modern heykel

Çağdaş sanatta antropomorfik metafor üretmek için nesneyi kuşatmış bir yüzey etkisi olarak ten rengini kullanan, bedenin kimliğe dair ipucu sunan tüm diğer fiziki özelliklerini geri plana iten yapıtlar, özneyi anonimleştirerek cinsiyet, ırk, etnik köken ve sınıf kategorilerini aşkın bir ifade, insani durumlara ait geniş açılı bir anlatıma imkan tanımaktadır. Bedenler arasındaki mesafeyi yok eden, özdüşünümsellik, empati ve ilişkisellik gibi deneyimleri doğuran bu yaklaşım doğal yapısı ten etkisi veren malzemelerin yaygın kullanımıyla 1980'lerdan itibaren hız kazanmıştır. 1990'larda Judith Butler, Susan Bordo, Elizabeth Grosz, Moira Gatens, ve Gail Weiss gibi feminist düşünürlerin kültürel bağlamda beden imajları ve deneyimleri üzerine çalışmaları ve cinsiyet ve kimlik konularına yönelen anti-ataerkil ve postyapısalcı yaklaşımlar tene bakışı da zenginleştirmiştir. Sanat tarihinde modern dönemde bilim ve tıbbın bir ürünü olarak ten temsilleri zamanımızda çağdaş portrelerin bağımsız bir alt türü ve popüler görsel kültürün bir nesnesi olarak yer almaktadır. Bu yaklaşımın 'Ten Portresi' diye tanımlanabilecek bir alt tür oluşturduğunu öneren bu metinde sanatçıların ten rengi çağrışımları ile farklı insani durumlara ait psikolojik metaforları görselleştiren yapıtları incelenmektedir.

Heykel, Arkaik dönemden günümüze kadar klasik formunu tekrarlayarak korurken 20. yüzyıl ile birlikte Çağdaş Heykel Sanatı anlayışı da gelişmeye başlamıştır. Antik dönem ve 20. yüzyılın başına kadar uygulanan teknik ve çalışmalar yoğun olarak dini kompozisyonları anlatmakla birlikte bunun yanında, ünlü kişilerin, kahramanların, bürokratların, soyluların heykelleri de yapılmıştır. İlk heykel kavramında yalnızca dini figürler kullanılmakla beraber, büyüyen imparatorluklar ve gelişen kentleşme ile figürler yalnızca dini değil aynı zamanda kişileri de temsil etmeye başlamıştır. 20. yüzyıldan sonra üç boyut kazanmış, her türlü nesne heykel konusu olabilirken, kullanılan figürlerin ve tekniklerin farklılıkları da dikkat çekmektedir.
Aslen dini amaçla yapılan ve sanat tarihinin ilk heykeli olarak bilinen Ana Tanrıça Kültü heykel sanatının öncüsü olarak da bilinir. Zamanla değişen çevresel faktörler ve dini inanışlar doğrultusunda, gelişimini devam ettiren heykel sanatı, 20. yüzyıl da arkaik ve klasik dönemlerde sahip olduğu formunu yitirmeye başlamıştır. Bu dönemden sonra heykeller, farklı birçok formda ele alınmıştır. Heykel, diğer tüm sanat dallarında olduğu gibi, Modernizm’e kadar dini formlar üzerinde yoğunlaşmış ancak din düşüncesi, yönetim ve sosyal yaşam üzerindeki hâkimiyetini kaybettikten sonra değişimini göstermiştir. Din dışında soyluların ve köylülerin de heykelleri yapılmaya başlamıştır.

