  Bu  yöntem, yapılardaki  çeşitliliği  görmemeye  ve  yapıları  birbiri  ile  özdeş  kılmaya  yol  açmaktadır. Çalışmada,  vernaküler  mimarlık  alanında  kullanılan tipolojik  sınıflandırma  yönteminin Türkiye’de  neden  güncelliğini  koruduğu  sorgulanacak  ve  vernaküler  mimarlıkta sınıflandırma ısrarının nedenleri üzerine savlar ileri sürülecektir.

Bu çalışma, “ilişkisellik” kavramından yola çıkarak “vernaküler” kavramını tartışmaktadır. Bunu yapmak için teorik çerçeve olarak “Aktör Ağ Teorisi” (Actor Network Theory-ANT) benimsenmiştir. Bilindiği gibi modernite; doğa ile toplumu, özne ile nesneyi ayırmaya dayalıdır ve buna göre özne aktif, nesne pasiftir. ANT’ne göre ise, insanlar için doğa ile toplum ayırımı olmadığı gibi saf doğa ya da saf toplum da yoktur. Toplumsallık sadece insanlardan oluşan bir şey değildir ve nesneler olmadan düşünülemez. Böylece ANT’nde toplumsallığın tanımı; sosyal, söylemsel ve nesnel öğelerin bir arada olması olarak yapılır. Her şey bu öğeler arasındaki melez ilişkilerden ibarettir. Bu çalışmada “ilişkisellik” kavramıyla anlatılmak istenen de bu üç öğe arasındaki melez ilişkilerdir. Toplumsal ilişkilere ve bu ilişkilerde nesnelerin rolüne bakmak, mimarlık dünyasındaki bazı kavramsal sorunları anlamak için de bir yol olabilir. ANT çerçevesinden mimarlık alanına bakınca öncelikle disiplinlerin sınırlarının geçirgen olduğunu görülür. Başka bir deyişle saf doğa ya da saf toplum olmadığı gibi saf mimarlık da yoktur. ANT’nde toplumsallık için tanımlanan; sosyal, söylemsel ve nesnel öğeler arasındaki ilişki, toplumsallığı oluşturan öğelerden biri olan mimarlık için de bir aradadır. Bu çalışmada ele alınan vernaküler için de aynı durum söz konusudur. Vernaküler söylemlerde farklı disiplinlerden birçok konu ile ilişki kurularak, mimarlığın disipliner sınırları esnetilmekte ve vernaküleri, bu ilişkileri inşa etmektedir.

Bu çalışmanın temel meselesini Türkiye'de halk mimarisi, Türk evi, Osmanlı evi, Anadolu evi, sivil mimari vb. gibi terimlerle adlandırılan geleneksel konut mimarlığının erken 20. yüzyıldan beri historiyografik söylemlerde nasıl inşa edildiğini tartışmak oluşturmaktadır. Söz konusu terimlerin hemen hepsi, ne arkitektonik, ne de barınma kültürü eksenli kurulmuş olmayan söylemlere işaret etmektedir. Vernaküler terimi ise, diğerlerine oranla ülkedeki siyasal tartışmalara daha az referans vermesi nedeniyle, tüm bu söylemlere konu oluşturan mimarlık ürünlerini genelde nitelemesi için seçilmiştir. Vernaküler kavramının dışında kalan konuya ilişkin terimler, Türkiye'deki siyasal ve ideolojik tartışmalarla sıkı biçimde bağlantılı gözükürler. Hepsinde de geleneksel konut mimarisinin kültüralist, iklimsel ve tarihsel determinizm olarak adlandırılabilecek bakış açılarıyla ele alındığı ve açıklandığı söylenebilir. Hatta, bu terimlerin her birinin farklı siyasal iktidar tahayyülleri kurmaya yönelik arayışlarla ilişkili olduğu da farkedilmektedir. Çalışmada, Türkiye'de vernaküler konut söylemleri aracılığıyla kurulan siyasal iktidar tahayyüllerini vareden en önemli öğenin "özcülük" olduğu saptanmıştır. Özcülük merkezli söylemler, sürekli değişen dünyada hep sabit kalan, değişime direnen bir öz arayışına işaret etmektedir. Bu durum değişimi durdurmak ve çeşitliliği görmezden gelmek istemekle eşanlamlıdır. Konut tarihi söylemlerinde egemen olan yaklaşım çerçevesinde vernakülerin tarihselliği inkar edilmekte, yaygın bir çeşitlilik gösteren konut mimarlıkları sürekli olarak türdeşlik gösterdikleri iddiasıyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Çok sayıda örnekte, vernaküler kavramının, geleneksel domestik dünyanın ne olduğunun araştırılmasından çok, toplumun disipliner bir bütün olarak yeniden inşa edilmesine yönelik bir arayışa işaret ettiği görülmüştür. Vernaküler söylemleri aracılığıyla bir zamanlar mevcutken yitirilmiş, ancak özlenen bir muhayyel geçmiş anlatılarak, aslında kurulması talep edilen –farklı siyasal ideolojilere göre farklılaşan- bugünler tarif edilmektedir. Böyle bakıldığında, vernaküler mimarlık, herkesin önceden belirlenmiş kurallara tartışmasız uyduğu, kimlik bütünlüğü gösteren, aşınmaz bir disiplin rejimi inşa etme hayalinin kurucu araçlarından biri haline gelmektedir

