Letònia
| Letònia | |
|---|---|
 | |
Capitala | |
Gentilici leton -na | |
Forma de govèrn Republica parlamentària | |
Data 18 de novembre de 1918 4 de mai de 1990 | |
• Totala 64 597 km² | |
• Aiga 1,5% % | |
• Totala (2014) 2 001 468 ab. | |
• Densitat 31 ab./km² | |
IDH (2013) ▲ 0,810 | |
371 | |
LV | |
Letònia (en leton Latvija), oficialament la Republica de Letònia (en leton Latvijas Republika), es una republica de l'Euròpa del Nòrd. Bordada par la Mar Baltica, Letònia es coneguda coma un dels Païses Baltics, amb Estònia e Lituània, que la delimitan al nòrd e al sud, respectivament. A l'èst, parteja sas frontièras amb Russia e Bielorussia.
Sa capitala es Riga e lo gentilici es leton -a.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De l'evangelizacion ai conquistas suedesa e polonesa
[modificar | Modificar lo còdi]L'istòria de Letònia es mau coneguda avans lo començament de l'èra crestiana. Lo tèrme « Letònia » eu meteis apareguèt dins lo corrent dau sègle XX per designar lei regions de Livònia e de Curlàndia. Avans l'arribada dei premiers missionaris, de pòbles baltics e finoogrics, largament mesclats e mestissats, i èran installats.
En 1160, de missionaris alemands comencèron d'evangelizar lei Lives de l'embocadura de Daugava mai ne foguèron expulsats en 1198. Un an pus tard, la Glèisa Catolica, a l'iniciativa de l'evesque de Livònia Albèrt de Buxhoeveden, mobilizèt de mejans per evangelizar lo país. Fondèt Riga en 1201 e l'Òrdre dei Chivaliers Pòrta-Gleva en 1202. Lei Pòrta-Gleva comencèron la conquista e la conversion per fòrça dei populacions eslavas (Lives au nòrd, Letes a l'èst, lei Curonians au sud). Pasmens, aquela expansion foguèt limitada a l'èst per la resisténcia dei Rus e, au sud, per aquela dei Lituanians. Puei, en 1236, l'armada dei Chivaliers Pòrta-Gleva foguèt anientada per lei Lituanians a la batalha de Saule e lei subrevivents foguèron integrats au sen de l'Òrdre Teutonic[1].
Lo regime instaurat per lei Pòrta-Gleva èra de tipe feudau e basat sus lo servatge dei pòbles indigèns. Lei populacions urbanas èran sovent d'origina germanica e liadas au comèrci de la Mar Baltica. En particular, Riga venguèt la premiera plaça comerciala de la Liga Anseatica. Militarament, lo sostèn dei Chivaliers Teutonics permetèt ai Pòrta-Gleva d'acabar entre 1237 e 1290 la conquista de Curlàndia e de Livònia.
Au sègle XVI, l'introduccion de la Reforma (1522), la secularizacion dei Chivaliers Teutonics (1525) e l'expansion rus durant lo rèine d'Ivan IV lo Terrible (1533-1584) afebliguèron l'Òrdre dei Pòrta-Gleva. Grèvament desfachs en 1560 per lei Rus a la batalha d'Ergeme, lei Chivaliers deguèron se plaçar sota la proteccion dau rèi de Polonha-Lituània. En 1561, Polonha annexèt ansin dirèctament Livònia — fòrça menaçada per Russia — e creèt un Ducat de Curlàndia fisat au darrier grand mèstre dei Pòrta-Gleva, Gotthard Kettler. Pasmens, au començament dau sègle XVII, aquò empachèt pas la conquista de la màger part de Livònia per Suècia.
La conquista e lo periòde rus
[modificar | Modificar lo còdi]La division de Livònia entre Polonés catolics e Suedès luterians foguèt a l'origina de la division religiosa actuala dau país entre catolics a l'èst e Luterians dins leis autrei regions. Dins lo corrent dau sègle XVIII, la region foguèt pauc a pauc conquistada per Russia qu'expulsèt lei Suedès en 1710 e prenguèt la partida polonesa en 1772 a l'eissida dau Premier Partiment de Polonha.
Curlàndia conoguèt un periòde relativament prospèr gràcias a l'autonòmia laissada a sei ducs per lei sobeirans polonés. En particular, de marchands de la region participèron au comèrci negrier e lo duc assaièt sensa succès de fondar una colonia sus l'illa de Tobago. Lo Ducat foguèt annexat per Russia en 1795 quand Polonha dispareguèt.
