Benin

Beningo Errepublika
	République du Bénin
	Ereserkia: L'Aube Nouvelle (en)
	Goiburua: Fraternité, Justice, Travail ("Senidetasuna, Justizia, Lana")
; Beningo bandera	; coat of arms of Benin (en)
Geografia
Hiriburua	Porto Novo; 6°29′0″N 2°37′0″E
Azalera	114.763 km²
Punturik altuena	Mont Sokbaro (en) (658 m)
Punturik sakonena	Beningo golkoa (0 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Burkina Faso, Niger, Nigeria eta Togo
Administrazioa
Gobernu-sistema	demokrazia ordezkatzaile
Beningo Errepublikako presidentea	Patrice Talon
Legebiltzarra	National Assembly (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi AFRISTAT (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Batzar Islamikoko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Conseil de l'Entente (en) ; Frankofonia; Garapeneko Afrikako Bankua; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; OHADA (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	14.111.034
Dentsitatea	122,96 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi frantses ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Tofin (en) , Nateni (en) , Foodo (en) , Kyenga (en) , Saxwe (en) , Gun (en) , Notre (en) , Lukpa (en) , Mbelime (en) , Waama (en) , Tammari (en) , Dendi (en) , Hausa, Gourmanchéma (en) , Kabiye (en) , Lama (en) , Yobe (en) , Mokole (en) , Ngangam (en) , Tem (en) , Pherá (en) , Yom (en) , Phla (en) , Waci (en) , frantses, Fonera, Gen hizkuntza, Ifè (en) , Bariba, Ayizo (en) , Chakosi (en) , Aguna (en) , Anii (en) , jorubera, Tchumbuli (en) , Borgu Fulfulde (en) , Kotafon (en) , Ci-Gbe (en) , Western Niger Fulfulde (en) , Kura Nago (en) , Ede Ica (en) , Ede Ije (en) , Ede Nago (en) , Gbe-Defi (en) , Gbesi (en) , Ede Idaca (en) , Gbe-Weme (en) , Eastern Xwla (en) , Ede Cabe (en) , Mahi (en) , Northern Nago (en) , Adja (en) , Berba (en) eta Boko (en) ;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	4,766 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	827.619 (2015)
Alfabetizazioa	% 38,4 (2015)
Bizi-itxaropena	60,907 (2016)
Giniren koefizientea	37,8 (2018)
Giza garapen indizea	0,525 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	9.273.558.271,6474 $ (2017)
BPG per capita	827 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	25.441.420.431 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	2.276,496 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	4 % (2016)
Inflazioa	−2,7 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1960ko abuztuaren 1a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+229
ISO 3166-1 alpha-2	BJ
ISO 3166-1 alpha-3	BEN
Ordu eremua	ikusi UTC+01:00 ; : Africa/Porto-Novo (en) ;
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.europar loki eta Type E (en)
Internet domeinua	.bj
	gouv.bj

Benin^[1] (frantsesez: Bénin), izen ofiziala Beningo Errepublika (frantsesez: République du Bénin) mendebaldeko Afrikako estatu burujabea da. Mendebaldean Togo du, Nigeria ekialdean, Burkina Faso eta Niger iparraldean eta Ozeano Atlantikoa hegoaldean. 114.763 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2018an 11,5 milioi biztanle zituen.^[2] Hiriburua Porto Novo da, eta Cotonou hiririk handiena.

Geografia

Mugak

Mendebaldeko Afrikan dago, ipar latitudeko 6° eta 13° artean, eta ekialdeko longitudeko 0° eta 4° artean. Mendebaldean Togorekin du muga, Burkina Faso eta Nigerrekin iparraldean, Nigeriarekin ekialdean, eta Beningo golkoarekin hegoaldean.

