Hans Strijdom

Johannes Gerhardus Strijdom
5de Eerste Minister van Suid-Afrika
Ampstermyn 30 November 1954 – 24 Augustus 1958
Monarg	Elizabeth II
Goewerneur-generaal	E.G. Jansen
Voorafgegaan deur	Daniël François Malan
Opgevolg deur	Hendrik Verwoerd
Persoonlike besonderhede
Gebore	(1893-07-14)14 Julie 1893 Sandvlakte, distrik Willowmore, Kaapkolonie
Sterf	24 Augustus 1958 (op 65) Kaapstad, Kaapprovinsie, Unie van Suid-Afrika
Politieke party	Nasionale Party
Eggenoot/-note	Marda Vanne Susan de Klerk
Kind(ers)	Johannes Gerhardus, Estelle
Alma mater	Universiteit Stellenbosch
Religie	Nederduitse Gereformeerde Kerk

Adv. Johannes Gerhardus (Hans) Strijdom (plaas Sandvlakte, distrik Willowmore, Kaapkolonie, 14 Julie 1893 – Kaapstad, Suid-Afrika, 24 Augustus 1958) was Suid-Afrika se vyfde eerste minister en die derde premier wat behoort het tot die Nasionale Party ná genl. J.B.M. Hertzog (1924–'38) en dr. D.F. Malan (1948–'54). Hy was, ná genl. Louis Botha, premier van 1910 tot 1919, die tweede eerste minister wat in die amp oorlede is. Die derde en enigste ander was dr. Hendrik Verwoerd, Strijdom se opvolger.

Sy tweede vrou, Susan, het in 1973 van hom gesê: "Daar was iets vreemd gedistingeerds in Hans Strijdom. Hy was in hart en siel 'n volksmens, maar uit die skares wat hom op die hande gedra het, het niemand hom ooit familiêr op die skouers geklop met 'n gemeensame "dag, ou Hans!" nie. Hy was vir almal wel Hans Strijdom, maar in 'n mistieke hoogagting, wat geen familiariteit geken het nie."

Van al Suid-Afrika se premiers tussen 1910 en 1961 was die "Leeu van die Noorde" moontlik die vurigste republikein. Al het hy nie lank genoeg geleef om republiekwording in 1961 te beleef nie, het hy belangrike simboliese voorbereidings vir dié staatkundige verandering getref. Hy was 'n harde politieke werker wat, volgens sy tydgenote, hom doodgewerk het. Sommige waarnemers het hom ná sy dood as 'n Bybelse Moses beskryf wat die beloofde land ('n republiek) kon sien, maar nie binne kon gaan nie.

Herkoms

Hans Strijdom was die tweede seun van die vyf seuns en vyf dogters van Petrus Gerhardus Strijdom (29 Junie 1867 – 2 Augustus 1932) en sy vrou, Ellen Elizabeth Nortier (14 September 1871 – 11 November 1938). Strijdom se grootmoeder aan moederskant was Mary-Ann Sarah Quinton, dogter van 'n Ier, Richard John Quinton (1818–'91). Die stamvader van die familie Strijdom in Suid-Afrika was Joost Strijdom, wat voor 1686 as skoenmaker in diens van die VOC na die Kaap gekom het en wie se tweede seun, die vryburger Matthys Stefanus Strijdom (gedoop op 14 Junie 1690), in 1711 met 'n Hugenote-dogter van Drakenstein, Elizabeth Nortier, getroud is.

In die loop van die agtiende eeu het die nasate van hierdie tak van die Strijdom-familie, onder andere Hans Strijdom se voorgeslag, met die veeboertrek na die Kaapse binneland beweeg. As jong seun het hy grootgeword in 'n rustige, landelike atmosfeer en so lewenslank innig verkleef gebly aan die bodem en boerdery. Ongetwyfeld het hy ook die taaie volharding geërf van 'n geslag wat 'n lewensbestaan in 'n dorre landstreek moes maak.

Skoolopvoeding

Strijdom het sy laerskoolopleiding aan 'n plaasskool en op die dorp Willowmore ontvang, en sy hoërskoolopleiding op Franschhoek. Die Franschhoekse skool het, naas sy ouerhuis, die eerste groot en blywende invloed op sy lewe geword. In dié Bolandse skool het so 'n sterk vaderlandse gees geheers dat destyds van owerheidsweë gekla is oor "dislojaliteit" jeens Brittanje. Een van Strijdom se skoolhoofde was die later bekende opvoedkundige filosoof prof. G.G. Cillié van Stellenbosch, en onder sy medeskoliere was J.G. Carinus, later Kaapse administrateur, en D.B. Bosman (die gevierde taalgeleerde) en dr. S. H. Pellissier, later onderskeidelik gesant in Nederland en voorsitter van die Radioraad, kultuurleier en stigter van die Afrikaanse Volksang- en Volkspelebeweging.

Naskoolse opvoeding

Strijdom het in 1909 gematrikuleer en die volgende jaar student geword aan die Victoria-kollege (van 1918 af die Universiteit Stellenbosch). Weens die gebrek aan 'n opleidingskursus in landbou wat hom in staat sou stel om hom wetenskaplik as boer te vorm, het hy besluit om hom aan die studie van tale te wy nadat hy op skool reeds uitgeblink het in Latyn en Grieks. Aan die kollege was hy 'n aktiewe lid van die debats- en filosofiese vereniging, die Afrikaanse Taalvereniging en daarby 'n geesdriftige rugby- en tennisspeler. Onder sy tydgenote en vriende van studentedae was daar ook dr. N.J. van der Merwe, adv. S.P. le Roux, wat later 'n belangrike aandeel sou hê om Strijdom tot die politiek te laat toetree, prof. M.C. Botha, regter Henry de Villiers, ds. A.C. Stegmann en Jack Pauw.

Op Stellenbosch het Strijdom as vurige vaderlander ontluik. Hy het dadelik ingeskakel by dié deel van die studentegemeenskap wat Afrikanerbelange vooropgestel, gelyke regte vir Afrikaans wou verseker en wal gegooi het teen verengelsing. Toe dr. N.J. van der Merwe in 1912 'n Afrikaanse Taalfees in Kaapstad organiseer, was Strijdom een van diegene wat van Stellenbosch na Kaapstad gegaan het om deel te neem aan die optog, wat groot ontsteltenis onder Engelstaliges in Kaapstad veroorsaak het.

Die Rebellie en Eerste Wêreldoorlog

Nadat Strijdom sy B.A.-graad in 1912 op 18-jarige ouderdom verwerf het, keer hy tot verbasing van al sy kennisse en vriende terug na sy eerste liefde, die boerdery. Saam met sy vader en oudste broer, Matthys, boer hy met volstruise op die familieplaas Sandvlakte, distrik Willowmore, tot die volstruisveremark in 1914 aan die begin van die Eerste Wêreldoorlog in duie stort.

Daarna het hy na Pretoria gegaan en aanvanklik 'n betrekking in die staatsdiens aanvaar, moontlik omdat sy opleiding hom destyds min keuse gelaat het. As konserwatiewe Afrikaner en van huis uit Calvinis, het Strijdom innerlik met die versetbeweging van 1914 gesimpatiseer, maar ingevolge die verpligte diensregulasies van die verdedigingsmag is hy in Desember 1914 opgekommandeer omdat hy by die departement van verdediging gewerk het. Maar hy het nie kans gesien om aan krygsverrigtinge deel te neem nie en is, op eie versoek, by die ambulansafdeling ingelyf en na Suidwes-Afrika gestuur, waar hy die hele veldtog teen die Duitsers meegemaak het.

Sy tweede vrou, Susan Strijdom, het dié hoofstuk in sy lewe 15 jaar na haar eggenoot se dood as volg saamgevat: "Hy was net 'n paar maande daar, want in hierdie tyd is genl. De la Rey by Booysens in Johannesburg gedood in 'n ongeval waarvan die amptelike verklaring destyds – en soms vandag nog is – dat hy getref is deur 'n opslagkoeël tydens die skietery op die berugte Fosterbende. Hans het anders daaroor gedink, want dit was in die felle aanvangswoelinge van die Rebelliedae en genl. De la Rey is geskiet op pad na genl. Beyers. Hans se opstandige gedagtes is in sy onsimpatieke departement beantwoord met die verfynde tegniek van volslae veronagsaming. Niemand het daarna na die jong man gekyk of hom werk gegee nie. En so is hy na 'n tydjie weg om hom by prokureur Meintjies in Pretoria in te skryf as prokureursklerk."

Verdere studie en prokureursfirma

Ná sy terugkeer na Pretoria in 1916 besluit hy om regsgeleerde te word, skryf hom in as klerk by 'n Pretoriase prokureursfirma en begin aan die Transvaalse Universiteitskollege (later Universiteit van Pretoria) met deeltydse studie vir die LL.B.-graad. Hy voltooi die Preliminêre LL.B. onder leiding van adv. W. Pitman aan die einde van dieselfde jaar en slaag net agt maande later in die finale graadeksamen met 'n gemiddelde persentasie van 72.

In Januarie 1918 is hy formeel tot die Kaapse balie toegelaat, maar praktiseer nooit as advokaat nie, want nog in dieselfde jaar word hy prokureur. Sy aansoek hiertoe was die eerste wat in Afrikaans by die hooggeregshof in Pretoria ingedien is. Teen alle verwagtings in het Strijdom hom nie in Pretoria gevestig waar hy goed bekend was nie, maar besluit om liewer 'n eie, onafhanklike praktyk op ’n kleiner plek te begin. Hy het is eers na Dullstroom, maar die kaal Hoëveldse wêreld het hom nie aangetrek nie en so het hy op Nylstroom beland. Volgens mev. Susan Strijdom het Nylstroom, met die Waterberg, "sy skoonheidsaanvoeling so geroer – miskien omdat dit hom ook heimnisvol herinner het aan die Baviaanskloof by die Langeberge waar hy grootgeword het – dat Hans Strijdom volkome, lewenslank, opgegaan het in Waterberg en Waterberg deel van homself geword het". In Mei 1918 het hy hom dus gevestig as dorpsprokureur op Nylstroom, waar hy mettertyd 'n eie firma van die grond af opgebou het. Dit was moeilike jare en Strijdom het noustrop getrek. Boonop het hy tydens die griepepidemie ernstig siek geword. Hy het herstel, maar sy hart en longe het 'n ernstige knou verduur.

Toetrede tot die politiek

Adv. Strijdom voor hy premier geword het.

Hoewel Strijdom sterk gevoel het vir die jong Nasionale Party (NP) onder leiding van genl. J.B.M. Hertzog, het hy aanvanklik nie begeer om hom in die politiek te begewe nie. Nietemin het P. le Roux van Niekerk hom omgepraat en het hy in 1918 afdelingsekretaris van die NP in Waterberg geword. Dit was hoofsaaklik danksy sy intensiewe reorganisasiewerk dat die NP-meerderheid in dié kiesafdeling tydens die verkiesing van 1920 tot 428 stemme toegeneem het. Waterberg was een van die oorspronklike setels in die eerste volksraad ná Uniewording in 1910. Die eerste Waterbergse LV was R.G. Nicholson van die Regerende Party (die voorloper van die NP sowel as die SAP wat in 1910 se algemene verkiesing onbestrede verkies is. In die 1915-verkiesing het P.W. le Roux van Niekerk die setel met ’n meerderheid van drie stemme op die SAP-kandidaat verower. In ’n tussenverkiesing op 12 Januarie 1916 het Van Niekerk sy meerderheid opgeskuif tot 20 en in die 1920-verkiesing tot 428.