Lei Rus laissèron inicialament sei privilègis ais abitants, especialament ai populacions urbanas germanicas. Pasmens, a partir dau sègle XIX, comencèron de russificar lei populacions localas. Dins aquò, durant la segonda mitat dau sègle, emergiguèt un movement de renaissença culturala menada per d'escrivans letons[2].
La Premiera Guèrra Mondiala e la premiera Letònia independenta
[modificar | Modificar lo còdi]Durant la Premiera Guèrra Mondiala, leis Alemands ocupèron Curlàndia en 1915, Riga en 1917 e Livònia au començament de 1918. Lei Rus abandonèron aquelei regions au Tractat de Brèst-Litovsk e leis Alemands Baltics assaièron alora de formar un « Ducat de Baltikum » gropant totei lei regions balticas sota l'autoritat de l'emperaire d'Alemanha. Pasmens, après l'armistici dau 11 de novembre de 1918, l'armada alemanda comencèt de se retirar dei país baltics que venguèron un teatre de la Guèrra Civila Russa.
En Letònia, lei Bolchevics prenguèron Riga e Jelgava au començament de 1919 gràcias au sostèn deis abitants desirós d'expulsar l'aristocracia e la borgesiá alemandas. Pasmens, la populacion èra gaire en favor de l'instauracion d'un regime comunista e un conflicte complèx comencèt. Premier, leis Aliats, leis autoritats alemandas e un govèrn provisòri leton nacionalista establit a Liepaja trobèron un acòrd permetent d'alentir lo retirament alemand. Aquò permetèt d'organizar una fòrça letona recrutada per de senhors baltics e de reconquistar Riga en mai de 1919. Puei, leis Aliats decidèron de sostenir la creacion d'una armada letona vertadiera (ostila ais Alemands e ai Bolchevics). Aquela tresena fasa de la Guèrra d'Independéncia de Letònia veguèt de combats entre lo govèrn leton, una armada blanca principalament formada de milicians alemands e lei Bolchevics. En octòbre, una flòta franco-britanica deguèt intervenir per protegir Riga dei Blancs e sostenir la presa de Jelgava per lei Letons. Enfin, en 1920, Russia reconoguèt l'independéncia dau país e lei milicians alemands l'abandonèron.
En 1922, una constitucion parlamentària foguèt adoptada mai una instabilitat politica recurrenta empachèt la formacion de govèrns estables. Karlis Ulmache foguèt la personalitat politica principala d'aqueu periòde. Cap dau govèrn en 1919-1921, en 1925-1926 e en 1931-1932, organizèt un còp d'estat en 1934. Fondèt alora un regime autoritari que dirigiguèt Letònia fins a l'invasion sovietica de 1940.
Lo periòde sovietic
[modificar | Modificar lo còdi]De 1940 a 1991, Letònia foguèt una republica constitutiva de l'Union Sovietica. D'efèct, en 1939, leis acòrds entre Stalin e Hitler permetèron ai Sovietics d'ocupar lo país. L'invasion se debanèt lo 14 de junh e l'Armada Roja ocupèt Letònia sensa combat. L'administracion, l'elèit nacionau e lo clergat foguèron rapidament eliminats e 35 000 Letons foguèron desportats en Siberia. 50 000 Alemands foguèron tanben transferits en Alemanha.
Durant la Segonda Guèrra Mondiala, Letònia foguèt rapidament ocupada per la Wehrmacht. Riga venguèt la capitala dau Reichskommissariat d'Ostland. En despiech d'una volontat nazi d'integrar lei Letons au sen de la futura « raça superiora », l'ocupacion alemanda foguèt dura (liquidacion dei judieus, requisicions d'ostaus, violéncias multiplas... etc.). Pasmens, plusors volontaris letons participèron a la guèrra dins lo camp alemand e doas divisions SS letonas foguèron creadas. En octòbre de 1944, aqueleis unitats foguèron blocadas — ambé d'autreis unitats alemandas — dins la pòcha de Curlàndia onte resistiguèron fins a la fin de la guèrra. Aquò justifiquèt una repression sovietica feròça, agravada per l'existéncia de movements de partisans nacionalistas dins lei seuvas. Ansin, 145 000 abitants foguèron tuats per l'ocupacion alemanda e 125 000 desportats per lei Sovietics de 1946 a 1953.
