Michał Widera

Pierwsza wzmianka o parafii w Starokrzepicach pochodzi z 1267 r. Wówczas została ona zajęta przez księcia wrocławskiego i arcybiskupa-elekta Salzburga Władysława IV, a następnie przyłączona do Śląska i jednocześnie do diecezji wrocławskiej. Ten rok przyjęto również za początek powstania parafii, ponieważ nie była znana dokładna data jej erygowania. Prawdopodobnie z tego okresu pochodziła pierwsza drewniana świątynia, która przetrwała do 1736 r. Po śmierci księcia Władysława IV prawo mianowania proboszcza w Starokrzepicach należało do króla polskiego. W 1552 r. król Zygmunt II August przekazał je Zakonowi Kanoników Regularnych św. Augustyna Kongregacji Laterańskiej Najświętszego Zbawiciela, który od 1466 r. posiadał swój klasztor w pobliskich Krzepicach. Odtąd kanonicy regularni prowadzili duszpasterstwo także w sąsiedniej miejscowości, mimo że znajdowała się ona na terenie sąsiedniego archiprezbiteratu (dekanatu) oleskiego w diecezji wrocławskiej. W 1736 r. w miejscu dawnego kościoła staraniem kanoników regularnych wybudowano z drewna modrzewiowego nową świątynię. Poprzednia była w złym stanie technicznym i nie posiadała wystarczających rozmiarów, które mogłyby odpowiadać potrzebom rosnącej liczby wiernych. W 1809 r. doszło do zakończenia działalności kanoników regularnych zarówno w Krzepicach jak i w Starokrzepicach. Odtąd pracę duszpasterską w tej parafii prowadzili duchowni diecezjalni. 30 czerwca 1818 r. papież Pius VII wydał bullę: Ex imposita nobis, na mocy której doszło do reorganizacji struktury diecezjalnej na ziemiach polskich. Wówczas parafia w Starokrzepicach została wyłączona z diecezji wrocławskiej i włączona w granice diecezji kujawsko-kaliskiej. Od tej pory rozpoczął się okres zaniedbań w należytym utrzymaniu kościoła. Dopiero w drugiej połowie XIX w. udało się przeprowadzić jego gruntowny remont. W 1904 r. proboszczem został ks. Jan Patorski. Bez wątpienia najważniejszymi wydarzeniami w tym okresie były pożar modrzewiowego kościoła, do którego doszło 20 października 1908 r., a także budowa nowej, murowanej świątyni (1909–1912) oraz jej poświęcenie 16 maja 1913 r. Tego aktu dokonał bp Stanisław Zdzitowiecki. Wybudowanie nowej świątyni było możliwe dzięki wspólnemu zaangażowaniu wszystkich parafian, którzy w warunkach zaboru rosyjskiego trudnili się przede wszystkim pracą na roli i sezonową emigracją zarobkową do Niemiec. Niezwłocznie podczas zebrania parafialnego podjęli oni decyzję o konieczności wzniesienia nowego kościoła i zadeklarowali dobrowolne składki na realizację projektu, który został wykonany przez inżyniera powiatu częstochowskiego Leona Mońkowskiego i uzupełniony przez warszawskiego architekta Wiesława Kononowicza. Już w 1909 r. zostały wykopane fundamenty i został poświęcony kamień węgielny. W 1910 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało ostateczną zgodę na wybudowanie sposobem gospodarczym nowego kościoła. W związku z tym parafianie podjęli starania o zapewnienie środków finansowych oraz zaangażowali się w budowę poprzez własną pracę fizyczną i zapewnienie transportu materiałów budowlanych. Składki na powstający kościół, zgodnie z zatwierdzonymi listami, wpłaciło 275 rodzin z Dankowic Piasków, Kostrzyny, Kotar, Podłęża Królewskiego i Starokrzepic. W 1912 r. zwieńczeniem kilkuletnich starań parafian była ukończona świątynia parafialna wybudowana w niejednolitym stylu, z półokrągłymi oknami i wieżą w stylu neogotyckim o wysokości 37 m. Budowa kościoła pochłonęła ok. 40 tys. rub. nie licząc osobistego wkładu mieszkańców. W 1917 r. nowym proboszczem został ks. Franciszek Bieniasiewicz, który kontynuował prace związane z wyposażeniem wnętrza kościoła. W kilka lat później ta wspólnota duszpasterska powiększyła się o mieszkańców Bobrowej i Stanek. Kolejne 110 lat jej działalności zostało osadzone na wielowiekowym dziedzictwie religijnym ludności skupionej wokół okazałej świątyni.