Gündelik hayatta inşa ettiğimiz toplumsal gerçeklikler bizi yeniden üretir. Kolektif bellek, inşa edilen bu toplumsal gerçekliklerle oluşmaktadır. Bu çalışmada, kolektif bellek ile onu oluşturan toplumsal gerçekliklerden biri olan vernaküler arasındaki ilişki ele alınmakta ve konuya geleneksel konut fotoğrafları ile oluşturulan geçmiş imgesi üzerinden yaklaşılmaktadır. Benjamin'in ifade ettiği gibi; "Geçmişin gerçek imgesi uçucudur". O imgeyi ele geçirmeye çalışmak ise geçici karakterde olması gereken tarihsel gerçekliği sabitlemeye çabalamaktır. Bu ise hatırlama eylemini netleştirmek ya da hatırlananları pasifleştirmek istemek olarak yorumlanabilir. Türkiye'de vernaküler söylemlerin benzer amaçlar için kullanıldığı söylenebilir. Bu söylemlerde genellikle, geleneksel konutlarda geçen yaşama duyulan özlem ifade edilmektedir. Tarihsel olarak bakıldığında söz konusu evlerde yaşamanın, o günün insanları için olumsuz ya da zor denebilecek özellikleri olduğu bilinmektedir. Ancak söylemlerde ya evlerin olumlu yönleri seçilerek ya da evlere sonradan olumlu özellikler atfedilerek bunlar hatırlanmaktadır. Kısaca, nostaljik bir imge olarak görülen bu evlerle birlikte geçmiş idealize edilmektedir. Pratikte değişime açık ve yenilikçi kişiler, vernaküler söylemlerde bunun tam tersini ifade edebilmektedir. Bu durum günümüzde başka biçimlerde devam etmektedir. Örneğin son zamanlarda gündelik hayatımızda çok yer kaplayan sosyal medyada yer alan kimi paylaşımlarda bu durum görülebilmektedir. Mimarlık alanından ya da alan dışından, kurumsal ya da bireysel olabilen bu paylaşımlarda, geleneksel konut fotoğraflarıyla birlikte bu konutlarda bir zamanlar olduğu tahayyül edilen yaşam şekline ya da bu konutları inşa etme bilgisine duyulan hayranlık sıkça ifade edilmektedir. Bunlar, bugünün dünyasından yakınmak için yaygın araçlara dönüşmüştür. Çalışmada bu durum önemsenmekte ve bunun nedenleri üzerine düşünülmektedir. Vernaküler aracılığıyla tahayyül edilen geçmiş üzerine düşünmek için Orhan Cem Çetin'in "Aile" (2016) isimli bir fotoğraf çalışması yol gösterici olabilir. Çetin bu çalışmasında, günümüzde eskicilerde sıklıkla rastlanan siyah-beyaz aile fotoğraflarından birine kimyasal işlem uygulamıştır. Fotoğrafa yapılan bu müdahale, fotoğraftaki aile gibi ailenin fotoğrafının da değişiminin devam ettiğini ve her şeyi olduğu gibi fotoğrafın gerçekliğini de toplumsal olarak inşa ettiğimizi hatırlatmaktadır. Bu hatırlatma, geçmişi idealize etmek amacıyla bir nostalji nesnesi olarak kullanılan vernaküler için de yapılmalıdır.

Although vernacular architecture is one of the most popular fields of discourse production in Turkey, no practice of literature exists in this field that is as productive and varied. Thus, this paper primarily intends to analyze the writings of a group of researchers regarded to be the representatives of the early period of this field, through a set of arising questions. An overview of the vernacular discourse which is dealt with in the first part of the article demonstratres that different writers have similar discourses recurring over the years. These discourses, and their linguistic and theoretical characteristics, are defined as “essentialism” oriented in the article, for they intend to draw boundaries particularly by assigning appellations for the houses, identify the main components, and determine origins. The essentialism oriented vernacular discourses create the perception that traditional houses have specific values and associate the societal values of "true" and "real" with these houses. However, those who attach certain values to structures and societies are obviously the people themselves who generate these discourses. To shed light onto the ideological nature of essentialism oriented vernacular discourses, the second part of the article analyzes the Turkish discourse on vernacular through the “unspoken” rather than the already spoken. To this end, it questions the subconscious of the vernacular rather than reads it for direct meaning. With this psychoanalytical reading, it aims to deal with both the spoken and unspoken aspects of Turkish vernacular discourse.