Après la guèrra, l'importància economica dau pòrt de Riga entraïnèt una sovietizacion accelerada de Letònia. La proporcion de Rus au sen de la populacion passèt ansin de 12,5% dins leis annadas 1930, a 27% en 1959 e 34% en 1989. D'Ucraïnians e de Bielorús formèron tanben de minoritats importantas (8% de la populacion en 1989). De mai, lo partit comunista leton foguèt fòrça susvelhat e una purga i foguèt organizada en 1959-1961 per remplaçar plusors caps letons sospichats de « nacionalisme ». Pasmens, lo periòde sovietic permetèt l'industrializacion de Letònia.
A partir de 1989, Letònia comencèt de revendicar la restauracion de son independéncia que foguèt finalament proclamada lo 21 d'aost de 1991. Una partida importanta de la minoritat russa ne sostenguèt lo principi e lo comunista Anatolijs Gorbunovs ne venguèt lo president.
La restauracion de l'independéncia
[modificar | Modificar lo còdi]Dempuei son independéncia, Letònia es a s'ancorar dins lo camp occidentau per se protegir còntra una resurgéncia de l'expansionisme russa. Pasmens, dèu totjorn tenir còmpte de l'avís de Moscòu car lo país assosta una importanta minoritat russa que son estatut es una fònt importanta de tension entre Russia e Letònia.
D'efèct, una lèi adoptada a la fin de 1991 limita l'obtencion dau ciutadanatge leton ais descendents dei ciutadans de 1940. L'objectiu es d'exclure dau jòc electorau lei populacions russas arribadas durant lo periòde sovietic, especialament l'importanta minoritat russa de Riga (oficialament 40% deis abitants de la capitala). Pasmens, aquò a creat un contenciós important ambé Russia que sostèn lei revendicacions politicas dei « non ciutadans » d'origina russa. Ansin, lo govèrn leton deguèt adoptar una modificacion de sa lei electorala en 1995 per permetre l'integracion progressiva dei russofòns. Dins aquò, aquela evolucion es lenta (700 000 « non ciutadans » en 1991, 260 000 en 2015) e causa regularament de problemas au govèrn leton (criticas de l'UE, tensions ambé Russia, trèbols intèrnes... etc.).
En parallèl, Letònia a pauc a pauc integrat lo mond occidentau ambé l'adopcion d'institucions democraticas establas e d'una economia capitalista. En 2004, integrèt l'Union Europèa e l'OTAN. Pasmens, la vida politica es relativament instabla e lo país foguèt durament tocat per la crisi economica de 2008 (recession de -17,7% en 2009). La situacion economica se melhora lentament dempuei 2011.
Govèrn e politica
[modificar | Modificar lo còdi]Article principal: Govèrn e politica de Letònia
Letonia es una republica parlamentària. Lo president es lo cap d'Estat, elegit per lo Parlament per un periòde de quatre ans. Lo president designa un primièr ministre, qu'amb son cabinet, forma lo poder executiu del govèrn.
Lo Parlament unicameral leton de 100 escons, lo Saeima, es elegit per vòte dirècte popular cada quatre ans.
Letònia es devesida en 26 comtats apelats rajons ; 7 ciutats an un estat separat.
Organizacion politico-administrativa
[modificar | Modificar lo còdi]Article principal: Organizacion politico-administrativa de Letònia
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Article principal: Geografia de Letònia
Localizada dins la còsta orientala de la Mar Baltica, Letònia es situada dins la plana d'Euròpa Orientala. Lo país consistís en una vasta superficia de tèrras planas, cubèrtas per de bòscs, especialament de pins. Lo punt culminant es la montanha Gaiziņkalns, amb 311,6 m.
Lo clima leton es umid, temperat continental, e las temperaturas mejanas varian entre -5 °C e 15 °C. Los rius principals son Daugava, Lielupe, Gauja, e Salaca.
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]La Letònia a per sòci comercial principal la Russia, quitament s'amb l'integracion a l'UE s'es dobèrt un mercat potencial novèl de granda importància. Los produchs qu'expòrta lo mai son totes en relacion amb lo peis e son industria.
Demografia
[modificar | Modificar lo còdi]Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]| Data | Nom en occitan | Nom local | Notas |
|---|---|---|---|
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]
Lista d'articles en relacion amb Letònia
Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]
- ↑ L'Òrdre dei Pòrta-Gleva venguèt una branca autonòma de l'Òrdre Teutonic. Gardèt un mèstre, un unifòrme e d'institucions pròpris.
- ↑ Existiá ja una literatura letona mai fins au sègle XIX, se limitava unicament a de traduccions de tèxtes religiós.