Met sy toetrede tot die politieke veglinie het Strijdom die geleentheid gekry om die kiesers van Waterberg te leer ken en in die binnekringe van die NP te beweeg. Meer nog het hy sy politieke vuurdoop gekry in die harde skool wat sy beste eienskappe na vore gebring het en so het hy ontluik in ’n doeltreffende spreker. Uit die staanspoor het hy 'n sterk republikeinse gevoel geopenbaar wat kensketsend van sy politieke loopbaan sou word. Op 19 Oktober 1923 het hy in Ons Vaderland geskryf 'n republiek is 'n ideaal wat in die siel van die Afrikaner leef, na die verwesenliking waarvan hy vir ewig en altyd sal strewe. Sy vrou sou dekades later skryf: "Hans Strijdom se politieke lewe, stryd en strewe is te bekend dat ek daaroor sal uitwei, behalwe net om te sê dat diegene wat sy onverwoesbare republikeinse idealisme en doelgerigtheid in sy latere bekende loopbaan wil verstaan, daardie brief moet lees wat hy al in 1923 in Ons Vaderland geskrywe het oor "Die Toekoms van Suid-Afrika", sy eerste openbare politieke geloofsbelydenis wat deur sy lewe onveranderd gebly het."

Ook het hy die stryd vir die volwaardige erkenning van Afrikaans op Nylstroom voortgesit. Kort ná sy aankoms aldaar het hy 'n huwelikskontrak in Afrikaans by die Aktekantoor laat indien met die oog op registrasie. Die registrateur het die registrasie geweier en eers nadat Strijdom hom met 'n mandamus van die hooggeregshof gedreig het, het hy ingewillig om die kontrak te registreer. Hierdie optrede van Strijdom het nie net ’n skans afgebreek in die pad van Afrikaans na erkenning as regstaal nie, maar het die aandag gevestig op sy morele moed om op beginselgrondslag teen die stroom te beweeg.

Namate sy regspraktyk floreer het, het sy belangstelling in boerdery herleef. Hy het die plaas Elsjeskraal op die Springbokvlakte gekoop en later saam met sy broer Raymond 'n stoetplaas naby Warmbad begin. Sy belangstelling in boerdery het daartoe gelei dat hy in 1923 tot voorsitter van die Waterberg-landbougenootskap verkies word, 'n amp wat hy tot 1929 beklee het.

Met die verkiesing van P. le R. van Niekerk as senator, nadat hy Waterberg in elke verkiesing tot 1924 gewen het, is Strijdom eenparig as NP-kandidaat vir die kiesafdeling Waterberg benoem. In die verkiesing van 1929 het hy 'n groot oorwinning toe hy 1 156 stemme kry vergeleke met die SAP-kanditaat, F.P. van Deventer, se 573. Hy sou Waterberg tot sy dood toe verteenwoordig. In 1933 se verkiesing is hy onbestrede verkies, in 1938 wen hy met ’n skrale meerderheid van 242, maar in 1943 met 984, in albei gevalle teen kandidate van die VP. In 1948 het hy sy meerderheid meer as verdubbel tot 2 448; tog het die VP ook in 1953 ’n kandidaat gestel, wat Strijdom met ’n meerderheid van 3 417 verslaan het. Die laaste keer dat hy in Waterberg sou staan, in die 1958, enkele maande voor sy dood toe hy reeds siek was, stoot hy sy meerderheid teenoor die VP op tot 4 774, oftewel ’n meer as 80%-aandeel aan die stemme. So het hy Waterberg van 1929 tot 1958 ononderbroke verteenwoordig.

Eerste jare as Volksraadslid

J.G. Strijdom lewer 'n toespraak

Adv. Strijdom en sy gesin: (van links) Johannes Gerhardus, Susan en Estelle.

Strijdom het sy eerste toespraak in die Volksraad op 29 Julie 1929 gelewer oor 'n saak wat hom na aan die hart gelê het: waterbewaring en besproeiing. Hy het gepleit dat die staat ’n duidelike besproeiingsbeleid vir die hele Suid-Afrika formuleer en 'n opname van die land se waterbronne gemaak word. Anders as hierdie eerste toespraak oor 'n minder ontvlambare onderwerp, was Strijdom se latere toesprake vol vuur en geesdrif en soms was selfs partygenote bekommerd oor die skerpheid daarvan wat moontlik ondersteuners van die NP kon verdryf. Hy het egter nie aan die goue middeweg geglo nie. Dit het gou duidelik geword dat sy politieke strewe en nasionalisme vir hom 'n ernstige lewensfilosofie was en dat hy Volksraad toe gekom het om te werk en te vorder. "Hy sal ver gaan," het Tielman Roos indertyd gesê, "want hy is volkome eerlik, toegewy aan sy volk eerder as aan homself en bedeeld met 'n onwankelbare geloof." Oor sy republikeinse oortuiging was daar uit die staanspoor geen twyfel nie. Vir hom het republikanisme onafhanklikheid, los van die kroon, sonder enige Ryksbande beteken. Van sy toetrede tot die Volksraad is hy aangemerk as een van die lede van die republikeinse vleuel van de NP, waarvan dr. N.J. van der Merwe die leier was. Sy eerste groot politieke toespraak in die Volksraad op 20 Mei 1931 het dan ook gehandel oor republiek los van die Britse kroon. Dit het gevolg op 'n voorstel van genl. Hertzog waarin goedkeuring gevra is vir aanbevelings spruitende uit die Rykskonferensie van die vorige jaar in Londen. Oor die kwessie van die troonopvolging, naamlik dat geen Statebondsland die troonopvolgingswette kon wysig sonder toestemming van alle ander Statebondslande nie – wat deur genl. Hertzog aanvaar is, was genl. J.C. Smuts se gevolgtrekking dat Suid-Afrika by geval van republiekwording vooraf die goedkeuring van ander Statebondslande sou moes kry. Strijdom het aan die debat deelgeneem om 'n belangrike beginsel erken te kry. "Hierdie klousule," het hy gesê, "beteken net een ding: As Suid-Afrika uit die Statebond tree, bring dit geen verandering in die troonopvolging nie. Al wat gebeur, is dat ons uittree, en die reg om uit te tree, dit behou ons. Daarom wil ek die volgende amendement indien: 'Mits die artikel nie beskou word as afbreuk doende aan die reg van die Unie om van die Britse Gemenebes af te skei nie.' Dié amendement is in effens gewysigde vorm aanvaar en het Strijdom se eerste belangrike politieke bydrae in die Volksraad geword.

Huwelikslewe

Adv. Strijdom eers getroud met die (later lesbiese) aktrise Margaretha van Hulsteyn, maar hulle het binne 'n jaar ná die huwelik geskei. Daarna was hy getroud met Susan de Klerk, die suster van oudmin. Jan de Klerk, tante van oudpres. F.W. de Klerk en dr. Willem de Klerk en dogter van ds. W.J. de Klerk. Sy is op Vrydag 19 Februarie 1999 in die ouderdom van 88 jaar oorlede.

Strijdom was enkele maande lank getroud met die aktrise Marda Vanne, wat later in 'n langdurige lesbiese verhouding met die Britse aktrise Gwen Ffrangcon-Davies was.

Mev. Susan en adv. Strijdom tydens die 1958-verkiesingsveldtog, enkele maande voor sy dood.

Adv. Strijdom was minder as ’n jaar met die aktrise Marda Vanne getroud voor dié huwelik ontbind is. In Februarie 1929 het hy die jong musiekonderwyseres Susan de Klerk, dogter van ds. W.J. de Klerk, indertyd vir die tweede keer leraar van die Gereformeerde kerk Johannesburg, en sy tweede vrou, Aletta de Klerk, op 'n aand by vriende ontmoet. Uit hierdie huwelik is ’n dogter, Estelle, en seun, Johannes Gerhardus, gebore. Susan Strijdom het in 1973, met die 25-jarige herdenking van die NP se bewindsoorname in 1948, as volg oor haar man geskryf: "Ek onthou nog hoe hy altyd in daardie lang vervloë jare, ná sy politieke studie van die koerante, altyd na Emol se musiekrubriek in Die Burger teruggeblaai het om sy bespreking van nuwe plate te verslind. So het sy plateversameling aangegroei. Tot in die jare toe hy eerste minister was, het ons na elke simfoniekonsert gegaan waartoe die tyd en die geleentheid hom toegelaat het. So sal ons wat die naaste aan hom was, ons weg van die honderdduisendes wat hom net in die openbare lewe geken en aangehang het, hom onthou. Geskiedenis, tradisie, die gevoel vir die skone was verstrengel met sy liefde vir sy huis en sy gesin, van wie toenemende openbare eise hom so dikwels weggeneem het."

Die paartjie is op 14 Januarie 1931 in Fordsburg getroud, waar mev. Strijdom se vader se kerk was. Van sy vroegste jare as Volksraadslid sou sy in 1973 vertel: "Ons het Kaap toe gegaan en daar het hy my al die skoonhede van die ou Kaap gewys. (Hy was) teen hierdie tyd 'n wakker, knap, gesiene jong prokureur. Daardie jaar (1929), en jare daarna, het hy my Saterdag na Saterdag saamgeneem langs en op ou Tafelberg. Ons het die Kaap deurgestap, dit leer ken en sy skoonheid diep ingedrink. In sy gehegtheid aan tradisie het hy my ook geneem na al die historiese plekke. Maar ná 1933 het die politieke stryd Hans omtrent volkome opgeëis. Hoeveel maal het hy my nie op Potchefstroom by familie gaan aflaai om dan saam met prof. Wikus du Plessis, dr. C.H. de Wet en andere in die politieke wapad te val om die Nasionale Party van Transvaal her op te bou nie."

Vyftien jaar ná haar eggenoot se dood het Susan Strijdom as volg oor hul huwelik geskryf: "So het ons twee 27 wonderlike jare meegemaak, ja, dikwels ook van alleenheid omdat sy reuse take ons so dikwels geskei het. Maar in 1954 het ons vyf salige weke saam in die buiteland kon deurbring. En o, hoe het Hans dit nie geniet nie om al die plekke en dinge te sien wat vir hom tot toe net in sy gedagtewêreld bestaan het. Ek sal immer dankbaar bly oor daardie vyf weke, alleen saam, al was ons nie werklik afgesny van ons land nie omdat in Italië reeds die brief van dr. Verwoerd ons gevind het waarin Hans gevra is om sy bereidwilligheid op skrif te stel dat hy nominasie vir die hoofleierskap van die Nasionale Party na dr. Malan se aftrede sal aanvaar ..." Sy is in 1999 oorlede nadat sy 41 jaar lank 'n weduwee was en haar seun oorleef het.

Prestasies in die Volksraad

Adv. Strijdom en dr. Hendrik Verwoerd tydens die 1958-verkiesingsveldtog.

In 1934 het Strijdom weer in die Volksraad verklaar dat nie net onafhanklikheid sy ideaal was nie, maar soewereine republikeinse onafhanklikheid. Hy het voorts in Volksraadsdebatte te velde getrek teen die veronregting van Afrikaans in staatskantore. As jong lid het hy in parlementêre bedrywighede presteer, soos in die gekose komitee in verband met die goudstandaard in 1931, en as lid van die gesamentlike gekose komitee van die Senaat en Volksraad in verband met die Bantoe-vraagstuk wat in 1930 aangewys is en eers in 1936 sy werksaamhede voltooi. Tussen genl. Hertzog en Strijdom het ’n goeie verstandhouding geheers, hoewel Strijdom tereggewys is oor sy uiterse vrymoedigheid ten opsigte van die republikeinse ideaal. ""Baie politieke skrywers sal vertel van Hans se stryd teen genl. Hertzog en sy verskille met dr. Malan," het sy vrou later geskryf. "Ja, dit (kan) so gewees het, maar ek weet hoe diep, hoe onvernietigbaar die agting was wat hy vir hierdie leiers gehad het. Genl. Hertzog was sy jongmansheld; dr. Malan sy ouer besonkener leier. Hans was onbeweeglik kompromisloos oor die dinge waarin hy geglo het, sou daaroor selfs teen mede-Afrikaners veg, maar hoe veel male het hy nie aan ons, en aan sy volgelinge, gesê om nooit die onvergeetlike dienste van 'n Hertzog en 'n Malan aan die Afrikanersaak te vergeet nie, maar dit altyd in ere te hou."