Fr. Wacław Kokowski came from a noble family. After graduating high school in Kalisz, entered the seminary in Włocławek. After ordination, he began pastoral work in a few parishes, include in Dzietrzniki, Ręczno, Srocko and Rząśnia. Its characteristic features were caring for the material matters of the parish, including building churches, establishing religious associations and publishing a catechism. Additionally he was involved in social activities. For his intense activity, he gained the trust of the church authorities. He was the dean of the deanery twice.

Archiwum Parafii w Rząśni zawiera interesujące dokumenty ukazujące działalność ks. Rocha Nieszporskiego w tej parafii w okresie 44 lat. Powierzono mu stanowisko proboszcza, ponieważ posiadał odpowiednie walory moralne i doświadczenie w pracy duszpasterskiej. Początki jego pracy były trudne ze względu na mały i znajdujący się w złym stanie technicznym kościół oraz niski poziom religijności mieszkańców. Udało mu się pozyskać odpowiednie środki na budowę nowej murowanej świątyni. Głównymi jej fundatorami byli Franciszka i Maciej Płaczkowscy. Poświęcenie kościoła rozpoczęło nowy etap w dziejach parafii, który odznaczał się pogłębieniem religijności wiernych i zwiększeniem ich udziału w formach pobożności. Jednocześnie proboszcz zyskiwał coraz przychylniejsze nastawienie swoich parafian, którzy licznie uczestniczyli przy udziale wielu kapłanów w jubileuszu 50-lecia przyjęcia przez niego święceń kapłańskich. Ks. Roch Nieszporski został pochowany w podziemiach kaplicy cmentarnej,
a w kościele umieszczono okolicznościowe epitafium, które przypomina o jego długiej i owocnej działalności w Rząśni.

Mimo trudnej sytuacji gospodarczej mieszkańców powiatu wieluńskiego w II Rzeczypospolitej i związanej z nią konieczności emigrowania głównie do Niemiec w celach zarobkowych charakteryzowali się oni głęboką religijnością. Wielokrotnie bp Teodor Kubina podkreślał to w swoich wypowiedziach. Wpłynęło to na zorganizowanie w dniach 27–29 czerwca 1931 r. w Wieluniu Kongresu Eucharystycznego, który był trzecim w kolejności w diecezji częstochowskiej. Odbył się on przy ogromnym udziale mieszkańców powiatu wieluńskiego, którzy pieszo
pielgrzymowali ze swoich parafii, co świadczyło o ich wielkim szacunku wobec Najświętszego
Sakramentu. Wydarzenie to pogłębiło ich religijność i zaowocowało jeszcze większą aktywnością w działalność stowarzyszeń katolickich.

Parafia pw. św. Rocha w R ząśni z pewnością istniała już w 1403 r. Pierwszy drewniany kościół przetrwał do XVI w., a następnie w jego miejscu wzniesiono nowy, który przetrwał do 1862 r. W 1918 r. proboszczem parafii został ks. Wacław Kokowski. Inwentarz własności kościoła i probostwa w R ząśni został sporządzony w związku z jego instalacją na urzędzie, której dokonał dziekan przy udziale członków dozoru kościelnego. Przedstawia on ówczesny stan kościoła, który został wybudowany w latach 1862–1866, jego wyposażenie wraz ze szczegółowym wykazem naczyń i szat liturgicznych oraz ksiąg parafialnych i sprzętów kościelnych, a także zwięzły opis cmentarzy, plebanii, budynków gospodarczych i majątku ziemskiego. Inventory of the Rząśnia parish from 1918 It is certain that the St. Roch parish in Rząśnia existed in 1403. The first wooden church survived until the 16th century. It was later replaced by a new church that stood until 1862. In 1918, father Wacław Kokowski became the vicar of the pa...