Erliebea

Herrialde nagusiki laua da Benin, iparraldeko mendigune batzuk izan ezik. Sagboroa (658 metro) da mendirik garaiena. Lau eskualde natural daude, hegoaldetik iparraldera:^[3]

Kostaldeko zerrenda hareatsua, 10 kilometroko zabalera eta 10 metroko garaiera duena. Zingiratsua da, eta ozeanoari lotutako aintzirak ditu.
Hegoaldeko ordokiak, 20 eta 200 metro arteko altuera dutenak, ipar-hego norabidea duten ibaiek zeharkatuak: Couffo, Zou eta Ouémé. Gineako oihan eta sabana mosaikoa izeneko ekoeskualdearen zati da.
Lur lauen eta muino harritsuen eremua, Nikki eta Savé artean. Muinoak 400 metro garai dira gehienez ere.
Atakora mendilerroa ipar-mendebaldean, Togon ere barneratzen dena.

Hidrografia

Ibai nagusiek ipar-hego norabidea dute. Ekialdetik mendebaldera, Couffo, Zou eta Ouémé dira garrantzitsuenak. Niger ibaiak egiten du Benin eta Nigerren arteko muga, herrialdearen ipar-ekialdean. Aintzirarik handienak hegoaldean daude: Nokoué eta Ahémé.^[3]

Klima

Klima bero eta hezea da. Bi euri sasoi daude: apiriletik uztailera, eta irailetik azarora.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Dahomey»

XVII. mendearen hasieratik 1894 arte, Dahomeyko Erresumak hartu zuen egungo Beninen lurraldea. 1894-1958 bitartean, Dahomey Mendebaldeko Afrika Frantsesaren zati izan zen. 1958an, estatu autonomo bihurtu zen Frantziar Batasunaren barnean, eta 1960an independentzia lortu zuen.

Independentziaren ondoren, zenbait estatu-kolpe izan ziren, eta ezegonkortasun politikoa nagusitu zen, etnien arteko gatazkek elikatua. 1977tik 1989ra Batzar Iraultzaile Nazionala deiturikoak gobernatu zituen benindarrak. Ganbera bakarreko organo horrek hautatzen zuen Kontseilu Eragile Nazionalaren burua edo lehendakaria. Baimendutako alderdi bakarra Beningo Herri Iraultzarako Alderdia (PRPB) zen, marxista-leninista, 1972an agintea eskuratu zuena; Mathieu Kérékou zuen buru.

1989an Berlingo harresia erori ostean, protesta-giroa nagusitu zen Beninen, Afrikako beste herrialde askotan bezala. Funtzionarioek, soldata eskasak zirela-eta, grebara jo zuten, eta ikasleak ere kalera irten ziren. Kérékou berehala ohartu zen protestak zapaltze hutsarekin ez zuela ezer aurreratzen eta, 1989ko abenduan, iragarri zuen marxismoa ez zela jada estatuko doktrina ofiziala, eta batzar nazional bat deitu zuen 1990eko otsailerako. Batzar nazional horretan gizarte zibila eta erakundeak bildu ziren eta Eliza Katolikoaren hierarkiak paper garrantzizkoa jokatu zuen, Cotonouko artzapezpikua, Isidore de Souza, hautatu baitzuten konferentziako lehendakari. Hala, demokratizatze-prozesu guztiz azkar bat jarri zen abian: alderdi-aniztasuna onartu zen (berrogei alderdi eratu ziren, urtebetean), lehendakariaren aginpidea asko mugatzen zuen lehen ministro bat izendatu zuten (Nicéphore Soglo, antzinako estatuburuaren iloba), udal eta auzoetako hauteskundeak egin ziren eta, 1990eko abenduaren 2an, konstituzio berri bat onartu zen, erreferendum bidez, gehiengo handiz (abstentzioa % 30 ingurukoa izan zen). Konstituzio berriaren indarrez, hauteskundeak 1991ko martxoan egin ziren. Lehen ministroa, Nicéphore Soglo, ekonomialari onaren famaz baliaturik, garaile izan zen, botoen % 68 eskuratuta (% 36ko abstentzioa izan zen).