Dit was ook omstreeks 1934 dat hy, tesame met Nasionaliste soos drr. Malan, Van der Merwe, Verwoerd en adv. C.R. Swart, deur die Afrikaner Broederbond gewerf is. Genl. J.B.M. Hertzog het in 'n toespraak op 7 November 1935 op Smithfield 'n aanval op die organisasie geloods. Luidens 'n berig in The Star daardie middag het Hertzog gesê die Broederbond streef daarna om sy lede in die staatsdiens en die politieke lewe te bevorder en Afrikaners aan te spoor om net by winkels in Afrikanerbesit te koop. Hy het die beweging as 'n gevaarlik poging beskryf om verdeeldheid in die land te saai, waarna hy die belangrikheid van eenheid en vriendskaplike betrekkinge tussen die twee dele van die blanke bevolking (Afrikaans en Engels) beklemtoon het. Die eerste minister het aangeval uit 'n omsendbrief wat die voorsitter, prof. J.C. van Rooy, onderteken en wat aan alle lede gestuur is. Daarin word lede aangespoor om in die partypolitieke sfeer dit te kies wat die mees behulpsame is vir die Bond se doelwit en strewe, naamlik die einddoel van die Afrikanerdom van baasskap in Suid-Afrika. "Broeders, ons oplossing vir Suid-Afrika se probleme is nie dat die een of ander party die oorhand in die land sal kry nie, maar dat die Afrikaner Broederbond die land sal regeer," het die omsendbrief gelui. Dit het hulle gedoen deur Nasionaliste soos Strijdom te werf en te beïnvloed om hul doelstelling van Afrikaneroorheersing uit te voer.

Transvaalse NP-Leier

Die Nasionale Party se federale raad, 1935. Adv. Strijdom staan tweede van regs in die agterste ry. Mabel Jansen sit derde van links in die tweede ry. Heel links in dié ry sit dr. Casparus de Wet. Dr. D.F. Malan sit regs van Jansen en dr. N.J. van der Merwe regs van hom.

Dr. Hendrik Verwoerd, adv. Strijdom en dr. D.F. Malan, in omgekeerde volgorde van 1948 tot 1966 agtereenvolgens Suid-Afrika se eerste minister.

Die 19 "Gesuiwerde" Nasionaliste wat in 1934 in die party gebly en nie met die Suid-Afrikaanse Party saamgesmelt het om die Verenigde Party te vorm nie. Agter van links na regs: S.P. le Roux, R.A.T. van der Merwe, F.C. Erasmus, P.J.H. Luttig, J.J. Haywood. Tweede ry van agter: L.J. Vosloo, dr. N.J. van der Merwe, ds. D.F. Malan, adv. J.H.H. de Waal, A.L. Badenhorst. Derde ry: P.O. Sauer, dr. Karl Bremer, adv. J.G. Strijdom, ds. C.W.M. du Toit. Voorste ry: J.F. van G. Bekker, adv. C.R. Swart, W.B. de Villiers, C.H. Geldenhuys, G.P. Steyn.

Gedurende die groot handelslapte van die vroeë jare dertig en die stryd om die behoud van die goudstandaard, het Strijdom sy leier gesteun, maar geweier om genl. Hertzog te volg toe hy gedurende die parlementsitting van 1933 met Smuts onderhandel met die oog op samewerking. Met die verkiesing van 1933 waarin kiesers oorweldigend ten gunste van 'n koalisie van die twee groot partye was, is Strijdom in Waterberg onbestrede verkies, hoewel hy bekend was as 'n teenstander van die toenaderingsbeleid. Al was hy 'n agterbanker met skaars 'n volle parlementêre termyn agter die rug, het hy in Junie 1934 in Transvaal die leiding geneem teen samesmelting wat vir hom die verwatering en ondergang van die Afrikaner se republikeinse ideaal beteken het. Hy kon boonop geen beginselooreenkoms in die Hertzog-Smuts-kombinasie sien nie. Dit het vir hom op oorgawe neergekom wanneer toegewings gemaak word aan groepe wat nie volkome die ideale van Afrikanernasionalisme onderskryf nie. Hy was ook oortuig dat die Smuts-rigting mettertyd sou oorheers.

Op Strijdom se inisiatief is in Transvaal 'n Waaksaamheidskomitee in die lewe geroep waarin hy, prof. C.J.H. de Wet en ds. W.J. de Klerk (sy skoonvader) gedien het. In sy manifes het dié komitee verklaar dat "Samesmelting plaasvind met imperialistiese kapitaliste wat nie 'n program van Christelik-Nasionale beginsels kan eerbiedig" nie. Nasionaliste wat teen Samesmelting gekant was, het besluit om met die Gesuiwerde NP onder leiding van dr. D.F. Malan voort te gaan. Net 18 Volksraadslede het Malan gevolg, van wie Strijdom al Transvaalse LV was. Toe die Transvaalse provinsiale kongres in Augustus 1934 in Pretoria vergader om samesmelting te bespreek, het Strijdom met 'n handjie vol ondersteuners alleen teen die leiding van die reuse van die Suid-Afrikaanse politiek gestaan. Nadat die kongres met 281 teen 38 stemme samesmelting goedgekeur het, het die anti-samesmelters op voorstel van prof. L.J. du Plessis en onder voorsitterskap van mev. M.M. Jansen die "wettige" Nasionale Party-kongres in 'n Pretoriase hotel voortgesit en besluit om formeel die (Gesuiwerde) NP te handhaaf. Strijdom is tot hoofbestuurslid en lid van die federale raad verkies. Iemand het indertyd voorgestel dat die NP as die "Republikeinse Party" herstig word, maar Strijdom het geweier: Die party moes nie net een ideaal nastreef nie, maar hom rig op al die fasette van nasionalisme. Op sy voorstel is ook besluit om 'n eie mondstuk te vind wat dié boodskap sou uitdra, die begin van sy lang betrokkenheid by die Afrikaanse perswese in Transvaal.

Op die daaropvolgende Transvaalse kongres (April 1935) is die partyleiding aan 'n driemanskap opgedra: Strijdom, Jansen en prof. De Wet. Op voorstel van Strijdom is in art. 4 van die Program van Beginsels die strewe na 'n republikeinse staatsvorm weer geformuleer. In 1936 het Strijdom hoofleier geword met Jansen en prof. L.J. du Plessis as onderleiers. Toe die mantel van die leierskap so onverwags op veertigjarige leeftyd op sy skouers val, was Strijdom, sover dit Suid-Afrika betref, kwalik meer as die haas onbekende agterbanker vir Waterberg. Hy moes in die Noorde rekening hou met die invloed van leiers met 'n groot aanhang en in sy eenmanstryd in Transvaal het hy alles teen hom gehad: getalle, invloed, die mag van die pers en die geldmag. Sonder toereikende ervaring, sonder die skittering van reputasie en intellek wat die teenparty kon monster, het Strijdom oor 'n tydperk van 15 jaar al sy vermoëns van hardnekkige wilskrag, aansteeklike ywer en intense toewyding ingespan om Transvaal terug te bring op die pad wat na sy mening die regte was. Dat hy dit op die duur vermag het, is 'n groot prestasie. Later het hy sonder twyfel die kenmerke van daardie worsteljare gedra: waaksaamheid tot die punt van argwaan; afkeer van kompromis tot die punt van onbuigsaamheid; konsentrasie op die essensiële tot die punt van oorvereenvoudiging – eienskappe wat soms selfs ná die Nasionale oorwinning van 1948 merkbaar was.

Om die NP in Transvaal te herbou, het baie moed geverg, want samesmelting het die party tot op sy fondament afgebreek. Die oorgawe waarmee Strijdom hom vir die NP beywer het, het by vriend en vyand die aandag op hom as reguit, eerlike vegter wat reg op sy doel afstuur, gevestig. So het sy ondersteuners die eienskappe leer ken wat vir hom later die erenaam "Leeu van die Noorde" verwerf het. Van die een uithoek van Transvaal tot die ander het hy die boodskap van Nasionalisme uitgedra. Daar was honderde vergaderings, soms in motorhuise of privaat wonings gereël, waar dikwels net vyf mense opgedaag het. Asof dit 'n groot saamtrek in die stadsaal was, het Strijdom dan ook daar die groepie toegespreek met sy kenmerkende vuur en dinamiese geesdrif. Sy doel was om met die krag van beginsels te oortuig en te bekeer. In hierdie tyd het genl. Hertzog, wat in die Verenigde Party ’n nuwe politieke tuiste gevind het, opgemerk: "As Hans Strijdom aanhou om van my te verskil, sal ek dit verstaan. Hy is 'n man wat sterk staan op eie beginsels." Deurgaans het hy die vurige republikein gebly. "Wat die republikeinse strewe betref, sal ek as leier aftree sodra ek oortuig word dat die Nasionale Party nie werklik 'n republiek wil hê nie," het hy in sy dankwoord ná sy verkiesing tot Transvaalse hoofleier verklaar. Die republikeinse beginsel is dan ook op sy aandrang in 1936 in die grondwet van die NP ingeskryf. Volgens hom moes die republiek gegrond wees op die breë volkswil en dit 'n veilige toekoms vir die wit mense verseker.

Om sy veldtog te finansier, het Strijdom sy praktyk verkoop en borg gestaan vir die NP. Dit het groot eise aan sy finansies gestel en hom amper geruïneer. Toe die party later op stewiger finansiële bene staan, hy geweier om vergoeding te aanvaar. Hoewel die Transvaalse NP geleidelik veld gewen en weer vorm aangeneem het, het sy eerste toets ná die partyskeuring met die provinsiale verkiesing van 1936 gekom. Van die 24 kandidate wat die NP gestel het, het net twee die paal gehaal en in totaal kon die NP net 32 000 stemme monster vergeleke met die 94 000 van die Verenigde Party.

Oprigting van Die Transvaler

Strijdom het nie moed verloor ná die skrale sukses nie, maar sy volgelinge aangespoor tot groter inspanning. Hy het 'n omvattende program opgestel wat hom toegespits het op reorganisasie, geldinsameling, huisbesoek en eindelik 'n eie mondstuk. Hoewel net £35 in die party se geldkas beskikbaar was, het Strijdom die partyorganisasie uitgebrei en die getal takke van 180 tot 430 vermeerder. Meermale moes hy persoonlik bydra om die party van finansiële ondergang te red. Met die geldinsameling vir 'n NP-dagblad in die Noorde, nadat Die Vaderland genl. Hertzog in die samesmelting gesteun het, het hy die leiding geneem en teen 1937 kon hy rapporteer dat £150 000 byeengebring is. Daarop is prof. H.F. Verwoerd van Stellenbosch genader om redakteur te word en op 1 Oktober 1937 verskyn Die Transvaler vir die eerste keer. Strijdom het voorsitter van die direksie en die stukrag agter die blad se groei en uitbreiding geword. Hy het ook 'n geesverwant in Verwoerd, veral wat die republikeinse strewe betref het. Saam het hulle 'n gedugte kombinasie geword: Strijdom, die erkende leier in Transvaal, geskool in politieke praktyk; Verwoerd, die skrander en versiende strateeg, die skeppende krag.

Die 1938-verkiesing en die OB

Die HNP het die Republikeinse Strydfonds in 1942 opgerig om geld in te samel sodat die party beter kon vaar in verkiesings ter verwesenliking van die republikeinse ideaal. Dié sertifikaat is aan bydraers uitgereik.

Adv. Strijdom in die tyd dat hy eerste minister was, 1954 tot 1958.

Die algemene verkiesing van 1938 het hierna Strijdom se grootse geveg geword. Die vier jaar oue Verenigde Party het alles in die werk gestel hom in Waterberg te ontsetel, maar hy behou dié kiesafdeling, hoewel met 'n kleiner meerderheid van 242. Al het byna 75 000 kiesers, meer as dubbel die getal van 1936, vir die NP in Transvaal gestem, het Strijdom die enigste Transvaalse Volksraadslid uit 'n totaal van 27 voormalige Nasionale lede gebly.

Danksy Strijdom se ywer het die party-finansies 'n wending ten goede geneem. Hy het op die gedagte gekom om "stryddae" te reël om geld vir die party in te samel. Die eerste stryddag, op Nylstroom in 1938, het net £20 opgeword. Dit het nogtans 'n jaarlikse instelling in alle Transvaalse kiesafdelings geword en die vernaamste bron van inkomste vir die NP.

Terwyl Strijdom in Transvaal die NP stelselmatig herbou het, het die Tweede Wêreldoorlog in 1939 uitgebreek en genls. Hertzog en Smuts se samewerking vernietig nadat Hertzog se mosie van neutraliteit net-net in die Volksraad verslaan het. Hertzog tree uit as eerste minister en Smuts neem die regering oor. Dié gebeurtenis het baie strydgenote, wie se weë in 1933-'34 met samesmelting geskei het, weer bymekaargebring, en Strijdom bevind hom opnuut in dieselfde kamp met genl. Hertzog. Hoë verwagtinge vir die herstel van Afrikaner-eenheid is egter teleurgestel, want die volgelinge van Hertzog en Malan kon nie ooreenkom oor die grondwet van die Herenigde Nasionale Party (HNP) nie. ’n Teleurgestelde Hertzog het hom aan die politiek onttrek en die Nasionale opposisie versplinter toe van sy volgelinge die gematigde Afrikanerparty onder leiding van Klasie Havenga stig om sy beginsels te laat voortleef.

Strijdom het 'n leeueaandeel in die suiweringsproses van die HNP geneem. Hy het dit vooraf duidelik gestel dat mense wat hulle by dié party aansluit, die partybeleid moet onderskryf. In Augustus 1941 het hy 'n mosie voor die partykongres gedien wat daarop neerkom dat die Oswald Pirow-groep of sy Nuwe Orde moet prysgee, óf uit die NP bedank. Die kragmeting tussen twee briljante sprekers het uitgeloop op 'n groot oorwinning vir Strijdom. Adv. Oswald Pirow en 16 Volksraadslede het bedank uit die party, wat nou met net ses Volksraadslede (van wie vyf uit die VP oorgekom het) in Transvaal gelaat is. Hierop het Strijdom en genl. J.C.G. Kemp medeleiers in Transvaal geword. Intussen het ook die nasionaal-sosialistiese Ossewa-Brandwag (OB), wat Duitsland in die oorlog goedgesind was, as kultuurorganisasie skouspelagtig gegroei en dikwels luister aan partybyeenkomste verleen. Nadat dr. Hans van Rensburg die leiding in 1940 oorgeneem het, het dit 'n mededinger van die NP op politieke terrein geword. Hoewel Strijdom aanvanklik die stigting van die OB verwelkom het, het hy hom daarteen verset toe dié organisasie politieke aspirasies begin koester, soos die aanspraak dat die OB 'n gelyke en ewe onafhanklike status as die party het. Dié belangebotsing het eindelik daartoe gelei dat die partyleiding die OB tot "vyandige organisasie" verklaar het waaruit alle HNP-lede moes bedank. Ontneem van alle politieke mag, het die OB geleidelik weggekwyn. Baie lede het 'n politieke tuiste in die Afrikanerparty gevind omdat hulle nie welkom in die HNP was nie. Die HNP is so gesuiwer, maar die Afrikanerdom was skerper as tevore verdeel.

Die 1943-verkiesing

Strijdom het deur dié optrede naas dr. Malan die belangrikste figuur in Nasionale geledere geword. Hy het onbevrees met belangrike beleidsverklaringe gekom. Voorop het hy steeds die ideaal van 'n "demokratiese republiek" gestel wat hom ten beste sou leen tot "uitlewing van die aspirasies van die volk". Na sy mening sou net 'n verenigde Afrikanerdom onder die vaandel van die HNP deur doelbewuste strewe dié ideaal kon verwesenlik. Op sy voorstel is die stryddae tot "Republikeinse Stryddae" verdoop (wat later aanleiding gegee het tot die stigting van die Republikeinse Strydfonds), die kruithoring aanvaar as amptelike wapen en die kruithoringvlag as amptelike vaandel van die party. Met betrekking tot die Jode het Strijdom meer na die gematigde beleid van Malan as na die ekstremisme van adv. Eric Louw geneig, hoewel hy hulle as "onopneembaar" in die Suid-Afrikaanse samelewing beskou het. Hy het verklaar dat die ekonomie van Suid-Afrika ontwrig sou word as teen Joodse sakelui opgetree word, en dit in 'n stadium toe Hitler se optrede teen Jode deur baie van Strijdom se volgelinge met 'n mate van simpatie bejeën is. Tog het die Transvaalse NP reeds in 1937 'n verbod op Joodse lidmaatskap van die party geplaas, waarna die Oranje-Vrystaat kort daarna hul voorbeeld gevolg het, terwyl die Kaaplandse NP Jode nooit verbied het om by die party aan te sluit nie.

Teen die agtergrond van die oorlog, suiwering, verdeeldheid en broedertwis het die HNP in 1943 na die stembus. Anders as in die verlede het Strijdom nie meer alleen gestaan nie. Die party was weer op dreef en die finansiële prentjie nie meer so somber nie. In Transvaal pluk Strijdom die eerste vrugte van sy jare lange eenmanstryd: Die party het 11 setels verower, terwyl Strijdom sy meerderheid in Waterberg tot 984 opgeskuif het. Bewys van sy groeiende aansien is die feit dat hy ná die dood van genl. Kemp in 1946 die enigste leier in Transvaal geword het.

Betrokkenheid by Dagbreekpers Beperk

Adv. J.G. Strijdom, tweede voorsitter van die direksie van Dagbreekpers Beperk, tot 1958.

Die Afrikaanse Sondagkoerant Dagbreek is in 1947 opgerig danksy samewerking tussen direksielede van die Strathmore-myngroep, voormalige werknemers van die Afrikaanse Pers wat in 1946 weens 'n meningsverskil bedank het en prof. Wicus du Plessis se Perskorporasie van Suid-Afrika. Die koerant was polities onafhanklik en moes eenheid tussen Afrikaans- en Engelssprekende Suid-Afrikaners bevorder.

Bedenkings het mettertyd aan albei kante van die taalgrens ontstaan oor hulle samewerking in Dagbreekpers. In 1953 verkry Marius Jooste, besturende direkteur, dus by kol. Jack Scott van die Strathmore-groep 'n opsie vir al die aandele wat die "Engelse kant" in die koerant besit het. Om die nodige kapitaal hiervoor te verkry, sou 'n vasberade veldtog verg en daarom nader Jooste vir adv. Strijdom, toe leier van die Nasionale Party in Transvaal, aan wie hy sy opsie oormaak. Van toe af sou Dagbreek die Nasionale Party sterk steun.

Die destydse NP-sekretaris, Jack Steyl, vertel in "'n Volk staan op uit sy as", hoe die party hom beywer het om Dagbreek onder sy beheer te kry: "Toe dit duidelik geword het dat die verkryging van Dagbreek vir die Nasionale saak binne bereik gekom het, het niemand minder nie as adv. Strijdom en dr. Verwoerd saam met ministers Ben Schoeman, Jan de Klerk en ek self ingespring om die Nasionaliste van Transvaal te organiseer om tot die daad oor te gaan. Dit was 'n geloofsdaad: £100 000 was nodig om die gedeelte van die aandele wat behoort het aan die destydse Scottgroep oor te neem.

"Groepies Nasionaliste is dwarsdeur Transvaal byeengebring en toegespreek. Afdelingsbesture van die party het hand bygesit. Geld was nie volop nie, maar die leier (Strijdom) het gepraat, die lojaliteit en die geloof was daar. 'n Dag voordat die aanbod sou verval, is nie alleen die volle bedrag gevind nie maar was daar volgens min. Jan de Klerk, 'n aardige som oor wat nuttig as bedryfskapitaal aangewend kon word."

Hierdeur word Strijdom voorsitter van die maatskappy. Ná sy dood skryf Strijdom se weduwee in die koerant: "Die band tussen wyle adv. Strijdom en Dagbreek was besonder nou en intiem. In sy gesprekke met my het hy altyd met liefde van sy koerant gepraat. Vir hom was dit noodsaaklik dat die band tussen koerant en partyleier altyd behoue moes bly, nie om selfsugtige redes nie, maar in belang van ons Afrikanersaak." Strijdom is met sy skielike heengaan op 24 Augustus 1958 as voorsitter van Dagbreektrust opgevolg deur sy opvolger eweneens as eerste minister, dr. H.F. Verwoerd.

Die destydse Engelstalige Sondagkoerant in Johannesburg die Sunday Express publiseer op 15 Oktober 1957 'n berig wat die begin van 'n reeks onthullings was wat tot in daardie stadium selde in Suid-Afrika gesien is. Die koerant het te hore gekom dat J.G. Strijdom, eerste minister en voorsitter van Dagbreekpers Beperk, die minister van onderwys en voorsitter van die Afrikaanse Pers, J.H. Viljoen, gedwing het omstand te doen van sy plan om 'n nuwe Afrikaanse Sondagkoerant in Johannesburg te vestig. Die koerant, wat as Sondagstem bekend sou staan, sou 'n regstreekse mededinger wees vir Strijdom se maatskappy se Dagbreek. Voorbereidings vir die koerant was reeds ver gevorder, toetslopies is opgemaak en reëlings met Sapa getref. Personeelaanstellings was so te sê afgehandel. Die CNA het selfs reeds onderneem om die koerant te versprei.

Maar kort voor die eerste verskyning van Sondagstem ontbied Strijdom vir Viljoen na sy kantoor waar nog ses kabinetslede hom ook inwag. Strijdom het Viljoen gewaarsku as hy sou voortgaan met die beplande Sondagkoerant, sou hy nasionalisme ondermyn en sou Dagbreekpers 'n dagblad as mededinger vir Die Vaderland, die Afrikaanse Pers se vlagskipkoerant, uitbring. Uit 'n sakeoogpunt kon Viljoen maklik vir Strijdom die stryd aangesê het, maar vanweë sy ondergeskikte rol in die kabinet, moes hy die aftog blaas.

Die 1948-verkiesing

Adv. Strijdom, dr. Malan en Paul Sauer tydens die 1948-verkiesingsveldtog.

Dr. D.F. Malan se kabinet, 1948. Strijdom sit tweede van regs.

Ná die Tweede Wêreldoorlog (1939-'45) het rassepolitiek 'n oorheersende rol in die Suid-Afrikaanse politiek begin speel. Die HNP se beleid het inslag by Afrikaners gevind omdat dit die tradisionele beleid van blanke Suid-Afrikaners vertolk het en omdat die volk 'n besliste oplossing van die kleurvraagstuk geëis het. Strijdom het aangedring op algehele gebiedskeiding en hom onverbiddelik teen enige toegewing in verband met die nie-blanke stemreg verset, anders as Hertzog en die AP wat onversetlik aangedring het om gekwalifiseerde stemreg vir bruin kiesers in die Kaapprovinsie. Strijdom het dikwels gepraat van "blanke baasskap", waarmee hy nie soseer op blanke oorheersing gedui het nie, maar op 'n veilige toekoms vir wit mense in hul eie gebied. Volgens hom sou die kleurskeidslyn, wat noodsaaklik was vir blanke oorheersing, nie gehandhaaf kon word as die swart mense se onderwyspeil steeds styg nie. Hy het in 1946 aan dr. Malan geskryf dat die uitbreiding van swart onderwys sonder die verlening van gelyke regte aan swart mense noodwendig op bloedige botsings en rewolusies sou uitloop. “Ek is bevrees dat baie van ons predikante, alhoewel hulle teoreties vir die handhawing van die kleurskeidslyn is, hulle, veral wat betref die onderwys ens. van die naturel, heeltemal op ’n verkeerde pad is deurdat hulle met ander kerkgenootskappe wil wedywer om te sien wie nou eintlik jaarliks die meeste klein k*****tjies skoolopleiding kan laat geniet. Dit geld helaas ook vir sommige van ons politici.”