Pierwsza wzmianka o parafii w Starokrzepicach pochodzi z 1267 r. Wówczas została ona zajęta przez księcia wrocławskiego i arcybiskupa-elekta Salzburga Władysława IV, a następnie przyłączona do Śląska i jednocześnie do diecezji wrocławskiej. Ten rok przyjęto również za początek powstania parafii, ponieważ nie była znana dokładna data jej erygowania. Prawdopodobnie z tego okresu pochodziła pierwsza drewniana świątynia, która przetrwała do 1736 r. Po śmierci księcia Władysława IV prawo mianowania proboszcza w Starokrzepicach należało do króla polskiego. W 1552 r. król Zygmunt II August przekazał je Zakonowi Kanoników Regularnych św. Augustyna Kongregacji Laterańskiej Najświętszego Zbawiciela, który od 1466 r. posiadał swój klasztor w pobliskich Krzepicach. Odtąd kanonicy regularni prowadzili duszpasterstwo także w sąsiedniej miejscowości, mimo że znajdowała się ona na terenie sąsiedniego archiprezbiteratu (dekanatu) oleskiego w diecezji wrocławskiej. W 1736 r. w miejscu dawnego kościoła staraniem kanoników regularnych wybudowano z drewna modrzewiowego nową świątynię. Poprzednia była w złym stanie technicznym i nie posiadała wystarczających rozmiarów, które mogłyby odpowiadać potrzebom rosnącej liczby wiernych. W 1809 r. doszło do zakończenia działalności kanoników regularnych zarówno w Krzepicach jak i w Starokrzepicach. Odtąd pracę duszpasterską w tej parafii prowadzili duchowni diecezjalni. 30 czerwca 1818 r. papież Pius VII wydał bullę: Ex imposita nobis, na mocy której doszło do reorganizacji struktury diecezjalnej na ziemiach polskich. Wówczas parafia w Starokrzepicach została wyłączona z diecezji wrocławskiej i włączona w granice diecezji kujawsko-kaliskiej. Od tej pory rozpoczął się okres zaniedbań w należytym utrzymaniu kościoła. Dopiero w drugiej połowie XIX w. udało się przeprowadzić jego gruntowny remont. W 1904 r. proboszczem został ks. Jan Patorski. Bez wątpienia najważniejszymi wydarzeniami w tym okresie były pożar modrzewiowego kościoła, do którego doszło 20 października 1908 r., a także budowa nowej, murowanej świątyni (w latach 1909–1912) oraz jej poświęcenie 16 maja 1913 r. Tego aktu dokonał bp Stanisław Zdzitowiecki. Wybudowanie nowej świątyni było możliwe dzięki wspólnemu zaangażowaniu wszystkich parafian, którzy w warunkach zaboru rosyjskiego trudnili się przede wszystkim pracą na roli i sezonową emigracją zarobkową w Niemczech. Niezwłocznie podczas zebrania parafialnego podjęli oni decyzję o konieczności wzniesienia nowego kościoła i zadeklarowali dobrowolne składki na realizację projektu, który został wykonany przez inżyniera powiatu częstochowskiego Leona Mońkowskiego i  uzupełniony przez warszawskiego architekta Wiesława Kononowicza. Już w 1909 r. zostały wykopane fundamenty i został poświęcony kamień węgielny. W 1910 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało ostateczną zgodę na wybudowanie sposobem gospodarczym nowego kościoła. W związku z tym parafianie podjęli starania o zapewnienie środków finansowych oraz zaangażowali się w budowę poprzez własną pracę fizyczną i zapewnienie transportu materiałów budowlanych. Składki na powstający kościół, zgodnie z zatwierdzonymi listami, wpłaciło 275 rodzin z Dankowic Piasków, Kostrzyny, Kotar, Podłęża Królewskiego i Starokrzepic. W 1912 r. zwieńczeniem kilkuletnich starań parafian była ukończona świątynia parafialna wybudowana w niejednolitym stylu, z półokrągłymi oknami i wieżą w stylu neogotyckim o wysokości 37 m. Budowa kościoła pochłonęła ok. 40 tys. rubli nie licząc osobistego wkładu mieszkańców. W 1917 r. nowym proboszczem został ks. Franciszek Bieniasiewicz, który kontynuował prace związane z wyposażeniem wnętrza kościoła. W kilka lat później ta wspólnota duszpasterska powiększyła się o mieszkańców Bobrowej i Stanek. Kolejne 110 lat jej działalności zostało osadzone na wielowiekowym dziedzictwie religijnym ludności skupionej wokół okazałej świątyni.