Baina hurrengo hauteskundeetan, 1996an, benindarrek, hala politikariek nola herritarrek, argi eta garbi erakutsi zuten arazorik gabe onartzen zutela gobernu-aldaketa demokratikoa. Demokraziarako trantsizioaz harro bazeuden ere, ez zeuden konforme lehendakari berriak lortutako emaitzekin. Nazioarteko Diru Funtsak ezarritako doikuntza-neurrien eta 1994ko urtarrileko CFA frankoaren baliogabetze gogorraren eraginez (ia erdira jaitsi zen Frantziako liberarekiko) sekulako prezio-gorakada jasan behar izan zuten. Soglok, barnean gero eta aliatu gutxiagorekin, ordenantza bidez gobernatzen zuen. Nepotismoaren akusaziopean, gutxigatik izan bazen ere, 1996ko martxoko lehendakaritzarako hauteskundeen bigarren itzulian Mathieu Kérékouk irabazi zion, botoen % 52,5arekin (% 20ko abstentzioa).

Kérékouk, politikarako sen aparta erakutsiz, antzinako erregimen marxistaren aurkako oposizioan nabarmendutako politikariei deitu zien gobernuko postuetara, gehiagorekin batera, Albert Tevoedjre tartean zela (BIT edo Lanaren Nazioarteko Bulegoko zuzendari nagusiaren laguntzaile izana eta nazioartean oso errespetatua). Gainera, bere formula ospetsua erabiliz, ekonomiari buruzko batzar nazional bat antolatu zuen 1996ko urrian, herrialdearen ekonomia-norabideak zehaztearren. Nazioarteko begiraleak zertxobait urduritu ziren Kérékou berriro agintean ikusita, baina nola izan zen eta jakin zutenean herrialdeak bizi zuen egonkortasuna egiaztatu eta gero, berriro lasaitu ziren. 1999ko martxoko legebiltzarreko hauteskundeak Sogloren alderdiak irabazi zituen, 27 ordezkarirekin, eta lehendakaritzarako hauteskundeetarako artean bi urte falta zirenez, Kérékouk oposizioarekin batera gobernatu beste aukerarik ez zuen izan.

Thomas Boni Yayik irabazi zituen 2006ko presidentetzarako hauteskundeak, botoen % 75ekin.^[4], eta 2011n berriz hautatua izan zen.^[5] 2016ko hauteskundeetan, Thomas Boni Yayi ezin izan zen aurkeztu, eta Patrice Talon nagusitu zitzaion bigarren itzulian Lionel Zinsouri.^[6]

Gobernua eta administrazioa

Politika

1990ean onartutako konstituzioaren arabera, Benin errepublika presidentzialista da. Errepublikako presidentea da estatuburua eta gobernuburua; sufragio unibertsalez aukeratzen da, bost urteko agintaldirako. Legebiltzarra (Assemblee Nationale) ganbera bakarrekoa da; 83 kide ditu, lau urtetik behin hautatzen direnak sufragio unibertsalaren bitartez.^[7]

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Beninen banaketa administratiboa»

Benin 12 departamendu eta 77 udalerritan banaturik dago, 1999an lehengo 6 departamenduak bitan zatitu zituztenetik.


Departamendua	Hiriburua^[8]^[9]	Biztanleria (2013)^[10]	Eremua (km²)^[10]	Lehengo departamendua	Eskualdea	Azpieskualdea
Alibori	Kandi	867.463	26.242	Borgou	Iparraldea	Ipar-ekialdea
Atakora	Natitingou	772.262	20.499	Atakora	Iparraldea	Ipar-mendebaldea
Atlantique	Allada	1.398.229	3.233	Atlantique	Hegoaldea	Hego-erdialdea
Borgou	Parakou	1.214.249	25.856	Borgou	Iparraldea	Ipar-ekialdea
Collines	Dassa-Zoumé	717.477	13.931	Zou	Iparraldea	Ipar-erdialdea
Kouffo	Aplahoué	745.328	2.404	Mono	Hegoaldea	Hego-mendebaldea
Donga	Djougou	543.130	11.126	Atakora	Iparraldea	Ipar-mendebaldea
Littoral	Cotonou	679.012	79	Atlantique	Hegoaldea	Hego-erdialdea
Mono	Lokossa	497.243	1.605	Mono	Hegoaldea	Hego-mendebaldea
Ouémé	Porto-Novo	1.100.404	1.281	Ouémé	Hegoaldea	Hego-ekialdea
Plateau	Pobè	622.372	3.264	Ouémé	Hegoaldea	Hego-ekialdea
Zou	Abomey	851.580	5.243	Zou	Iparraldea	Ipar-erdialdea