Intussen het groeiende eenheid plaasgevind namate Afrikanernasionalisme herleef het. Strijdom het onbevrees bly hamer op republiekwording, iets wat ná die oorlog en met die toenemende reaksie teen die Smuts-bewind, deur steeds meer wit kiesers as staatkundige eindbestemming aanvaar is. Gevolglik wen die HNP veld, veral in Transvaal, want in die Kaapprovinsie was Afrikaners minder geesdriftig oor die vooruitsig van ’n republiek. (Die Transvaler onder Verwoerd se redakteurskap het byvoorbeeld die koningsbesoek van 1947 botweg geïgnoreer, terwyl Afrikaanse nuusblaaie elders in die land dit volledig gedek het.) Realiste het egter besef die HNP kon alleen nie die verkiesing van 1948 wen nie. In 1947 is 'n verkiesingsooreenkoms met die Afrikanerparty van N.C. Havenga aangegaan, maar hier het Strijdom en Malan gebots, want terwyl Malan die verkiesingsooreenkoms as voorspel tot eenwording beskou het, het Strijdom onwrikbaar geëis dat samewerking en eenwording net kon geskied deur aansluiting van die Afrikanerparty by die HNP. Strijdom was ook eerder gekant daarteen dat die Afrikanerparty nege veilige setels geëis en ontvang het, as teen die verkiesingsooreenkoms as sodanig. Hoewel hy hom teen die ooreenkoms uitgespreek het, het die Transvaalse partykongres dit eenparig goedgekeur. Lede van die OB kon toe ook weer partylede word sonder om uit die OB te bedank.

Met die verkiesing van Mei 1948 behaal die HNP 'n verrassende oorwinning waarin die Transvalers 'n aansienlike aandeel gehad het. Die HNP het 401 834 van die uitgebragte stemme op hom verenig vergeleke met die VP se 524 230 stemme. Dit het 70 setels aan die Nasionale Party besorg, 65 aan die Verenigde Party, nege aan die Afrikanerparty (AP) en ses aan die VP-gesinde Arbeidersparty. Die HNP en die AP het saamgewerk en so ’n meerderheid van 79 bo die VP en Arbeiders se 71 behaal. Dit was vir die meeste Suid-Afrikaners en vir die buitewêreld ’n algehele verrassing. Selfs met die steun van die drie naturelleverteenwoordigers wat swartes op die afsonderlike kieslys verkies het, was daar geen hoop op die VP se voortgesette bewind nie. Smuts het as eerste minister bedank en is deur dr. D.F. Malan, die HNP-leier, vervang. Vir die eerste keer in sy 38-jarige bestaan is die Unie geregeer deur ’n suiwer Afrikanerbewind, want al 12 ministers in die 74-jarige eerste minister se nuwe kabinet was Afrikaanssprekend.

’n Destydse politieke beriggewer van Die Transvaler en later die Nasionale Pers, Jan. J. van Rooyen, skryf in 1971 die opposisiepartye en -pers het ná die HNP-oorwinning groot gewag gemaak daarvan dat dr. Malan ’n “minderheidsregering” saamgestel het omdat sy party meer as 100 000 stemme minder as die VP gekry het. Die totaal vir die opposisiepartye was 614 464 en dié vir die nuwe regering 453 594. Van Rooyen skryf oor die belading en ontlading van kiesafdelings: “Die feit dat die Malan-party hoofsaaklik die steun van die platteland gehad het, het tot sy oorwinning bygedra, maar dit was slegs deel van die oorsaak.” Die debat oor in hoe ’n mate die nuwe bewind ’n “minderheidsregering” was, is bemoeilik deurdat 12 kiesafdelings onbetwis na die een of ander party gegaan het. Elf hiervan was VP en een HNP. Volgens die jare lange formule van 6 000 vir die wenparty en 2 000 vir die verloorder, was die gaping tussen die twee grootse partye dus selfs groter. Die 1948-uitslae is veral gekenmerk, volgens Van Rooyen, deur die groot meerderhede in die stede teenoor die klein meerderhede op die platteland, gedeeltelik danksy die groter konsentrasie kiesers in die stede asook die konsentrasie daar van VP-ondersteuners. Die algemene aanname dat die HNP in 1948 sowel as 1953 veral danksy die belading van plattelandse setels gewen het, is in ’n mate verkeerd bewys deur ’n ontleding van laasgenoemde verkiesing se uitslae deur die Proportional Representation Society van Londen, wat hy gestuur het aan die direkteur van inligting in Suid-Afrika-huis. Die vereniging skryf in sy verslag oor die verkiesingsuitslag: “Ek sluit afskrifte in van (a) ’n ontleding van die syfers wat wys daar is geen gronde vir die algemene stelling dat die oorwinning van die minderheidsparty te danke is aan die ‘belading’ van kiesafdelings en (b) ’n grafiek wat wys dat die werklike oorsaak van die oorwinning die verskil in die grootte van meerderhede is – Nasionalistiese kandidate het in baie kiesafdelings ingeglip met ’n klein meerderheid terwyl die VP- en Arbeiderkandidate baie stemme verspil het deur groot meerderhede in ’n klein aantal setels op te hoop. Die Nasionaliste sou dié verkiesing (en dié van 1948) gewen het selfs al het al die kiesafdeling ’n gelyke getal kiesers gehad – trouens, selfs as die ‘lading’ in die teenoorgestelde rigting was.”

Strijdom as minister van lande en besproeiing

Dr. D.F. Malan en adv. Strijdom in gesprek tydens die verkiesingsveldtog van 1953.

Dr. Malan en sy kabinet in 1951.

Die HNP-AP-sege het in ’n sekere mate die kroon op Strijdom se jare lange onvermoeide ywer geplaas. Al was hy Transvaalse leier van die HNP, het hy die minder belangrike portefeulje van lande en besproeiing verkies. Hy het hom met kenmerkende oorgawe in die nuwe werk gewerp en die idees wat hy oor boerdery daarop nahou en dikwels as agterbanker verkondig het, ten uitvoer gebring. In sy eerste vier jaar as minister het hy £13 miljoen vir waterbewaring opsygesit in vergelyking met £23 miljoen wat in die voorafgaande 37 jaar daaraan bestee is. Hy het ook 'n kommissie aangestel om verslag te doen oor Suid-Afrika se waterbronne. Daarmee het hy die grondslag van die latere waterbewaringsprogram gelê en mettertyd 'n subdepartement tot 'n selfstandige staatsdepartement uitgebou. Sy deeglike aandag aan besonderhede en sy nougesetheid het spreekwoordelik in sy departement geword. Strijdom het geglo dat beskikbare staatsgrond aan boere beskikbaargestel moes word en bestaande skemas soos Pongola uitgebrei moes word om meer boere te huisves. Talle inspeksietoere het hom in staat gestel om boerderybehoeftes te peil. Te midde van 'n volle ministeriële program, het hy hom nie aan partysake in Transvaal onttrek nie. Hier is sy invloed onteenseglik versterk deur die verkiesing van dr. H.F. Verwoerd – wat in 1948 senator geword het nadat hy in die kiesafdeling Alberton met net 171 teen Marais Steyn van die VP verloor het – tot ondervoorsitter van die hoofbestuur, en sy bevordering tot minister van naturellesake in 1950. Hulle het in menige opsig eenders gedink en mekaar merkwaardig aangevul.

In 1951 is die naam Nasionale Party van Transvaal op voorstel van Strijdom herstel waarin alle Nasionaalgesinde partye, insluitende die Afrikanerparty, opgegaan het. So het die NP in Transvaal van krag tot krag gevorder om in die Volksraadverkiesing van 1953 al 23 plattelandse kiesafdelings te verower en sy setels van 36 tot 43 op te skuif, ’n uitslag wat die feit onderstreep het dat Strijdom die dryfkrag in die party was. Terwyl die HNP en AP saam in 1948 44,3% van die stemme vergeleke met die VP en Arbeiders se 50,4% kon kry, het die NP in 1953 49,5% van die stemme gekry en die VP en Arbeiders saam 51,2%.

Hoofleier van die NP en premier

Adv. Strijdom op 30 November 1954 nadat die NP-koukus hom as dr. Malan se opvolger aangewys het.

Adv. Strijdom as premier. Dit lyk asof hy 'n eksemplaar van Die Transvaler vashou.

Aan die vooraand van dr. Malan se uittrede was Strijdom vir baie die vanselfsprekende opvolger. Al het Malan aan N.C. Havenga voorkeur gee, is Strijdom op 30 November 1954 eenparig tot hoofleier van die NP verkies nadat Havenga, toe hy sien dis ’n verlore stryd, hom aan die verkiesing onttrek het. Strijdom het op 61-jarige leeftyd die vyfde premier van Suid-Afrika geword. Anders as die ander premiers, het Strijdom sy vorming in die Unie self gehad (nie byvoorbeeld in een van die Boererepublieke of Britse kolonies nie) en grootgeword in die politieke werklikheid van die nuwe staat te midde van toenemende Afrikaner-optimisme en -kulturele wasdom. Hy was dus die eerste ware seun van die Unie wat Premier geword het. Sy bewindsaanvaarding het hom eensklaps in die felle soeklig van 'n vyandige wêreld geplaas. Koerant-kommentaar uit baie wêrelddele het onmiddellik 'n karikatuur van hom opgehang as onderdrukker van swart en bruin mense en gesinspeel op botsing en stryd: "grave concern at the choice of Strijdom" (New York Herald Tribune); "era of white supremacy, Leader of Northern group of radical republicans takes over" (The Times, Londen); "Storm aan 't komen onder de ewenaar" (Het Parool); "from Malan to worse" (Daily Herald), ens. In teenstelling met wat teenstanders voorspel het, het Strijdom met verdrag en oorleg beweeg. Daar was steeds die byna fanatieke koersvastheid waarmee hy op 'n doelwit afgestuur het, maar dit is gepaar aan 'n intuïtiewe foutlose oordeel oor die pas waarteen hy moes beweeg en 'n besef van leiersverantwoordelikheid. So het hy in meer as een opsig 'n bestendigheidsfaktor in die nasionale lewe van die land geword. Sy premierskap, in vergelyking met dié van sy voorgangers, was kortstondig, nie 'n volle vier jaar nie, en 'n aansienlike gedeelte daarvan is hy gekwel deur 'n kwaal (bloedkanker) wat eindelik sy lewensdraad sou afsny. Daarom is sy premierskap in heelwat opsigte 'n antiklimaks ná soveel intensiewe worsteljare as opposisielid.

Sy vrou sou later oor sy verkiesing skryf: "Daar was geen persoonlike verheugenis in hom nie die dag in November 1954 toe hy as hoofleier gekies is om dr. Malan op te volg en dus ook eerste minister te word. Hy sou dit nie verwerp nie, hierdie Godgegewe geleentheid tot praktiese vormgewing aan sy idealisme, maar daar was tog op daardie oomblik diepe gevoel van deernis in sy hart jeens mnr. Klasie Havenga, wat eintlik dr. Malan se keuse was. Die dag toe Hans eerste minister geword het, was hy die stilste wat ek hom ooit geken het. 'Is jy dan nie bly nie?' het ek hom gevra. Sy antwoord was ja, maar hierdie groot taak, hierdie kroontyd van sy lewenslange strewe, is in hom ook 'n oomblik van te diepe erns om net te jubel. Hy het toe al sy eerste gesondheidsterugslag gehad, ernstiger destyds as wat die publiek of die meeste van sy naastes besef het..."

Allereers het hy die kabinet herskommel. Vir die eerste keer vanaf Uniewording het die premier geen portefeulje geneem nie om so vry te wees om sy volle aandag aan landsake te wy. Buitelandse sake, wat tradisioneel aan sy amp gekoppel is, vertrou hy toe aan Eric Louw, sy ou vriend en ondersteuner uit die Kaap, wat boonop met finansies belas is. Dr. Verwoerd behou bantoesake en word naas Strijdom die grootste krag in die kabinet. Strijdom se invloed – en Verwoerd s’n – is verder versterk deur die aanstelling van sy swaer sen. Jan de Klerk, as minister van arbeid met die amp van senator. Oor De Klerk se vinnige vordering van lid van die Transvaalse provinsiale raad tot senator en minister (hy het nie aan in die algemene verkiesing van 1953 vir die Volksraad gestaan nie) was indertyd ontevredenheid.