After regaining independence in 1918 Poland began developing in
many areas, including the feld of education. Then a school was organized in Trębaczew in which Religious Education was one of the obligatory subjects. Despite the lack of priests in the diocese of Częstochowa
caused by the previous policy of the invaders, catechizing of children and
young people was implemented with the help of secular people in the parish of Działoszyn. This development was stopped by the Second World
War, which interrupted the activities of both schools and parishes. The
priests from ziemia wieluńska were arrested and taken to Dachau concentration camp. Trębaczew and Działoszyn were almost completely
burned and the church was destroyed. Teachers couldn’t teach. During
this time, the part of believers attended nearby parishes, including Wąsosz, where children could take the Holy Communion, after the proper
preparation. After the war, the teaching of religion got back to schools,
but the communist system started fghting the Church which resulted
in the removal of religious education from schools. Then Fr. Stanisław
Piwowarski organized, like many other priests, the teaching of religion
at the parish, in the presbytery. Soon catechetical point was opened in
Niwiska Górne and then in Sadowiec. Religious education was done by
the parish priests and subsequent vicars. Such a situation lasted until the
political transformation in 1989. Then the catechization in Trębaczew
moved back to the local school again. However, the preparation of children and young people for confession, the First Holy Communion etc.
has continually been in process for 100 years of education in Trębaczew.

Zagadnienie relacji polsko-żydowskich w powiecie wieluńskim w II Rzeczypospolitej nie było podejmowane przez wielu badaczy. Trudno jest dokonać ich jednoznacznej oceny ze względu na złożoność problemu. Były one kształtowane przez ówczesną sytuację społeczno-ekonomiczną. Sprowadzały się one do: handlu, wydarzeń społecznych i religijnych oraz polityki. Niezależnie od przykładów zarówno przyjaznego współistnienia, jak i incydentalnych zdarzeń o charakterze przestępczym, w omawianym okresie splecione dzieje ludności polskiej i żydowskiej wpłynęły na dynamiczny rozwój społeczny tych terenów w warunkach niepodległego kraju. Obecność Żydów na tych terenach, którzy byli skupieni w siedmiu gminach wyznaniowych, została zakończona w wyniku skutków II wojny światowej.

The end of the First World War marked the beginning of a new era not only in the history of nations, but also in the history of the Catholic Church society at the regional level. It was the time when the Catholic Church started its unrestricted activity, which was aimed at the pastoral restoration as well as at the community service in a broad sense. At that time, in the unchanged boundaries of the Wieluń district there were four deaneries (the ones of Bolesławiec, Praszka, Wieluń and Wieruszów) and three parishes of the Brzeźnica deanery. In 1918, there were 39 parishes altogether in its territory. The demographic and religious development led to the creation of another 13 pastoral institutions in the interwar period. They belonged to the Diocese of Kujawy and Kalisz in respect of Catholic Church administration, but after the declaration of Vixdum Poloniae unitas bull of 28th of October 1925 by Pope Pius XI they belonged to the newly established then the diocese of Częstochowa.
The population of the Wieluń district consisted in the vast majority of farmers. They were strongly connected with one another and they benefited from the historical heritage of the Wieluń territory. Their connection was also reflected in common religious events, among which the Eucharistic Congress held on 27th–29th of June 1931 and the pilgrimage of the district citizens to the Jasna Góra Monastery were the most important ones. The religious activity was initiated by the local priests. In total, over 230 priests worked in the parishes of the Wieluń district. The activity of the Wieluń dean Rev. Wincenty Przygodzki, who was the initiator of the annual, pastoral congresses and who engaged himself in almost all of the social projects of the citizens of Wieluń, was of particular significance. Through the efforts of priests, beside the administrating of the sacraments, proclaiming the Word of God or catechising, a lot of religious associations were created, including the associations bringing together the seasonal migrants as well as associations running the charitable activity. Nine monasteries and religious congregations played a crucial role in supporting the priests in reviving the religiousness among the faithful. They undertook a wide activity within the limit of the Wieluń district, including educational care, charitable and religious service. The profound faith of the parishioners helped them to survive the tragic events of the Second World War, during which many of priests died in concentration camps and two of them were proclaimed Saints in 1999.