Demografia

Biztanleria

11.485.044 biztanle zituen 2018an.^[2] Batez besteko dentsitatea 95 biztanle/km² ingurukoa da, baina hegoaldean, itsasertzeko hiri handienetan, 200 biztanle/km²-rainokoa ere bada; izan ere, benindarren lautik hiru, gutxi gorabehera, hegoaldean bizi dira. Barnealdeko eskualde batzuetan, aldiz, oso jende gutxi bizi da. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 42,3 dira, 15-24 urte bitartekoak % 20,5, 25-54 urte bitartekoak % 30,7, 55-64 urte bitartekoak % 3,6, eta 65 urtetik gorakoak % 2,9. Bizi itxaropena 62,7 urtekoa da; 61,2 urtekoa gizonezkoena eta 64,2 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak).^[7]

Banaketa etnikoa

Fonak (biztanleriaren % 38,4) eta adjak (% 15,1) dira etnia nagusiak eta, batez ere, hegoaldean bizi dira. Iparraldeko etnia jendetsuenak baribak (biztanleriaren % 9,6) eta fulak (% 8,6) dira. Jorubak, berriz, hego-ekialdean bizi dira, eta % 12 inguru dira.^[7]

Hizkuntzak

Frantsesarekin batera, fonera eta jorubera dira hizkuntza nagusiak.^[7] Hizkuntza ofiziala frantsesa bada ere, benindar gehienak beren jatorrizko hizkuntzetan mintzatzen dira.

Erlijioa

Biztanleen % 48,5 kristauak dira (% 25,5 katolikoak, % 13,5 protestanteak, % 9,5 beste kristauak), % 27,7 musulmanak, % 11,6 vudu praktikatzaileak, eta % 5,8 erlijiorik gabeak.^[7]

Hiri nagusiak

Ekonomia

Nigeria aberatsarekin mugan, garraio-azpiegitura itxurazko baten jabe direla, benindarrek, batez ere, salerosketatik ateratzen dute dirua, eta are gehiago kontrolatu gabeko salerosketatik merkataritza araututik baino. Jarduera horiek, ia beti, Nigeriako diruaren truke-balioaren aldaketen mende egoten dira. Hirugarren sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago hartzen du ofizialki eta, izatez, ondotxoz gehiago.

Beningo ekonomiaren bigarren zutabea nekazaritza da (BPGaren % 26,1 2017an).^[7] Ustiatze-zentro txiki eta burujabeek ekoizten dituzte nekazaritza-produktuen % 90 inguru. Barne-kontsumorako gai nagusiak artoa, manioka, basartoa, batatak, artatxikia, arroza, kakahueteak eta babarrunak dira. Merkataritzarako, berriz, batez ere hegoaldean, palma olioa, palmondo-haziak, kotoia (esportazio ofizial guztien erdia), kafea eta kokoak ekoizten dira. Iparraldeko belardietan, behiak, ardiak eta ahuntzak hazten dituzte. Oihan-ustiapenak eta salmentarako arrantzak ez dute pisu handirik ekonomian. Oihanetik urtero ateratzen dituzten 4,7 milioi metro kubo zuretatik ia guztiak erregaietarako erabiltzen dira. Era berean, barne-kontsumorako erabiltzen dira ibai eta aintziretan arrantzatzen diren arrain gehienak.