Oor die algemeen het die kabinet die groeiende republikeinse element weerspieël. Ten opsigte van die republikeinse kwessie het Strijdom as premier 'n realistiese en gematigde benadering geopenbaar: Die republiek sal nie op die volk afgedwing word nie en die Engelssprekendes se regte sal gerespekteer word. Hy het ook belowe dat republiekwording nie voor die volgende verkiesing (1958) 'n praktiese vraagstuk gemaak sal word nie. In hierdie verband geld aanvanklik twee oorwegings vir Strijdom: eerstens, dat republiekwording en uittrede uit die Statebond gelyktydig moet plaasvind; tweedens dat die republiek tot stand moet kom "deur 'n voorafbepaalde getallemeerderheid". Vir die beginsel van 'n blote meerderheid, wat vir Verwoerd gegeld het, was hy nie te vinde nie, hoewel hy mettertyd (ná die toelating van republieke in die Statebond) aanvaar dat republiekwording en uittrede uit die Statebond twee afsonderlike handelinge verteenwoordig. Strijdom se bewind het voorts in die teken van toenemende ekonomiese voorspoed en ekonomiese volwassenheid gestaan. Die interne kapitaalgroei het voldoende geword om ontwikkeling te finansier en Suid-Afrika word minder aangewese op buitelandse lenings.

Kleurlinge verloor hul stemreg

Strijdom en lede van die Swart Serp-beweging voor die parlementsgebou in Kaapstad, omstreeks 1955, toe die organisasie gestig is, bes moontlik in 'n betoging teen die regering se voorneme om bruin kiesers van die gemeenskaplike kieserslys te verwyder. Dr. Malan het voorgegee dat hy hulle nie sien nie, maar Strijdom het altyd sy hoed afgehaal en hulle in die verbygaan met 'n kopknik gegroet.

Hans Strijdom voor 1958

Die grootste taak wat op Strijdom gewag het toe hy premier word, was om 'n oplossing te vind vir die dooiepunt in die grondwetlike stryd wat ontstaan het na aanleiding van die Malan-bewind se planne om die kleurlinge op 'n afsonderlike kieserslys te plaas, die sogenaamde Kleurlingstemregvraagstuk. Nadat die appèlhof in 1952 die regering in die ongelyk gestel het oor kleurlingstemreg, misluk die een poging ná die ander om die krisis te oorbrug. Om sekerheid te bring na die teenstrydige appèlhof-uitsprake van 1937 en 1952, is die getal appèlregters uitgebrei van vyf tot elf in sake waarby die regsgeldigheid van die wette van die parlement betrokke is. Die doelwit hiervan was duidelik om te keer dat die hof ooit weer grondwetlike wetgewing dwarsboom soos tydens die voorafgaande jare. Tydens die debat oor die wetsontwerp het adv. C.R. Swart, minister van justisie, ruiterlik erken dat die wetsontwerp nou verband gehou het met die Kleurlingstemregvraagstuk en die grondwetlike krisis. Volgens hom was die doelwit daarvan om die soewereiniteit van die parlement as hoogste wetgewende instelling te herstel. Die wetsontwerp is aanvaar danksy die NP se meerderheid in die Volksraad.

Om die grondwetlike dooiepunt uit die weg te ruim, het Strijdom kort hierna eenvoudig die Gordiaanse knoop deurgehak met die ongewone metode om die Senaat in Mei 1955 so te vergroot (deur senatore op 'n meerderheidstem aan te wys en die regering 'n meerderheid van 65 uit die 89 lede in die nuwe Senaat te gee, 41 meer senatore is in die bestaande Senaat) dat die regering die nodige tweederdemeerderheid sou hê om die wetgewing deur te loods. In 1956 het Strijdom self die Wetsontwerp tot Wysiging van die Suid-Afrika-wet aan 'n gesamentlike sitting van albei kamers van die parlement voorgelê. Dit moes regskrag aan die Wet op Afsonderlike Verteenwoordiging van Kiesers gee en alle grondwetverskansings herroep, uitgesonderd dié in verband met taalregte. ’n Landwye storm van protes het losgebars teen die voorgestelde maatreël, selfs van sommige Nasionaliste wat saamgestem het dat die kleurlingkiesers eindelik op ’n afsonderlike kieserslys geplaas moes word, maar gekant was teen Strijdom en die kabinet se werkwyse. Die Swart Serp-organisasie is in 1955 gestig juis om beswaar te maak teen die regering se, na hul mening, minagting van die Grondwet. Etlike Afrikaanse akademici aan die Universiteit van Suid-Afrika het, enkele dae nadat die strekking van die wetsontwerp bekendgemaak is, in die openbaar beswaar gemaak. Hulle het gemeen dat die wetsontwerp strydig was met ’n basiese beginsel van parlementêre regering, dat dit ondemokratiese was, ongrondwetlik en die regte van minderhede vertrap het. Hulle het dit, ten regte, as ’n poging deur die regering beskryf om ’n kunsmatige tweederdemeerderheid in die parlement te skep waarop die regerende party nie geregtig was nie aangesien sy aandeel van die uitgebragte stemme selfs in die verkiesing van 1953 minder as die helfte (49,1%) van die totaal was. Die wetsontwerp sou aan die NP 171 stemme tydens ’n gesamentlike sitting van albei huise bied, vergeleke met die gesamentlike opposisie se 77, ’n gerieflike tweederdemeerderheid. Die regeringspers het skerp gereageer en die beswaarmakers met oorgawe sleggesê en hul protesstem stilgemaak.

Die meeste Nasionaliste was ontevrede met die metode wat die regering ingespan het. Die Burger het op 18 Mei 1955 erken geen regdenkende kon die wetsontwerp op sigself goedpraat nie, maar gemeen Nasionaliste moes dit aanvaar as die enigste manier om die heersende dooiepunt – waarvoor die koerant die VP verkwalik het – op te los. Enkele dae later het Die Burger se politieke medewerker die mening uitgespreek dat die vergrote Senaat ’n tydelike maatreël sou wees. Die amptelike opposisie het die regering daarvan beskuldig dat sy eindelike strewe was om die Grondwet dermate te ondermyn dat hy op die ou end ’n outoritêre staatsvorm kom instel. Strijdom het dié aantyging tydens die debatte oor die wetsontwerp ontken en hom daartoe verbind om albei dele van die wit bevolking (Afrikaans en Engels) se regte te beskerm. Sy opregtheid is nie in twyfel getrek nie.

Die wetsontwerp is ná 'n lang debat aanvaar. Die Verenigde Party het belowe dat, indien hy weer aan die bewind sou kom, hy die algemene kieserslys sou herstel. So 'n gebeurlikheid het egter toe reeds hoogs onwaarskynlik gelyk. Die sessie het geëindig as een van die ongelukkigste sedert Uniewording. Die laaste hoofstuk in die voortslepende drama oor Kleurlingstemreg het in Februarie 1956 afgespeel toe die Unie-Volksraad en Senaat gesamentlik sitting ingeneem het om oor die Wetsontwerp oor Afsonderlike Verteenwoordiging te stem. Die Arbeidersparty het die sitting geboikot, maar die Verenigde Party het die wetsontwerp met hand en tand beveg tydens elkeen van sy stadiums. Ná 'n twee weke lange debat is die wetsontwerp aanvaar met 'n meerderheid van twee derdes. Drie van die ses Nasionale Konserwatiewe Party-lede, wat van die VP weggebreek het, het ten gunste daarvan gestem. Die wetsontwerp is aanvaar. Nie alleen is die sowat 45 000 bruin kiesers op 'n afsonderlike kieserslys geplaas nie, maar die klousules wat daaroor gehandel het, is herroep. Terselfdertyd is die grondwet van die Verteenwoordigende Kleurlingraad gewysig sodat dit merendeels uit benoemde lede sou bestaan. Ook het die Kleurlingbevolking die reg verbeur om hul eie mense in die Kaapse Provinsiale Raad te verteenwoordig, soos voorsien in die Suid-Afrika-Wet.

Die Senaatwet is in die Hooggeregshof betwis, maar die applikante het hul saak verloor, aangesien die hof eenparig beslis het geen beperking kon geplaas word op die omvang van die mag wat die Parlement het om enige gewone wet te aanvaar nie. Al elf regters van die Appèlhof het die besluit gehandhaaf in Oktober 1956. Dit was eindelik 'n oorwinning vir Strijdom en sy regering, en die einde van die pynlike hoofstuk in die land se geskiedenis. In 1951 reeds het John Hatch aangevoer: "Let daarop dat die Verenigde Party se teenstand teen die wetsontwerp nie gegrond is op die beginsel van hulle verdediging van die nieblanke se stemreg nie. In 1936 was die meeste van hulle heeltemal bereid om saam te werk en die swart kiesers van die algemene kieserslys te verwyder en sodoende vir Hertzog in staat te stel om die nodige tweederdemeerderheid te verkry. As Kleurlingkiesers nie gewoond daaraan was om vir die Verenigde Party te stem nie, kan daar min twyfel bestaan dat die regering maklik sy tweederdemeerderheid sou verkry het." Gegewe die latere skeuring in die party (ter wille van 45 000 kiesers in die Westelike Provinsie), is dié stelling hoogs aanvegbaar.

Oor dié stryd wat haar man enduit so onwrikbaar gevoer het, het Susan Strijdom in 1973 geskryf: "Wanneer ek terugdink aan die jare van Hans se vurige stryd waarin hy hom met so 'n volkome oorgawe gewerp het, aan al die beskuldiginge van sy hatigheid, baasskaphoudinge en al dies meer, dan moet ek wrang glimlag. Naas God het Hans op aarde net een gesag erken, onversetlik, vergelykloos: Die volk en sy stem. Niemand het enige aanslag op die volksoewereiniteit vreesloser en vuriger beveg as Hans nie, selfs in eie broederkring. Hy het Suid-Afrika se roeping en bestemming gesien in republikeinse vryheid, maar dit moes die volk, die koningstem, se beslissing wees. In die oorlogsjare het hy nooit geheul met andere se tydelike ongrondwetlike flirtasies nie Hy het sy party uit die volk uit opgebou, met ongelooflike persoonlike opoffering, man vir man gewerf en besiel om die oorwinning in 1948 te help behaal.

"Maar vir hom kon niks die volksoewereiniteit, soos uitgespreek in vrye stemming en vorm gegee in die Parlement, aantas of beperk nie. Hy het destyds erken dat die vergroting van die Senaat om die verwydering van die Kleurling-stem van die gemeenskaplike kieserslys te verkry, 'n onpopulêre daad sou wees, maar niks kon of durf in sy siening, in die weg van die uitgesproke volkswil staan nie. Hans was 'n waaragtige, onkreukbare demokraat. Sy grootste ideaal was die Republiek van Suid-Afrika, en al die werk wat hy gedoen het in die korte 3½ jaar dat die premierskap aan hom vergun was, was voorbereidings op daardie pad. Hy was baie siek in die verkiesingstyd van 1958 maar nóg ons mooipraat nóg sy doktersadvies sou hom weghou van die groot vergadering wat hy in Pretoria moes toespreek. Hy het aan ons gesê: 'Met my hele hart en my hele siel glo ek dat ons ons Republiek binne afsienbare tyd sal kry. Maar ek sal nie die tyd daarvoor hê nie; iemand na my sal dit moet doen.' Ek glo dat wyle dr. Verwoerd wat politiek onder Hans Strijdom se leierskap uitgegroei het, skaars twee jaar later daardie gewaagde Republiekstap gedoen het omdat hierdie woorde van Hans Strijdom onuitwisbaar in sy gedagtenis voortgelewe het."

Apartheid kry teenstand

Adv. Strijom spreek sy laaste vergadering in Pretoria op Kerkplein toe. Sy gesondheid was reeds so ernstig agteruit dat hy aan die begin van 1958 nie sy parlementêre pligte in die Kaap kon gaan waarneem nie, maar daarna het Strijdom egter so hoopvol herstel dat hy in die verkiesingsveldtog van daardie jaar 'n reuse-vergadering in Pretoria kon toespreek. Hy het eintlik daarheen gegaan teen mediese advies, maar niks kon die vurige vegter weerhou van sy mense te besiel om die Nasionale regering andermaal aan die bewind te stel nie, luidens Die Nasionale boek. Regs kyk mev. Strijdom toe.

Op besoek aan Suidwes-Afrika in September 1955.

Nog 'n foto, hier met mev. Strijdom by, geneem tydens die egpaar se besoek aan Suidwes-Afrika in 1955.

Die stof het nouliks gaan lê ná hierdie pynlike hoofstuk in die politieke geskiedenis, of Suid-Afrika word op twee fronte aangeval: die VVO het kommer uitgespreek oor die apartheidsbeginsel en die Voogdykomitee van dié wêreldliggaam het sy vroeëre versoek herhaal dat Suidwes-Afrika onder sy jurisdiksie geplaas en jaarliks 'n verslag van die administrasie daarvan aan hom voorgelê word. Suid-Afrika het beswaar gemaak teen sodanige inmenging in sy huishoudelike sake, maar sy houding het net bygedra om 'n reeds vyandige wêreldmening meer vyandig te maak. Strijdom het die volle trefkrag daarvan ervaar toe hy in 1956 die Statebondskonferensie in Londen bywoon en op 'n ongeleë tydstip die oorhandiging van die Protektorate (Swaziland en Lesotho) opper.

Onder leiding van Strijdom en met Verwoerd as minister van bantoesake, is die beleid van afsonderlike ontwikkeling van 1956 af met groter krag toegepas, onder meer deur die Nywerheidsversoeningswet (1956) wat gemengde vakbonde beëindig, deur die instelling van instromingsbeheer, deur die Groepsgebiedewet en die aankondiging van grensnywerhede om "nie-blanke" arbeid uit blanke gebiede te onttrek. In 1957 is wetgewing ingedien om gemengde universiteite te beëindig. Strijdom het opnuut sy geloof in "blanke baasskap" bevestig, tot teleurstelling van sommige van sy ondersteuners wat die negatiewe betekenis van blanke oorheersing daaraan geheg het. Ten opsigte van buitelandse aangeleenthede het Strijdom wel met meer positiewe beleidsverklarings vorendag gekom: met die Suez-krisis het hy dit onomwonde gestel dat Suid-Afrika se heil nie in isolasie lê nie en dat hy in die toekomstige internasionale oorloë nie neutraal sal staan nie. Verder het hy hom bereid verklaar om met buur- en ander Afrika-state saam te werk ter bevordering van "gemeenskaplike veiligheid", maar ten opsigte van die dekolonisering van Afrika het hy geen duidelike standpunt ingeneem nie en daar-deur die indruk geskep dat hy hom aan die kant van die koloniale moondhede in Afrika skaar.

Ook binnelands het die teenstaan teen apartheid tydens Strijdom se premierskap verskerp. In 1955 is die Vryheidsmanifes by Kliptown naby Johannesburg aanvaar wat die ideologiese beginsels van die ANC omvat het. ’n Jaar later, op 9 Augustus 1956, het 20 000 vroue van alle rasse teen die Strijdom-bewind na die Uniegebou opgeruk om te betoog teen voorgestelde wysigings aan die Wet op Stedelike Gebiede van 1950. Strijdom het geweier om hulle te ontvang.

Republikeinse simbole geskep

Dirk Richard skryf by dié foto, wat verskyn in sy boek Bid en droom, 'n koerantman het albei nodig: Toe ek advokaat Strijdom begin 1958 op kantoor gaan besoek het, het hy laggend gesê: 'Die Engelse pers wil my in die graf hê, maar hulle sal lank moet wag.' Op 24 Augustus 1958 was hy dood. Op dié foto, wat op 11 September 1957 geneem is, kan 'n mens reeds die tekens van bloedkanker sien waaraan hy minder as 'n jaar later oorlede is.

Adv. Strijdom spreek ondersteuners toe op Kerkplein, Pretoria, ná die 1958-verkiesing.

Naas die oplossing van die dooiepunt oor Kleurlingstemreg, is die tweede belangrikste kenmerk van die Strijdom-era die doelbewuste skepping van die uiterlike simbole van die naderende republiek. In Februarie 1957 het Arthur Barlow 'n voorstel ingedien om die Unievlag tot die enigste landsvlag te verhef. Strijdom jey dadelik kragtige steun hieraan verleen en gesorg dat dit nog daardie sitting op die wetboek geplaas word. Vir hom het die beginsel van net een vlag, samewerking tussen die twee taalgroepe, gemeenskaplike trots en trou aan net een vaderland beteken. In Mei 1957 het Strijdom aangekondig dat Die Stem van Suid-Afrika (ook met 'n weergawe in Engels) as enigste volkslied deur die regering aanvaar is. In 1957 het Strijdom die oorname van die vlootbasis Simonstad op 1 April daardie jaar deur die Suid-Afrikaanse Vloot bewerkstellig, want dit was vir hom ondenkbaar dat 'n deel van Suid-Afrikaanse grondgebied nie aan Suid-Afrika behoort nie, afgesien daarvan dat die oorname besonderse militêre betekenis gehad het. Sy vertroue in die Suid-Afrikaanse jeug was sodanig dat hy daarvoor verantwoordelik was dat die agttienjariges die stemreg verkry. Dié verlaging in die ouderdom waarop wit mense kon stem, het hoofsaaklik die Nasionale Party bevoordeel omdat sy ondersteuners veral Afrikaners was wie sê natuurlik aanwas destyds heelwat hoër as Engelssprekendes s’n was. Die NP se vertoning by die stembus sou volgens alle aanduidings aansienlik versterk word, maar die VP is verplig om die maatreël in ’n goeie gees te aanvaar. As die party dit teengestaan het, sou dit as bewys gedien het dat sy kiesers aan die verouder was en dat hy in gebreke gebly het om jong kiesers se steun te werf, al was demografie die grootste rede vir die NP se toenemende steun.

Die 1958-verkiesing

'n NP-plakkaat in die 1958-verkiesing.

In November 1957 het Strijdom in Pretoria ernstig siek geword aan griep en longontsteking. Vroeg in 1958 het sy geneesheer behandeling en rus voorgeskryf omdat daar reeds vroeër tekens van geringe hartklepletsel was. Dit het meegebring dat hy die eerste parlementsitting van 1958 nie kon bywoon nie. Daarna breek die 1958-verkiesingsveldtog aan. Strijdom het sodanig herstel dat hy enkele vergaderings kon toespreek. Die verkiesingsuitslag besorg aan die NP 103 setels, sy grootste verkiesingsoorwinning tot op daardie datum en die eerste keer dat hy die meeste setels én ’n volstrekte meerderheid van die stemme wen, 55,2% , vergeleke met die VP se 43,2%. Strijdom se verlagings van die ouderdom waarop mense kon stem, het duidelik die gewenste uitwerking gehad.

Sy dood

Twee Voortrekkers waak by 'n portret van Strijdom kort ná sy dood.

Mev. Susan Strijdom op haar man se begrafnis, Augustus 1958. Haar broer sen. Jan de Klerk, die vader van Willem en FW de Klerk, staan regs van haar. Dis moontlik haar seun, Johannes Gerhardus, wat regs staan. Sy was ten tyde van haar man se dood self in die hospitaal; vandaar moontlik die verpleegster links van haar.

Aan die begin van die nuwe Volksraadsessie was hy weer op sy pos en lewer vir die laaste keer 'n kragtige rede van anderhalf uur tydens die wantrouedebat. Die ou vuur en krag breek deur toe hy die republikeinse kwessie behandel en verklaar: "Ons marsjeer voorwaarts na ons einddoel, die republiek." Enkele dae hierna is hy weer siek. Hy het 'n pynlike karbonkel in die neus opgedoen en is in sy ampswoning, Groote Schuur, behandel. Kort hierna het 'n aankondiging gevolg dat hy weens die letsel aan die hartklep in die bed moes bly en daarna vir 'n redelike tydperk sy normale werksaamhede nie moes hervat nie. Hy is in die Volkshospitaal in Kaapstad opgeneem waar 'n verdere terugslag tot sy dood lei.

Oor haar man se laaste dae het Susan Strijdom 15 jaar later soos volg geskryf: "Ek was ook opgeneem in die hospitaal in die laaste weke van Hans se lewe, Augustus 1958. Ek onthou hoe die dokters en verpleegsters my die derde dag voor sy dood op die been gehelp het omdat hy my so graag wou sien en die geneeshere gemeen het dat as ek op eie bene voor hom staan, dit hom sou opbeur. Ek het dit gewaag hoewel my bene maar net onder my wou weg swik. Maar hy was so opgewonde bly om my so staande te sien. Ek het hom nog nooit in al die tyd dat ek geweet het dat sy kragte aan die taan is, so goed sien lyk nie.

"Hans was nooit 'n emosioneel demonstratiewe mens nie, maar daardie oomblik was sy oë sprekend, vonkelend blou, vol lewe en liefde. Die volgende twee dae, Vrydag en Saterdag, was hy feitlik voortdurend in 'n koma. Maar toe ek die Saterdagaand vra of ek hom dan nie net goeienag kan gaan sê nie, het dr. Fransie van Zyl dadelik gesê: 'Maar natuurlik.' Toe ek van hom wegstap, met 'n 'slaap gerus', was al antwoord wat hy gegee het, 'n sagte 'totsiens'. Daardie 'totsiens', sy laaste woorde aan my, sal my altyd bybly – totsiens, nie vaarwel nie; ook aan sy volk en sy land wat hy so hartstogtelik liefgehad en so selfloos gedien het, by wie sy onsterflike gees altyd sal bly."

Ná 'n roudiens in die Groote Kerk, Kaapstad, is sy stoflike oorskot per spesiale trein na Pretoria vervoer en op sy laaste rit na die Noorde het roerende tonele langs die roete afgespeel. Op 30 Augustus 1958 het sowat 10 000 mense die roudiens by die Uniegebou bygewoon waarna Strijdom in die Heldeakker in die Ou Begraafplaas naby die graf van pres. S.J.P. Kruger ter ruste gelê is. Sy eggenote en twee kinders, Johannes Gerhardus en Estelle, het hom oorleef. Mev. Strijdom is in 1999 langs haar man in die heldeakker begrawe.

Waardering

Die Hillbrow-toring is oorspronklik na adv. Strijdom genoem. Dis tussen Junie 1968 en April 1971 opgerig, en op 270 m hoog een van die hoogste bousels in Afrika.

Adv. Strijdom was begin 1958 te siek om die parlementsitting by te woon, maar tydens die verkiesingsveldtog kon hy weer 'n verkiesingsvergadering op Nylstroom toespreek, sy heel laaste in die Waterberg-kiesafdeling wat hy sedert 1929 in die Volksraad verteenwoordig het.

Windhoek se internasionale lughawe is in 1964 geopen en die J.G. Strijdom-lughawe genoem. Dit staan nou bekend as die Hosea Kutako Internasionale Lughawe.

Adv. en mev. J.G. Strijdom se graf in Pretoria-Wes.

Die buiteblad van Hans Strijdom, Lewensloop en Beleid van Suid-Afrika se Vyfde Premier, deur Gert Coetsee, in 1958 uitgegee deur Tafelberg Uitgewers.

A.P.J. van Rensburg skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Strijdom se groot deug was "dat hy altyd mens gebly het, goedgeaard, genaakbaar, doodnatuurlik en vol liefde. Sy absolute eerlikheid was alombekend: hy het ten ene male geweier om staatsgeld of -vervoer vir persoonlike sake te gebruik. Daarby was hy nederig. Die Universiteit van Pretoria het hom in 1952 vereer met 'n doktorsgraad in publieke administrasie vir 'sy bydrae tot die staatkundige en kulturele ontwikkeling van ons land', maar hy het steeds geweier om as 'doktor' aangespreek te word."

Strijdom het moontlik die meeste toesprake van enige Suid-Afrikaanse politikus gelewer. Van Rensburg skryf: "Hy was 'n vlot spreker, briljant in sy logika en altyd effektief. Hy het met 'n vuur en geesdrif gepraat wat nie anders kon as om 'n gehoor te inspireer nie. Mense het na sy vergaderings gestroom en reeds gedurende sy lewe het ongeëwenaarde heldeverering hom te beurt geval. In die Volksraad het die politieke temperatuur gestyg (wanneer) hy aan die woord kom. Sy tegniek was om te moker, en met armgebaar het hy sy argumente ingehamer. Op die politieke verhoog het hy geen neerlaag of teenstand geduld nie. Hy was soms skerp, nooit persoonlik nie, met dikwels 'n ondertoon van ongeduld in sy toesprake."

Scott Haig, 'n Engelstalige joernalis, het op ’n keer geskryf dat een ná die ander deel van Hansard deurgesoek kan word, maar dat geen enkele bewys gevind sal word waar Strijdom ooit afgewyk het van sy lewensfilosofie of waar hy in die verlede iets gesê het wat teenstrydig met latere uitlatings was nie.

As premier was Strijdom bestem om die brug tussen die "ou" en "nuwe" bedeling te slaan. Die "halfeeu van die generaals" is afgesluit met dr. Malan as laaste premier wat uit daardie era van volkstryd gegroei het. Strijdom het daardie era finaal afgesluit en die weg voorberei vir die nuwe era in die Suid-Afrikaanse politiek wat deur sy opvolger, dr. Verwoerd, ingelui is, 'n tydvak waarin die ou stryd en twispunte tussen Afrikaans- en Engelstaliges ná Republiekwording 'n natuurlike dood gesterf, en die proses van nasiebou (ten minste wat wit mense betref het), waaroor Strijdom net kon profeteer, in vervulling begin tree het. Dit was trouens hy wat A.E.G. Trollip (die later leier in die Demokratiese Alliansie Athol Trollip se oupa) as Natalse administrateur aangestel en daardeur die pad vir Engelssprekendes na die kabinet oopgemaak het.

Van Rensburg meen Strijdom het, meer as enigiemand anders, “die Afrikanervolk bewus gemaak van sy republikeinse erfenis en dit as enigste staatkundige eindbestemming voorgehou. Gedurende die jare dertig het hy die republikanisme in die noorde wat destyds min lewensvatbaarheid getoon het, tot herlewing gebring en sy latente kragte gemobiliseer. Met elke oorwinning het hy die republiek sien nader kom. So is hy tereg die argitek van die Republiek van Suid-Afrika. Dit is sy grootste betekenis. Hy en Hertzog het dikwels in politieke uitkyk, oor metodes en beginsels verskil. Nogtans het sowel Hertzog as Strijdom die soewereiniteit van ons parlement op sy eie manier help bevestig. Deur die Statuut van Westminster het Hertzog daarin geslaag om die onafhanklikheid van die Suid-Afrikaanse parlement bo alle twyfel te stel, terwyl Strijdom in sy stryd met die howe die soewereiniteit van ons parlement binnelands bevestig het”.

Van Rensburg swaai Strijdom ook lof toe vir sy bydrae tot die NP en die Transvaalse politiek. “Die eenvormigheid en die dissipline van die party in dié provinsie is inderdaad die gevolg van 'n langsame, innerlike saamgroei waarin hy 'n aansienlike rol gespeel het. Aan die NP het hy 'n politieke erfenis gelaat wat goed geadministreer en aansienlik verstewig is sedert hy dit van Malan oorgeneem het. In uiterlike krag en innerlike eenheid het die party by sy dood sterker as ooit gestaan. Sy welslae as partyleier was, naas sy standvastigheid, te danke aan sy vuur, sy welsprekendheid, sy oortuiging, sy vlekkelose eerlikheid, en sy deugdelike begrip dat 'n politieke beweging slegs slaag wanneer dit 'n uitdrukking van die volkswil is en op prakties bereikbare doelstellings afstuur. Hy het geen sistematiese uiteensetting van sy lewensfilosofie en staatkundige opvattings nagelaat nie. Dit moet uit sy baie toesprake afgelei word. Sy verhuising na Transvaal in die tweede dekade van hierdie eeu omvorm hom van plaasboer tot 'n ongekompliseerde politieke leier vol geesdrif en dadedrang. Die rigsnoer van sy denke was die verhouding tussen Afrikaans- en Engelssprekendes; die taalregte van die Afrikaner; die baasskap van die Blanke in eie gebied en die ekonomiese selfstandigheid van Suid-Afrika. Dit alles moes heenlei na een einddoel: die Republiek van Suid-Afrika.”

Van Rensburg beskryf Strijdom as “stewig van liggaamsbou, van middelmatige lengte, met krullerige bruin hare. In sy jonger dae was hy lief vir amateurtoneel en rugby – hy was kaptein van 'n klubspan asook van 'n gekombineerde Pretoriase span. Van persoon was hy besonder netjies in sy kleredrag, met 'n veerkragtige stap. Sy vorsende blou oë het van vasberadenheid getuig en as geheel was hy 'n gesagsinboesemende figuur. Hy het nie gerook nie en selde alkoholiese drank gebruik. Hy kon nie maklik of lank slaap nie en was altyd lank voor sonop aan die werk. Hy was diep godsdienstig en 'n gesinsman by uitnemendheid.”

Prof. D.W. Krüger skryf Strijdom was ’n amper legendariese figuur in Transvaal se politiek. “Hy was die enigste Nasionale parlementslid in daardie provinsie wat geweier het om Hertzog in 1934 tot in die koalisie met Smuts te volg. Die heropbou van die NP in Transvaal was grotendeels sy werk en dit was hy wat die republikeinse ideaal lewend gehou het in ’n tyd toe die meeste Nasionaliste bereid was om die grondwetlike verhouding met Groot-Brittanje te aanvaar soos dit omskryf is in die Statuswet van 1934. In ’n groot mate was dit deur sy toedoen dat die republikeinse klousule in 1934 amptelik deur die Transvaalse Nasionale Party aanvaar is. Dit was hy wat dr. Malan en die Kaaplandse Nasionale Party oorreed het om twee jaar later hul voorbeeld te volg. Saam met Malan was hy die leidende gees in die herlewing van eksklusiewe Afrikanerdom sedert 1934 tydens ’n tydperk toe die teenstand teen die Hertzog-Smuts-samesmelting se vooruitsigte swak gelyk het. Die beleid van 'blanke opperheerskappy' of 'blanke baasskap', wat hy dikwels verkondig het, het baie aanhangers gehad, veral in Transvaal, waar hy uiters gewild was. Met sy dood het een van die sterkste persoonlikhede in Suid-Afrika van die politieke toneel verdwyn."

J.H. Abraham, indertyd kommissaris-generaal van die Xhosa-volkseenheid, het in 1973 geskryf Strijdom se "onkreukbare eerlikheid" was vir hom sy grootste eienskap. "Die opregtheid waarmee hy die hele lewe benader het, maar veral volksake, het aan hom 'n unieke plek onder die leiers van die Afrikanervolk gegee. Hiermee bedoel ek natuurlik geen afbreuk aan die grootheid van ander leiers nie. Maar, hy het net daardie persoonlikheid gehad, net daardie besondere eienskappe wat hom by uitstek die vertroude leier van die volk gemaak het. Die volk het hom geglo en in hom vertroue gehad omdat hy elke vraagstuk wat in die volkslewe na vore gekom het, met absolute eenvoudige eerlikheid en waarheid tegemoet gegaan het. Hans Strijdom was nie die man van die omweg nie. Hy het dit verstaan om die eenvoudige, maar raak siening van die massa te formuleer in beleid en om dit vas te lê in dade. Die kompromis het hy nie geken nie, want elke keer as mens 'n kompromis moet aangaan, word 'n deel van jou eie en van jou volk se persoonlikheid vernietig. Jy kan maar net 'n leier, 'n peilbaken vir jou volk wees as die wese van jou geestelike gestalte môre en oormôre dieselfde is as wat dit gister en eergister was. En, hierby kom nog die feit dat hierdie vurige vaderlander, wat dikwels deur vyandige koerante en ander beskryf was as "die wilde man van die noorde, wat 'n leier is van wilde manne", eintlik 'n mens met 'n begrypende siel was, wat verstaan het, wat aangevoel het wat die behoefte van sy mense was, wat aangevoel en begryp het wat die probleme van sy volgelinge en vriende en ook sy vyande was.

"Sommige mense het hom as 'n kwaai man beskryf, sommige het gesê hy is onverbiddelik en onvriendelik. Ander het gesê hy is hooghartig in sy eiegeregtigheid as Afrikaner. Hoe verkeerd was hierdie mense nie! Hierdie man, Hans Strijdom, was in werklikheid iemand wat vol liefde was, wat hy bereid was om te omskep in dade ten koste van sy eie welsyn en sy eie gemak en gerief. Hy was in werklikheid niks anders nie as 'n dienswillige en liefdevolle dienaar van sy volk. So het ons dan – 'n klompie Parlementslede wat in dieselfde hotel saam tuis was vir die sitting – in een van die kamers byeengekom en ons groot ontslape leier beween. Daar het geharde politici, wat ook reeds hulle deel gehad het aan lewenservaring en gevolglik aan teleurstellings en verdriet, gehuil soos klein kinders. Ja, die klein kinders wat daar tussen ons was, het saam met hulle vaders en moeders gehuil oor hierdie groot en geliefde leier. Later in die dag, in die wandelgang van die Parlementshuis, het ons rondgedwaal. Ek het helder trane sien vloei oor die wange van sommige van sy politieke teenstanders. Sy sterwe het 'n groot droefheid nagelaat. 'n Era is met sy afsterwe afgesluit, maar sy lewe bly vir ons volk 'n besieling en sy voorbeeld van eerlikheid en getrouheid bly vir ons soos 'n magtige basuingeskal, wat sal voortklink deur die eeue in ons volksgeskiedenis."

Gedenktekens

Beeld van J.G. Strijdom langs Beginstraat, Krugersdorp.

'n Aantal monumente is na Strijdom genoem. Op Nylstroom het die Strijdoms aanvanklik in ’n grasdakhuisie gewoon wat hulle aan die buitewyke van die dorp laat oprig het. Soos die gesin gegroei het, het hulle behoefte ook gegroei. In 1943 is die huis vergroot en in 1948 is die argitek Gerard Moerdijk (’n boorling van Waterberg) genader om die huis te vergroot en die Kaaps-Hollandse fasade te ontwerp. In 1958, ná adv. Strijdom se dood, het die Transvaalse provinsiale administrasie die huis oorgeneem. In 1975 is dit tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar en as museum ingerig waarna die huis professioneel gerestoureer is. Meubels en ander gebruiksartikels van die Strijdom-gesin asook persoonlike besittings van adv. Strijdom maak die museumskat uit. Daar is ook 'n lewensgetroue borsbeeld van hom, gekap uit ’n hardekoolstomp uit sy geliefde Bosveld. Dit is vanaf 2013 opgeknap nadat 'n nuwe bestuur die huis oorgeneem het.

Ná adv. Strijdom se dood het die gedagte ontstaan om 'n gedenkteken ter nagedagtenis aan hom in Pretoria op te rig. 'n Komitee is onder voorsitterskap van S.G.J. van Niekerk, administrateur van Transvaal, gestig. Coert Steynberg was die beeldhouer van die kopstuk en Danie de Jager van die perdegroep. Die hele opset is uitgevoer onder toesig van die argitekte Roelf en Hans Botha. Nadat die onthulling van die beeld ’n tyd lank vertraag is, het Susan Strijdom dit op 31 Mei 1972 onthul, terwyl premier B.J. Vorster as geleentheidspreker opgetree het. In 2001 het Strijdomplein inmekaargestort.

Die Hoërskool Hans Strijdom op Mookgophong (Naboomspuit) is na hom genoem.

Bronne

• (af) Cameron, T. 1986. Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Human & Rousseau.
• (en) Krüger, prof. D.W. 1978. The making of a nation. A history of the Union of South Africa, 1910–1961. Johannesburg & London: Macmillan.
• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• (af) Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
• (af) Van Schoor, A.M. (red.) 1973. Die Nasionale boek, gewy aan 25 jaar van Nasionale bewind (1948–1973). Johannesburg: Edupress (Edms.) Bpk.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Hans Strijdom.
• (en) Hans Strijdom by Find a Grave

Voorafgegaan deur Daniël François Malan

Eerste Minister van Suid-Afrika 1954–1958

Opgevolg deur Hendrik Verwoerd