In the legislation of the Second Polish Republic, the Catholic Church occupied a privileged place among other legally recognized religious associations, including the Karaim Religious Association, the Evangelical-Augsburg Church, the Polish Autocephalous Orthodox Church, the Muslim Religious Union, the Eastern Old-Rite Church and the Jewish Religious Union. The remaining religious associations belonged to groups that were not legally recognized, although legislative work was still underway to recognize some of them.
After the end of World War I, inhabitants of the Wieluń district professed different religions. Catholics constituted the largest group of the society. Among the non-Catholic religions, the first place was occupied by the Jews and then by Evangelicals. A small percentage of the population adhered to the Orthodox religion. Individual families or persons belonged to the National Orthodox Church or the Church of the Mariavites as well as to the Association of Bible Students and the Baptist Association.
The main Evangelical centre was located in the town of Wieluń, in which there was also an Orthodox community. The Jews in the Wieluń district were concentrated in seven Jewish religious communities located in Bolesławiec, Działoszyn, Lututów, Osjaków, Praszka, Wieluń and Wieruszów. There were also cases of religious change and some inhabitants of the district did not identify with any religious community.

Pope John Paul II, signing the first bishop nomination after the election on the Holy See, involved the priest Miłosław Kołodziejczyk, the contemporaneous rector of the Czestochovian Theological Seminary in Cracow, in the participation in the apostolic succession. He came from an agricultural family. His parents: Stefan and Anna, whose maiden name was Rudzińska, brought up eight children, two of whom chose the religious vocation.
Miłosław Jan Kołodziejczyk was born in Sułoszowa, which is located in the Olkusz district, in 1928. He graduated from the local common school and the middle school in Olkusz, where he passed his matura exam, the so-called mała matura. Then, he gained the diploma at Stanisław Staszic General Upper Secondary School in Sosnowiec in 1947. What’s more, he started philosophical and theological studies at the Theological Faculty at Uniwersytet Jagielloński and at the Częstochowskie Seminarium Duchowne w Krakowie in 2 Otober 1947. After the graduation, he took holy orders from the hands of dr Stanisław Czajka, the auxiliary bishop, in the czestochovian cathedra in 29 June 1952.
The diocese authority, after Miłosław Kołodziejczyk’s one year of pastoral care, sent him at the specialised studies in dogmatics at the Theological Faculty at KUL in Lublin, where he, under the guidance of the priest ks. prof. dr hab. Wincenty Granat, gained the bachelor’s degree in 1955. Simultaneously, prof. dr hab. Zdzisław Goliński, the czestochovian bishop, made him responsible for the lectures in the field of dogmatics at the Theological Seminary. He was especially interested in the priest ks. prof. dr Ignacy Różycki’s practices in dogmatics at Akademia Teologii Katolickiej. Miłosław Jan Kołodziejczyk, under the priest Różycki’s  direction, wrote the doctoral dissertation at the Theological Faculty at the ATK in Warsaw and the Faculty Board conferred on him a degree of the Doctor of Theology in dogmatics in 5 April 1967.
From that moment, he was associated with the theological community in Cracow and he was taking the scientific classes at the Papieski Wydział Teologiczny, and then at the Papieska Akademia Teologiczna. He was also leading the scientific seminary on which he promoted many people with the master’s degree of theology. The works written by Miłosław Jan Kołodziejczyk were well-prepared from the point of view of methodological and substantive aspects. Apart from the scientific activities, the diocese authority entrusted him with the function of the supervisor at the Częstochowskie Seminarium Duchowne – the prefect, and then the prefect of studies and finally the rector of this seminary. He, regardless of his position and despite the difficulties the Church was forced to face by the communist regime, was fulfilling his obligations earnestly.
Pope John Paul II proclaimed the priest Kołodziejczyk the Avissa bishop and the auxiliary bishop at the diocese of Częstochowa in 23 October 1978. From that moment, he had new obligations at the diocese. As the vicar general and the auxiliary bishop, he started to work at the Diocesan Curia and the whole diocese, simultaneously continuing the didactic work at the Częstochowskie Seminarium Duchowne and the Instytut Teologiczny w Częstochowie. Furthermore, he was running the building of a new edifice at the Seminary in St. Barbara Street 41, which was blessed by John Paul II in 15 August 1991. The priest Kołodziejczyk was preparing the papal pilgrimages to Częstochowa. He was leading a wide range of bishop inspections in parishes. All his homilies and speeches were prepared in writing. He was meeting the members of various groups of congregation. He was also visiting church administrative offices and archives of parishes and was talking with local priests on the subject of their life and pastoral care.
This hardworking and fruitful priestly and episcopal life, marked by great industriousness and assiduity, was ended in 3 March 1994. The bishop Kołodziejczyk left his great works. During the period of his rectorship, many candidates took holy orders. Under his guidance, a wide range of master’s theses were created. He also published a lot of scientific papers in various magazines and publishing companies and his other works remained in manuscripts. The bishop Kołodziejczyk’s inspections in parishes seared permanently in the life of religious congregation. He, during his work at the Diocesan Curia, was characterised by huge preciseness and permanent care of the appropriate attitude of the diocesan priests. He remained such a person in the opinions and memories of both priests and laymen.
The aim of this publication is to introduce to all the congregation the example of the bishop Miłosław Kołodziejczyk – the earnest and hardworking priest, fulfilling his obligations with great responsibility – as the guiding light.

Summary In the new reality, after Poland regained its independence, the authorities of the Congregation of the Missionaries of the Holy Family under took some steps in order to establish a monastery in Wieluń. It happener after the approval expressed by bishop Stanisław Zdzitowiecki in 1920. In the following year, the monastery of the former Post-Augustinian Conventin Wieluń was taken over by the above-mentioned Congregation. Soon, the pastoral work developed and the rep air work of the mediewal convent started. Missionaries placed particular emphasis on Catechesis, preaching missions and services. A novitiate was established simultaneously to a missionary school – an eight-year secondary school for men, which was attended by students from the en tire territory of the district of Wieluń. However, the outbreak of the Second World War disrupted an intensive development of the activity of the Congregation of the Missionaries of the Holy Family and the convent suffered material damage t...

Deep religiousness, beside a typically agricultural character of employment, was one of the most distinguishing features of the inhabitants of the district of Wieluń. It was manifested by i.e., a huge engagement in new forms of Christian ministry, which were initiated in circumstances of unrestricted activity of the Catholic Church after 1918. Irrespectively of it, the inhabitants of the Wieluń district were characterised by deep Marian piety, which was expressed in many ways. Beside their participation in services devoted to Our Lady, engagement in the Confraternity of the Rosary, distribution of magazines devotedto this issue as well as special respect paid to images of Our Lady, they took part in numerous pilgrimages. The Jasna Góra Monastery was the main goal of pilgrims. The faithful of this area accounted for the biggest group among all the groups from the whole Diocese of Częstochowa taking part in pilgrimages to the city of Częstochowa.

Głównym problemem, z jakim musiało się zmierzyć społeczeństwo powiatu wieluńskiego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, była trudna sytuacja materialna, będąca skutkiem wysokiego poziomu bezrobocia. Wpłynęło to na ogromne zwiększenie wychodźstwa sezonowego do krajów Europy Zachodniej w celach zarobkowych. Ludność robotnicza traciła tam kontakt z wiarą katolicką. W trosce o życie religijne emigrujących diecezjan bp Teodor Kubina zorganizował „Stowarzyszenie Wychodźców Polskich pod opieką Królowej Korony Polskiej w diecezji częstochowskiej”, którego celem było zjednoczenie robotników sezonowych, podniesienie wśród nich poziomu moralnego i ugruntowanie postaw patriotycznych. Szczególną grupą diecezjan, którzy zostali objęci oddziaływaniem stowarzyszenia, byli mieszkańcy powiatu wieluńskiego.

Największa gmina wyznaniowa żydowska w powiecie wieluńskim w okresie II Rzeczypospolitej znajdowała się w Wieluniu. Skupiała ona około 5 tys. wyznawców judaizmu. Pracami kahału kierował zarząd gminy i rada gminy przy pomocy wielu pracowników, zajmujących się utrzymaniem m.in. synagogi, budynku gminy, łaźni i rzeźni rytualnej i szkół wyznaniowych. Wielkim autorytetem mieszkańców Wielunia cieszył się rabin, troszczący się o religijny rozwój społeczności żydowskiej i pomagający mu podrabin. Mimo ówczesnego kryzysu finansowego, gmina żydowska w Wieluniu prowadziła na dużą skalę działalność dobroczynną i społeczną, poprzez utrzymywanie i finansowanie licznych instytucji, w tym szkół wyznaniowych.