Bu araştırmada, figüratif heykel sanatının XX. yüzyılın başından itibaren günümüze kadar geçirmiş olduğu süreçler ve aşamalar, modern heykel sanatında figüratif soyutlama anlayışında yapıtlar vermiş sanatçıların çalışmalarındaki, figürün almış olduğu farklı yorumlamalar araştırılmıştır. XX. yüzyıl heykel sanatında figürün kullanımı ve figürden yola çıkarak soyutlama yapmış olan sanatçıların yapıtları karşılaştırmalı olarak ele alınıp irdelenmiştir.
Araştırma beş bölümden oluşmuş ve birinci bölümünde, heykel, figür, soyut ve soyutlamanın tanımlamaları üzerinde durulmuş, ikinci bölümünde ise, tarih öncesi dönemlerden XIX. yüzyıla kadar geçen süreçte, ortaya konulmuş olan figüratif heykellerin tarihi gelişimi incelenmiştir.
Üçüncü bölümde, XX. yüzyıl sonrası figüratif soyutlama anlayışı ile ortaya yapıtlar koymuş olan yabancı sanatçıların çalışmaları ve figüratif soyutlama anlayışındaki çalışma yapan sanatçıların heykel sanatına katkıları, XX. yüzyılda figüratif soyutlama sanatı başlığı altında toplanmıştır. Dördüncü bölümde, araştırma konusunu destekleyen ve Cumhuriyet döneminden günümüze kadar geçen süreçte, figüratif soyutlama anlayışındaki yapıtlar koyan Türk Heykel Sanatçılarından bazıları ele alınarak, Çağdaş Türk Sanatına katkıları ile eserlerinin açıklamaları yapılmıştır. Son olarak beşinci bölümde ise, figüratif soyutlama anlayışı doğrultusunda ortaya konulan çalışmalara yer verilerek, plastik açıdan konuya yaklaşılmaya çalışılmıştır.
Çağdaşlaşma ve değişim sürecinde etkili olan temel dinamikleri irdeleyen bu çalışmada, sanatın tarihsel süreç içinde yapılanması ve günümüz heykel sanatına etkileri de incelenmiştir.

Anıt heykeller devlet-toplum-sanat üçgeni içinde değerlendirilmesi gereken, işlevsel yönü ağır basan uygulamalardır. Ülkelerin toplumsal ya da siyasal yaşamlarında meydana gelebilecek değişiklikler anıt heykellerin işlev ve biçimine de yansıyabilmektedir. i 923 yılı Türk toplumsal yaşamında, benimsenen yeni siyasal rejim ve devrimlerle başlayan hızlı bir değişim sürecine işaret etmektedir. 1946 yılı ise çok partili yaşama geçiş ile ikinci bir toplumsal değişim sürecinin başlangıcıdır. Dolayısıyla, bu zaman aralığı anıt heykeller söz konusu olduğunda bir dönem olarak ele alınabilir. Metin boyunca erken ya da ilk dönem olarak anılacaktır. Türk heykeli yüz yılı aşkın kısa bir geçmişe sahiptir. Üç boyutlu figürlü tasvirin İslam inanışına aykırı olduğu düşüncesi gelenekleşmiştir ve bu nedenle Türk toplumunun köklü geçmişinde batılı anlamda heykel sanatı örneklerine rastlamamaktayız. Ancak, heykeL, mimari plastiğe bağlı alçak ya da yüksek kabartma tekniği ile yapılmış çoğu soyut formlarda ifadesini bulmuştur. Bununla birlikte Osmanlı'da batılılaşma hareketleri paralelinde 1883 yılında Sanayi-i Nefise Mektebi Alisi'nin kurulması ile ilk programlı heykel eğitimi uygulanmaya başlanmıştır.

Doğal, kaza, cerrahi yöntem ve modifikasyon benzeri müdahalelerle değişen bedenle oluşan estetik algı; sanatçının norm dışı beden anlatımındaki düşüncenin doğrudan oluşmadığını ve yeniden alımlandığını gösterir.

Öteki beden kurgusu üzerine gelişen proje, bedensel farklılıkları anlatıya dönüştüren ve kategori olarak sınıflandıran anlayışla sanat alanındaki arayışın algıyla birlikte yaşamla paralellik içerisinde geliştiği yargısını ortaya atar.

Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte kentsel mekanları süsleyen anıt heykeller ve teknik problemler yerine 1950 ve sonrasında Türk heykeltıraşlar,  ‘Heykel’in kendi plastik öğelerini ve ifadelerini keşfetmeye başladılar. 1950’lerde ise sanatçıların gündeminde en önemli konuyu soyuta olan eğilim oluşturmuştur. Bu dönemin sanatçıları soyut heykeli modern olan ile eş tuttukları anlaşılmaktadır. . Bu bağlamda heykelde boşluk, doluluk, kütlesel formun ve kaidenin değişimi, geometrik oran, heykelin mekan ile kurduğu ilişki belirlenen dönem içerisinde anlatılmaya çalışılacaktır. Sanatçıların modern olarak adlandırdıkları heykelde soyutlamaya geçmeden önce sosyal ve tarihsel olarak hangi süreçlerden geçtiklerini, sanatın ifade edilişi, heykele yüklenen misyon ve yaklaşımlar araştırmanın amacına katkı sağlayacağı düşünülerek yer verilecektir.

Arkaik Çağ (Erken Dönem) Kurosları

      Kuros; Arkeolojide bir genci tasvir eden ve çoğunlukla çıplak olan heykel anlamına gelmektedir. Yunan dilinde sözcük anlamı ise; ''Genç yada delikanlı''dır. Kuros heykelleri tanrılar haricinde, yarışlarda ödül alan veya herhangi bir sebeple kahraman ilan edilen ölümlüler için dikildiğini kabul edilmektedir. Çünkü İlk zaman bu heykellerin Apollon İçin yapıldığı düşünülmüştür, fakat bunu kanıtlar nitelikte herhangi bir yazıt vb. belge ele geçmediğinden kaynaklı ve bu heykellerin tapınım alanları dışında, agoralar, nekropoller gibi alanlarda da bulunduğundan, Kuros'ların normal insanlar için yapıldığı düşünülmektedir. Kuros heykeli denince akla ilk gelen özellikleri şöyle sıralaya biliriz; Frontal bir biçimde dik duran, genel olarak soldaki ayak olmak üzere, ayaklarından biri önde duran, kolları yanlardan aşağı doğru bırakılmış ve elleri yumruk şeklinde heykeller akla gelmektedir. Oldukça büyük boyutlarda da yapılan Kuroslar aynı zamanda normal insan ölçülerinde de yapılmıştır. Kurosların sporcu heykeli olduğu varsayımından hareketle, ilk yarışların Olympia'da yapıldığı hesaba katılırsa, ilk Kurosların Peleponnes'de ortaya çıktığını savunmak olasıdır. Çünkü, yapılan araştırmalar neticesinde Arkaik Çağ Ege bölgesinin her iki yakasında da Kuroslar görülmektedir. Bu nedenle bu heykellerin ilk olarak nerede ortaya çıktığını tahmin etmek oldukça zordur.

New York Kuros'u

New York Kuros'u Attika da kırsal bir kesim olan mezarlıkta bulunmuştur. M.Ö. 7. yüzyılın sonları M.Ö. 6. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. En önemli özelliklerinden birisi; Tam olarak bilinen ilk Kuros olmasıdır. Kurosları Mısırdaki örneklerden ayıran özellik bir ayağının hafifçe öne atılmış olmasıdır ve bu özelliği New York Kuros'unda görüyoruz. Bir diğer açıdan incelendiğinde ise heykeldeki oranlar Mısır tipindeki ölçülere göre belirlenmiştir. Omuzları geniş, beli ve kalçası incedir. Anatomik ayrıntılar biribirinden tümüyle bağımsız olarak özenle tek başına işlenmiştir. Tek başına işlenen anatomik yapılar şu şekildedir; Göğüs kafesi, göğüs üstündeki adaleler ve sırt kısmındaki kürek kemikleri. Kulaklar ion başlığını saçlar ise boncuk dizisini anımsatmaktadır.