ilerleme

Felsefenin ilerleyip ilerlemediği sorusu sıklıkla felsefe ve bilim arasında bir karşılaştırmaya dayanarak ele alınır. Öyle ki bilimin ilerlediği apaçık kabul edilir ve felsefenin de eğer ilerliyorsa bunun ancak bilime benzerliği sayesinde olanaklı olduğu düşünülür. Bilim ile kast edilen de genellikle kuramsal fiziktir. Bu yazıda bilimin ilerleyip ilerlemediği sorusunu ele almadım. Felsefenin ve bilimin aynı ölçütlere göre değerlendirilmesinin gerekliliğini de sorgulamadım. Ancak söz konusu karşılaştırmada yaygın olarak bir çifte standart uygulandığını belirtmek istiyorum. Göstermeye çalıştığım literatürde önerilen ölçütlerin her iki alana da tutarlı biçimde uygulanması durumunda birinin ilerlemediğini söylemenin tek yolunun diğerinin de ilerlemediğini söylemek olduğu. Ölçütün kullanılmasındaki bu yaygın çifte standardın temelde bilim ve felsefe eğitiminin yapısından kaynaklandığını öne sürüyorum.

Eser, batı fikriyatı ve fiiliyatını siyaset ve ahlak ilişkisi bağlamında ciddi bir değerlendirmeye (eleştiriye) tabi tutmaktadır. Fikriyatın öncelikle kaynağı batı olsa da onun hem nazari hem de fiili olarak tesiri, tarihte eşine az rastlanır düzeydedir. Özellikle son iki yüzyılda bu fikriyat ve beraberinde gelen fiiliyat dünyada değmedik alan bırakmamıştır. Eser bu varsayım üzerinden öncelikle bu fikriyatın köklerini ve zeminini irdeliyor. Bu fikriyatın üzerinde gelişen ve tecelli eden fiiliyatın önemli göstergelerinden ikisi siyaset ve ahlâktır.
Öncelikle fikri kökleri bakımından siyasetin ele alındığı eserde, onu yeni bir kavramlaştırma ile geleneksel algılardan farklı bir zemine taşıyor. Endüstriyel siyaset bu bakımdan yeni siyaset tarzı olarak beliriyor. Hem tesirinin yaygınlığı hem de unsurları bakımından siyasetten farklı olarak değerlendirilen bu yeni biçim siyaset, ahlâk ile ilişkisinde bütün geçmişten farklı bir zeminde buluşuyor.
Buna göre tarih boyunca siyaset, ahlâk ile doğrudan ilişkisi bakımından önemli görülür ve yazılırdı. Platon, Aristo, Farabi, İbn Miskeveyh, İbn Zafer, Machiavelli, Kınalızâde Ali Çelebi, Kant vs. gibi birçok yazar siyaseti ahlâk ile ilişkisi bağlamında ele alır iken son iki yüzyılda gerek metinlerde gerekse uygulamada siyaset, ahlâk ile ilişkisi bağlamında değil daha çok “yeni ekonomi” ile ilişkisi bağlamında öne çıkmaya başlamıştır. Dolayısıyla siyasetin esas varoluş amacı ekonomik faaliyetin iyileşmesi ve varsa refahın dağıtılması görevi, siyasetin kurucu paydaşı haline dönüşmüştür. Farklı teorik ve ideolojik alt yapıyla gelse de nihai olarak ifade edilecekse ekonomik faaliyet, siyaset için kurucu unsur haline dönüşmüştür. Ahlâk, bu ilişkide ekonomiye içkin olan temel değerler istikametinde yeniden yoruma tabi tutularak ona uyum sağlayacak şekilde inşa edilmiştir. Bu uyum sağlayan yeni ahlâk anlayışı dışında başka bir ahlâk ile endüstriyel siyasetin birlikte yol almasının mümkün olup olmaması, eserin önemli sorularındandır.
Eser, sözü edilen meseleyi Yahudi-Hrıstiyan modern batıda teşekkül etmiş ahlâk anlayışları ile İslam ahlâk anlayışını endüstriyel siyaset ile ilişkileri bağlamında değerlendirerek, hangilerinin endüstriyel siyasete içkin olduğunu belirledikten sonra onun dönüştüren ve değiştiren gücünü ortaya koymaktadır. Bu bağlamda kendilerine “bu siyasi ‘ortam’da hem iyi kalmak hem başarılı olmak aynı anda mümkün müdür?” sorusunu soranlara bir cevap bulmalarını sağlamaktadır. Ancak bu cevap farklı ‘bağlam’lara sahip olan ahlâk anlayışları doğrultusunda şekillenmektedir.
Bunlar ile birlikte meselenin doğru anlatılabilmesi için eserde yeni bir kavram dünyasının inşa edildiğini ifade etmelidir.

Thomas Kuhn is still being accused of defending an irrational picture of scientific activity or theory choice, and/or of severely criticizing its methodology and findings in Turkish philosophical literature, with just a few outstanding philosophers being the exception to the norm. He has been accused of undermining the importance of science and the reliability of its capacity to produce reliable knowledge. In this study, it is argued that the claim that Kuhn’s notion of science is irrational is profoundly mistaken. The following reasons are presented: (i) for Kuhn, science was an intrinsically rationalistic activity; (ii) he assumed that there are and should be good and possibly compelling reasons, at least for some individual scientists, to promote theory choice; and (iii) what he argued against is the thesis that stipulates that “the possibility and existence of logically and/or experimentally (also, universally) compelling arguments for theory choice is a prerequisite” for the existence of scientific rationality.

Thomas Kuhn bugün halen, çok az sayıdaki istisnai felsefeci hariç, Türkçe felsefe literatüründe bilimsel faaliyeti, onun yöntemlerini, bulgularını veya bilimsel alandaki kuram seçimini irrasyonel gibi gösteren bir felsefeci olarak değerlendiriliyor. Hatta bilimin kendisini, güvenilir bilgi üretme kapasitesini oldukça küçümsediği ve onu sert şekilde eleştirdiği söyleniyor. Bu çalışmada ben, Thomas Kuhn'un bize sunduğu bilim imgesinde bilimin irrasyonel bir faaliyet olarak resmedildiği iddiasının şu nedenlerden ötürü temelden hatalı olduğunu öne sürüyorum: (i) Kuhn'a göre bilim zaten içsel olarak, neredeyse tanımı gereği, rasyonel bir insan faaliyetidir, (ii) Kuhn kuram seçimi konusunda iyi ve ikna edici gerekçelerin sunulabileceğini fikrini tartışmasız kabul eder, (iii) Kuhn'un itiraz ettiği şey, kuram seçiminde bağlamdan yani dönemden veya disiplinden bağımsız evrensel, deneysel veya mantıki bakımından karşı konulamaz türden argümanların geliştirilebilmesini rasyonalitenin ön şartı olarak gösteren tezdir.

C.P.Snow 1959 yılında Rede Konferansları bünyesinde “İki Kültür” başlıklı bir sunuş yaptı. Bu sunuşta edebi entelektüellerle bilim insanları - kastedilen doğa bilimcilerdir- arasındaki ayrımı anlatmak amacıyla “iki kültür” kavramını bilim dünyasında tartışmaya açıldı. C.P.Snow sunuşunda beşeri bilimler/sosyal bilimler ve doğa bilimleri alanlarında çalışan araştırmacıların çalışma biçimi ve konularının ortaklaşması/ayrılması meselesini geniş bir çerçevede ele aldı. “İki Kültür” kitabının IV. bölümü “zenginler ve yoksullar” başlığını taşıyor. Bu
çalışmada iki kültür çalışmasında ele alındığı şekliyle 1950’li yılların sonunda dünya üzerinde zenginler ve yoksullar bölünmesine, bunun nedenlerine ve ortadan kaldırma amacıyla yapılması gerekenlere ilişkin C.P.Snow’un değerlendirmeleri eleştirel bir gözle ele alınıyor. Aynı zamanda bu konuya ilişkin 19.yüzyıldan günümüze uzanan bir tarihsel çerçevede zenginlik ve yoksulluk meselesinin nasıl ele alındığı, bu konuya ilişkin ne tür kavramsal çerçeveler ve çözüm yolları üretildiği inceleniyor.

Küreselleşme süreci birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Bu tartışmalardan birisi de kültür üzerinedir. Kültür bir sosyal olgu olarak toplumsal hayatımızı kuşatır. Evrensel insanlık bakımından veya devlet kuran milletler bakımından kültür ele alınabilir. Kültürün olgusallığı doğadan farklıdır. Kendine mahsus bir gerçekliğe sahiptir. Bu gerçekliğin biçimlenmesinde birçok kaynak etkili olmuştur. Bu makalede küreselleşme sürecinin kültür üzerine etkisi üzerine yürütülmekte olan tartışmalar ele alınmaktadır. Küreselleşme toplumsal bir süreç olarak modernleşmeye bağlanmaktadır. Modernleşme Avrupa merkezli olarak çok güçlü ve sert bir dönüşüm yaratmıştır. Modernleşme bir toplumsal biçimlendirme projesi olarak farklılıkları eritme ve aynılaştırma eğilimine girmiştir. Bu bakımdan küreselleşme sürecinin anlaşılmasında modernleşme tecrübesinin bilinmesi gereklidir. Küreselleşme, dünyayı global bir köy hâline getirme iddiasındadır. Küreselleşmenin iddialarından birisi toplumlar arasındaki sınırları kaldırdığı ve bütün toplumların birbirine benzeyerek aralarında farklılığın kalmayacağı şeklindedir. Dolayısıyla kültürü tek biçimli hale getireceği öngörülmektedir. Gerçekten böyle midir sorusu bu makalenin sorguladığı temel problemlerden birisidir. Küreselleşme, bir zorunluluk içinde dünyayı tek biçimli ve homojen bir kültür ortamına mı götürmektedir? Farklı milletler ve medeniyetlere mahsus kültürler bu süreçte yok olmaya mahkûm mu olacaktır? Soruları üzerinden konu tartışılmaktadır.

Atıf: Kabakcı, E. (2018). Kaideden istisnaya: Gelişmecilik ve kültürelciliğin ötesinde tarihsel sosyolojinin imkânları. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 38, 403-440. https://doi. Öz "İlerleme" düşüncesinin yirminci yüzyıl ortalarındaki izdüşümlerinden olan "siyasal gelişme" paradigması, İkinci Dünya Savaşı akabinde, karşılaştırmalı siyaset biliminde işgal ettiği merkezî yeri, önce işlevselci bir perspektifin hâkim olduğu nicel araştırmalara, ardından da antropolojiden beslenen kültürelci yaklaşımlara bırakmıştır. Bu makale, tıpkı toplumsal gibi siyasal değişimin de tekbiçimli ve ereksel olduğunu savlayan evrenselci "siyasal gelişme" kuramlarından, geleneğe aşırı vurgu yaparak siyasal değişim süreçlerini tikelleştirmeye yönelen "kültürelci" yaklaşımlara doğru seyreden süreci mercek altına almaktadır. Ayrıca, bu iki yaklaşıma alternatif olarak tarihsel sosyolojinin imkânlarını tartışmaya açmayı hedeflemektedir. Bu eksende; ilk olarak, klasik sosyolojiden ilham alan ve değişimin içsel bir süreç olduğunu iddia ederek toplumları tektipleştiren siyasal gelişmeci perspektif farklı tezahürleriyle incelenecektir. Ardından, sosyal bilimlerde antropolojinin giderek ön plana çıkmasıyla önem kazanan kültür kavramının toplumsal değişime dair çözümlemelere dâhil edilmesine koşut olarak ortaya çıkan, toplumların ve değişim süreçlerinin benzersizliğine vurgu yapan kültürelci yaklaşımlar değerlendirilecektir. Son olarak, bu iki kutba mesafeli duran, sosyal bilimsel bilginin interdisipliner yeni bir organizasyonunu ifade eden tarihsel sosyolojinin, toplumsal ve siyasal değişimi konu alan incelemelere sağlayacağı katkılar üzerinde durulacaktır.

Abstract The paradigm of political development, based the projections of the mid-20th century's idea of progress, left the central position it had occupied in comparative political science after World War II, first in quantitative research where the functionalist perspective was dominant, then in the culturalist approaches that were also nourished from anthropology. Drawing on theories of universalist political development, which purport social change to be uniform and teleogical just like social change, this article places the processes that directly contemplate the culturalist approaches that lean toward particularizing the processes of social change by placing extreme emphasis on tradition under the microscope. In addition, it aims to open these two approaches to debate the possibilities of historical sociology as an alternative. In line with this, the political developmental perspective, which unifies communities, will be examined through different manifestations by first claiming the field of inspiration and change to be an intrinsic process from classical sociology. Afterward, emerging culturalist approaches will be evaluated in parallel with inclusion of the concept of culture in analyses on social change, which in the social sciences has increasingly gained importance in the foreground of anthropology. Last to be emphasized will be the contributions of historical sociology, which stands out over these two poles and expresses a new interdisciplinary organization of social scientific knowledge in studies on the subject area of social and political change.

Hâkim muhafazakâr söyleme göre Avrupa, bilim ve teknolojide bizden üstündür, ondan faydalanmak gerekir; ancak ahlâken iflâs etmiştir, ifsat edicidir, bundan uzak durmak lâzımdır. Tanzimat’tan sonra bu fikir, en çok da “Felâtun Bey ile Râkım Efendi”, “Araba Sevdası”, “Şık”, “Mürebbiye”, “Asrîler”, “Kiralık Konak” vb. romanlardaki “alafranga tipler” vasıtasıyla yayıldı ve bu tiplerin çoğu, Batılılaşmanın “ahlâkî bir düşüş”e sebep olduğunu ispatlamak için vücut bulmuşlardı. Meselâ “Mürebbiye”de Anjel, Osmanlı konağını ahlâken ifsat eden Batılı bir “virüs”tü. Bu virüs, A. Mithat’ın “Jön Türk”ündeki Ceylan’a ve Yakup Kadri’nin “Kiralık Konak”ındaki Seniha’ya, Batılı kadın ve moda dergileri aracılığıyla bulaşmış, onların ahlâken düşmesine yol açmıştı... Âkif’in “Süleymaniye Kürsüsünde” adlı eserinde, Avrupa’ya ilim tahsili için gönderilen Müslüman öğrencilerden bazıları da ülkelerine aynı virüsle ifsat olarak döndüler.