Beninek esportatzen dituen lehengai mineralen artean petrolioa da garrantzizkoena. Kareharria ere ateratzen dute porlana egiteko. Diamante gutxi batzuk ere esportatzen dituzte, baina gainerako mea-baliabide gehienak ustiatu gabe daude. Industria-jarduerak ez daude oso garatuak, baina janariekin zerikusia duten produktuak ekoizten dituzte, batez ere: palmondo-olioa, koko-haziak, garagardoa, azukrea, eta kotoizko ehunak.

Merkataritza-balantzari dagokionez inportazioak askoz gehiago dira esportazioak baino. Esportazio nagusiak petrolio gordina eta palmondotik, kotoitik eta kokoetatik eratorritako produktuak dira; inportazioak, berriz, ehunak, jantziak eta makineria dira. India, Thailandia, Bangladesh, Txina, Frantzia, Ukraina, Niger eta Nigeria dira Beninekin merkataritza-harreman gehien dituzten herrialdeak.^[7]

Azpiegiturak

Garraioa

16.000 kilometro inguruko errepide-sarea du estatuak.^[7] Errepide nagusiak Cotonoutik Parakoura doana eta, hegoaldean, itsasertzaren paraleloan doazenak dira. Burdinbide nagusiak ere (600 kilometro ingurukoa) Cotonou eta Parakou batzen ditu; kostatik doazen burdinbideak ere baditu, Togorekin eta Nigeriarekin loturak dituztenak. Cotonouk itsas portua eta nazioarteko aireportua ditu.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ ^a ^b World Population prospects – Population division. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, population.un.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-9).
↑ ^a ^b Benin. exteriores.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-1-11).
↑ Freedom in the World 2007: Benin. freedomhouse.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).
↑ Freedom in the World 2012: Benin. freedomhouse.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).
↑ Elijah, Samuel. Businessman sworn in as Benin's president. reuters.com (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Benin. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).
↑ Communiqué du Conseil des Ministres du 22 Juin 2016. Portail Officiel du Gouvernement Béninois, gouv.bj (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).
↑ Ribouis, Olivier. Bénin : liste des 12 nouveaux préfets et des chefs-lieux de départements. lanouvelletribune.info (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).
↑ ^a ^b ^c Benin: Departments, Major Cities & Towns - Population. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-1-9).

Kanpo estekak

(Frantsesez) Beningo webgune ofiziala, gouv.bj

Datuak: Q962
Multimedia: Benin / Q962

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[zenbatespen-2] World Population prospects – Population division. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, population.un.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-9).

[ext-3] Benin. exteriores.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-1-11).

[4] Freedom in the World 2007: Benin. freedomhouse.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).

[5] Freedom in the World 2012: Benin. freedomhouse.org (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).

[6] Elijah, Samuel. Businessman sworn in as Benin's president. reuters.com (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).

[cia-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Benin. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).

[8] Communiqué du Conseil des Ministres du 22 Juin 2016. Portail Officiel du Gouvernement Béninois, gouv.bj (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).

[9] Ribouis, Olivier. Bénin : liste des 12 nouveaux préfets et des chefs-lieux de départements. lanouvelletribune.info (Noiz kontsultatua: 2020-1-12).

[cityp-10] Benin: Departments, Major Cities & Towns - Population. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-1-9).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

i e a Benin: biztanle gehien duten udalerriak 2013ko errolda^[10]
	Post.	Izena	Departamendua	Biztanleak
Cotonou Porto-Novo	1	Cotonou	Littoral	679.012
	2	Porto-Novo	Ouémé	264.320
	3	Parakou	Borgou	255.478
	4	Godomey	Atlantique	253.262
	5	Abomey-Calavi	Atlantique	117.824
	6	Djougou	Donga	94.773
	7	Bohicon	Zou	93.744
	8	Ekpè	Ouémé	75.313
	9	Abomey	Zou	67.885
	10	Nikki	Borgou	66.109

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa