Pyzdry

Pyzdry
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Widok na miasto znad Warty (2016)
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	wrzesiński
Gmina	Pyzdry
Data założenia	przed 1232
Prawa miejskie	przed 1257 - 1867, od 1919
Burmistrz	Przemysław Dębski
Powierzchnia	12,16 km²
Wysokość	90 m n.p.m.
Populacja (31.12.2023); • liczba ludności; • gęstość	; 2958; 243,25 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 63
Kod pocztowy	62-310
Tablice rejestracyjne	PWR
	Położenie na mapie gminy Pyzdry Pyzdry
	Położenie na mapie Polski Pyzdry
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Pyzdry
	Położenie na mapie powiatu wrzesińskiego Pyzdry
	52°10′13″N 17°41′24″E/52,170278 17,690000
TERC (TERYT)	3030044
SIMC	0949164
	Hasło promocyjne: Pyzdry - Wielka historia w małym miasteczku
	Urząd miejskiul. gen. Edmunda Taczanowskiego 1; 62-310 Pyzdry
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Pyzdry (niem. Peisern) – miasto w środkowo-zachodniej Polsce, w województwie wielkopolskim, w powiecie wrzesińskim, nad rzeką Wartą, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pyzdry.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa konińskiego.

Od średniowiecza do 1846 siedziba powiatu pyzdrskiego. Były miastem królewskim^[3]. Pod Pyzdrami odbywały się okazowania pospolitego ruszenia województwa kaliskiego^[4].

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 3203 mieszkańców^[5].

Położenie

Pyzdry leżą na Nizinie Południowowielkopolskiej, w Dolinie Konińskiej, na prawym, wysokim brzegu Warty^[6], około 7 km powyżej ujścia Prosny, około 52 km na północny zachód od Kalisza; przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 442 (Września–Kalisz). Pyzdry położone są we wschodniej części historycznej Wielkopolski, w Kaliskiem; do II rozbioru Polski (1793) leżały w województwie kaliskim^[7], po utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) i delimitacji i demarkacji granicy polsko-pruskiej (1817) leżały w województwie kaliskim Królestwa Polskiego i do 1846 były siedzibą powiatu pyzdrskiego^[8].

Historia

Pierwsza wzmianka o Pyzdrach pochodzi z 1232 roku, kiedy książę wrocławski Henryk I Brodaty zdobył Kalisz i zajął księstwo kaliskie. Pyzdry są jednym z najstarszych miast lokacyjnych w Wielkopolsce – z 1257 roku pochodzi wzmianka o anonimowym wójcie (mógł to być przypuszczalnie wójt Andrzej wymieniany w podobnym okresie w innych dokumentach^[9]), dowodząca funkcjonowania tu stabilnego ośrodka miejskiego^[10]. Nie zachował się dokument lokacyjny, wiadomo jednak, że miasto lokowane było na prawie magdeburskim, najprawdopodobniej przez Bolesława Pobożnego^[11]. W latach 80. XIII wieku w Pyzdrach działała mennica (mincerzem był jeden z mieszczan, Ubelin)^[12]. Miasto było własnością książęcą, a później królewską^[13].

29 czerwca 1318 roku Władysław I Łokietek zwołał do Pyzdr zjazd duchowieństwa i dostojników polskich, na którym podjęto uchwałę o wysłaniu poselstwa do papieża Jana XXII z prośbą o zezwolenie na jego koronację. W 1331 doszło do bitwy między wojskami Polskimi, a wojskami zakonu krzyżackiego. Wojska Polskie zostały pokonane, a Krzyżacy spalili miasto. Nie oszczędzili nawet kościoła i klasztoru franciszkanów^[14]. Podczas panowania Kazimierza Wielkiego miasto zostało otoczone murami i wybudowano potężny czworoboczny zamek. W 1345 roku w mieście zawarto rozejm pomiędzy królem Czech Janem Luksemburskim i Kazimierzem Wielkim. 6 czerwca 1346 roku król Kazimierz ogłosił w Pyzdrach statuty prawne dla Wielkopolski. Podczas panowania Ludwika Andegaweńskiego w 1382 roku Pyzdry zostały zajęte przez oddziały węgierskie. Miał to być zastaw na rzecz zięcia królewskiego, kandydata na tron krakowski Zygmunta Luksemburczyka. W 1383 roku miasto, zamek i stacjonujące w nim wojska węgierskie zostały oblężone przez rycerstwo księcia mazowieckiego Siemowita IV, który korzystając z wojny domowej między Grzymalitami i Nałęczami wkroczył do Wielkopolski. Miasto poddało się po trzech lub czterech dniach, nieco dłużej bronił się zamek, lecz po krótkim oporze załoga węgierska skapitulowała na honorowych warunkach. W czasie tego oblężenia odnotowano po raz pierwszy na ziemiach polskich użycie armaty^[15]^[16]^[17]. W 1390 roku Władysław II Jagiełło i Warcisław VII zawarli układ w Pyzdrach, gdzie Warcisław stał się lennikiem Jagiełły. W 1562 roku Pyzdry zostały wyznaczone jako miejsce „okazywania” (przeglądów wojska) dla województwa kaliskiego. Od schyłku średniowiecza do końca I Rzeczypospolitej Pyzdry, jako siedziba powiatu, były jednocześnie siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego^[18]. W 1578 roku w mieście było 181 rzemieślników i przekupniów, w tym m.in.: 21 szewców, 16 krawców, 13 kuśnierzy, 13 kołodziejów i 20 szynkarzy. W podobnym okresie miało funkcjonować również 7 młynów wodnych^[13].

XV i XVI wiek były okresem największej świetności miasta, jednak w 1655 roku miasto zajęły wojska szwedzkie^[13]. Rok później Pyzdry zostały zniszczone przez obozujący pod miastem korpus szwedzki generała Douglasa^[13]. W 1704 roku pod Pyzdrami stoczyły bitwę wojska stronników Leszczyńskiego i Augusta II. W 1707 roku epidemia wyludniła miasto^[13]. W 1768 roku wielki pożar, wywołany przez wojska carskie, ścigające oddział konfederatów barskich, zniszczył miasto^[13]. W 1776 roku została podpisana umowa pomiędzy burmistrzem Pyzdr Karolem Ogrodowiczem a Bogusławem Waberem, miejscowym cieślą. Dotyczyła ona odbudowy miasta.

W wyniku II rozbioru Polski z 1793 roku rozpoczęła się okupacja pruska. Pyzdry były siedzibą pruskiej landratury pyzdrskiej. W 1807 i 1814 roku pożary ponownie zniszczyły miasto.

Królestwo Polskie

Na mocy traktatu granicznego z 11 listopada 1817 roku przeprowadzono korektę granicy polsko-pruskiej i Pyzdry z okolicą zostały włączone do Królestwa Polskiego, w którym utworzono polski powiat pyzdrski z siedzibą w Pyzdrach. Oficjalnie pruski landrat pyzdrski funkcjonował do 1818 roku z tymczasową siedzibą już poza Pyzdrami; w 1818 roku zdecydowano o wybraniu siedziby landratury (powiatu) we Wrześni i nazwaniu tej jednostki powiatem wrzesińskim. W 1818 roku Pyzdry powróciły do województwa kaliskiego i pozostały w Królestwie Polskim do zakończenia I wojny światowej (1918), kiedy Rada Regencyjna Królestwa Polskiego ogłosiła deklarację niepodległości. Pyzdry były najbardziej na zachód wysuniętym miastem Królestwa Polskiego (przejście graniczne znajdowało się w Borzykowie). W kwietniu 1863 w czasie powstania styczniowego roku miała miejsce bitwa pod Pyzdrami^[19], a w 1867 roku miasto utraciło prawa miejskie. Dopiero od 1919 roku miejscowości został przywrócony status miasta^[13].

Dwudziestolecie międzywojenne, II wojna światowa oraz okres powojenny

W 1918 roku Pyzdry znalazły się na terytorium odradzającej się Rzeczypospolitej Polskiej. Do 1932 roku miasto znajdowało się w powiecie słupeckim w województwie łódzkim, a w wyniku reformy administracyjnej w tym samym roku i likwidacji powiatu słupeckiego znalazły się w powiecie konińskim. W pierwszej połowie 1936 roku dochodziło do ekscesów o podłożu antysemickim^[20].

W trakcie okupacji hitlerowskiej, nazistowscy Niemcy zdewastowali synagogę oraz cmentarz żydowski. 22 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez oddziały 69 Armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej^[21].

W 1948 roku Pyzdry zostały wydzielone z powiatu konińskiego i znalazły się w powiecie wrzesińskim, gdzie znajdowały się do 30 czerwca 1975 roku. Następnie miasto i gmina Pyzdry do 31 grudnia 1998 roku wchodziły w skład województwa konińskiego. Od 1 stycznia 1999 roku ponownie weszły w skład powiatu wrzesińskiego. 16 marca 2012 roku w Pyzdrach złożył wizytę prezydent RP Bronisław Komorowski^[22]^[23].

W okresie PRL-u w mieście powstała: Spółdzielnia Pracy Wytwórczo-Usługowa "Dziewiarka" (specjalizująca się w produkcji ubiorów dla dzieci), zakład wikliniarsko-koszykarski Wielkopolskiego Przedsiębiorstwa Wikliniarskiego "Las", zakład produkcji odzieżowej Wojewódzkiej Spółdzielni Pracy w Koninie, baza maszynowa Spółdzielni Kółek Rolniczych, Zasadnicza Szkoła Rolnicza, oddany do użytku w 1964 roku most na Warcie oraz Towarzystwo Przyjaciół Pyzdr (rok założenia – 1980)^[13].

Demografia

Zmiana populacji Pyzdr w latach 1995–2022^[24].

Zabytki

Na terenie miasta znajduje się 11 obiektów zabytkowych:^[25]

historyczny układ urbanistyczny z XIII–XIX w. (nr rej. 795/Wlkp/A z 28.05.2010)^[26]
kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z polowy XIV w., przebudowywany w XV w. i w latach 1865-1870, ul. Farna (nr rej.: kl.IV-73/34/58 z 3.10.1958)
zespół klasztorny franciszkanów z połowy XIV–XVIII w., ul. Kaliska (nr rej.: kl.IV-73/35/58 z 3.10.1958):
- kościół Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela
- klasztor na skarpie nad rzeką Wartą, przebudowany w 1690 w stylu barokowym, w zabudowaniach poklasztornych obecnie znajduje się m.in. Muzeum Ziemi Pyzdrskiej
pozostałości zamku i muru miejskiego z I połowy XIV w. (nr rej.: 120 z 1.06.1968)
pozostałości murów miejskich z 1339 w domu przy ul. Kaliskiej 36 (nr rej.: 1595 z 10.09.1974)
dom z I połowy XIX w., ul. Kaliska 29 (nr rej.: 412/154 z 9.01.1989)
dom z I połowy XIX w., ul. Kaliska 37 (nr rej.: 504/245 z 4.05.1994)
dom drewniany z 1768, Rynek 17 (nr rej.: kl.IV-73/89/56 z 30.07.1956), dwutraktowy z sienią przelotową i czterosłupowym podcieniem, kryty łamanym dachem
dom szachulcowy z początku XIX w., Rynek 19 (nr rej.: 960/A z 5.03.1970)
dom z I połowy XIX w., ul. Zwierzyniec 6 (nr rej.: 449/190 z 19.09.1990)
wiatrak holender z 1903 (nr rej.: 450 z 1.02.1969)

W przeszłości w Pyzdrach było aż siedem kościołów, jednak do dnia dzisiejszego pozostały dwa.

Kultura, oświata i wyznania

Oświata

Zespół Szkolno-Przedszkolny w Pyzdrach
- Przedszkole Samorządowe, ul. Szybska 17^[27]
- Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II, ul. Szkolna 2^[28]

W przeszłości w Pyzdrach działały:

oddział Zespołu Szkół Zawodowych nr 2 we Wrześni^[29]
Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego^[30]

Imprezy kulturalne

W Pyzdrach cyklicznie odbywa się impreza kulturalna "Wystrzałowe Pyzdry". Odnosi się ona do pierwszego wystrzału armatniego na ziemiach polskich^[31].

Instytucje kulturalne

Muzeum regionalne - ul. Kaliska 25a^[32]
Centrum kultury – ul. Kilińskiego 15
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna – ul. Kaliska 25^[33]
Echo Pyzdr – Towarzystwo Kulturalne – ul. Zwierzyniec 6^[34]

Kościoły i świątynie

W Pyzdrach istnieją bądź istniały następujące świątynie:

Synagoga – ul. Staszica 8 (nie istnieje)
Św. Pawła i Piotra (nie istnieje)
Św. Krzyża (nie istnieje)
Wszystkich świętych (nie istnieje)
Przenajświętszego ciała Chrystusowego (nie istnieje)
Św. Ducha (nie istnieje)
Kościół Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela w Pyzdrach – ul. Kaliska 25
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Pyzdrach – ul. Farna 5

Sport

Infrastruktura sportowa

W mieście znajdują się poniższe obiekty sportowe:

3 kompleksy boisk w ramach projektu Orlik 2012 oraz siłownia – ul. Nowoogrodowa 3
Hala widowiskowo-sportowa – ul. 3 Maja
Zawarciańska Strzelnica Sportowa – ul. Mostowa

Organizacje sportowe

Szkółka piłkarska Fox^[35]
Miejski Klub Sportowy „Warta Pyzdry”^[36]

Transport

Transport drogowy

Przez Pyzdry przebiegają następujące drogi:

DW 466 – Droga wojewódzka łącząca Pyzdry z Ciążeniem, autostradą A2 (węzeł „Słupca”) i Słupcą
DW 442 – Droga wojewódzka łącząca Wrześnię z Kaliszem

Transport autobusowy

WAMA^[37]

Lokalna firma "WAMA" obsługuje połączenia autobusowe z Pyzdr do Wrześni i Miłosławia^[38].

PKS Konin^[39]

Firma PKS Konin zapewnia komunikację autobusową między Pyzdrami a Słupcą^[40].

Kolej wąskotorowa

Już po 1918 r. władze miasta zaczęły zabiegać, by kolej wąskotorową z Wrześni kończącą się w Borzykowie pociągnąć dalej do Pyzdr. Zarząd Wrzesińskiej Kolei Powiatowej był początkowo przeciwny temu pomysłowi ze względu na trudności finansowe. Pyzdry zadeklarowały jednak, że zabezpieczą finansowo całą inwestycję, co przyspieszyło jej realizację. Linię oddano do użytku 1 Października 1930 roku, wraz z dworcem w Pyzdrach. Podróż z Pyzdr do Wrześni trwała ok. półtorej godziny. Ruch na tej trasie zawieszono 31 sierpnia 1976, a zamknięto ostatecznie w 1978. Obecnie budynek dworca jest w rękach prywatnych, a przystanek kolei pełni funkcję przystanku autobusowego^[41]^[42]^[43].

Osoby związane z miastem

Z tym tematem związane są kategorie: Ludzie związani z Pyzdrami, Ludzie urodzeni w Pyzdrach.

24 grudnia 1920 roku w Pyzdrach urodziła się Ewa Petelska – reżyserka i scenarzystka^[44].
Całe swoje dzieciństwo w Pyzdrach spędziła Hanka Zaniewska – architekt i urbanistka^[45].
W Pyzdrach urodził się oraz spędził dzieciństwo i młodość Ignacy Tłoczek – architekt i urbanista. Był on organizatorem i założycielem Muzeum w Pyzdrach^[46].
Dzieciństwo w Pyzdrach w których chodził do szkoły podstawowej spędził Michał Pyrzyk – były starosta i burmistrz Słupcy, poseł na Sejm X kadencji^[47].

Współpraca międzynarodowa

Gminą i miastem partnerskim Pyzdr jest:

Mer, Francja^[48]

Pozostałe informacje

Wydarzenia

Pierwsze udokumentowane użycie armaty na ziemiach polskich nastąpiło w 1383 roku podczas oblężenia Pyzdr. Pisał o tym w swoich kronikach Jan z Czarnkowa^[49]^[50].

Honorowy obywatel Pyzdr

Honorowym obywatelem Pyzdr jest Witold Pyrkosz – aktor który wcielał się w postać zbójnika Pyzdry w serialu telewizyjnym Janosik^[51].

Zobacz też

Przypisy

↑ Burmistrz Pyzdr. [w:] bip.pyzdry.pl [on-line]. Biuletyn Informacji Publicznej, 2014-12-02. [dostęp 2016-06-27]. (pol.).
↑ Pyzdry w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-07-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 16.
↑ Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 28.
↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 107. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].
↑ Słownik krajoznawczy Wielkopolski. Włodzimierz Łęcki (przew. kom. red.). Warszawa–Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 223–224. ISBN 83-01-10630-1.
↑ Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 94–98.
↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 9. Warszawa: Władysław Walewski, 1888, s. 332.
↑ Hanka Zaniewska, Pyzdry – przemiany przestrzenne i funkcjonalne, Warszawa: Instytut Gospodarki przestrzennej i komunalnej, 1987, s.28, ISBN 83-85002-30-8
↑ Marcin Hlebionek: Bolesław Pobożny i Wielkopolska jego czasów, wyd. Avalon, 2010, s. 73.
↑ Zbyszko Górczak: Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314), Poznań 2002, s. 97.
↑ K. Jasiński, Ubelin — mincerz pyzdrski z końca XIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne”, R. XII, 1968, z. 3-4, s. 190-191.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Piotr Maluśkiewicz, Województwo konińskie : szkic monograficzny, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawn. Nauk, 1983, s. 256-263, ISBN 83-01-00534-3, OCLC 11783554
↑ Marian Biskup, Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521 Wydawnictwo Marpress Gdańsk 1993, s.23.
↑ Encyklopedia Staropolska
↑ Strona Muzeum Regionalnego w Pyzdrach. muzeum_pyzdry.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)].
↑ historia zamku w Pyzdrach..
↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑ GrzegorzG. Janiszewski GrzegorzG., Pyzdry 1863 - zapomniana bitwa powstania styczniowego [online], Historia Do Rzeczy, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2023-04-20] (pol.).
↑ SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 464, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5 .
↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 337
↑ Prezydent Bronisław Komorowski z wizytą w Pyzdrach. [dostęp 2012-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-11)].
↑ Prezydent Komorowski z wizytą w Wielkopolsce
↑ Pyzdry w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 254-255 [dostęp 2012-06-22] .
↑ Deczyja w sprawie wpisania do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miasta Pyzdry
↑ Strona główna Przedszkola Pyzdry.
↑ Strona główna szkoły podstawowej.
↑ Strona główna oddziału szkół zawodowych w Pyzdrach.
↑ uchwała Rady Miejskiej w Pyzdrach nr VII/29/99 z dnia 06.03.1999 w sprawie założenie Publicznego Samorządowego Gimnazjum
↑ Strona główna wydarzenia "Wystrzałowe Pyzdry".
↑ Strona główna muzeum w Pyzdrach.
↑ Strona główna biblioteki w Pyzdrach.
↑ Strona stowarzyszenia.
↑ Strona główna szkółki.
↑ MKS Warta Pyzdry. spis.ngo.pl.
↑ Strona główna firmy "VAMA".
↑ Rozkład jazdy VAMA.
↑ Strona główna PKS Konin.
↑ Rozkład jazdy PKS Konin.
↑ Red. Torzewski Marian: 200 lat powiatu wrzesińskiego, historia i przeszłość. Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy we Wrześni, Września 2018, s. 84
↑ Atlas kolejowy - Pyzdry.
↑ Baza kolejowa - Pyzdry.
↑ Ewa Petelska. filmpolski.pl.
↑ Hanka Ludmiła Zaniewska. www.csw2020.com.pl.
↑ Życiorys Ignacego Tłoczka. www.csw2020.com.pl.
↑ ,,Jako burmistrz jestem otwarty na kontakt z ludźmi i taki pozostanę jako poseł" [online] .
↑ Gmina partnerska [online] .
↑ Encyklopedia Staropolska.
↑ Strona Muzeum Regionalnego w Pyzdrach. muzeum_pyzdry.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)]..
↑ Pyzdra z kluczami [online] .

Bibliografia

Anders P., Czerniak R. M., Kowalski P., Winiecki A.: Pyzdry - miasto nad Wartą. Wyd. ABOS, Poznań 1993

Linki zewnętrzne

Pyzdry, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 332 .

[1] Burmistrz Pyzdr. [w:] bip.pyzdry.pl [on-line]. Biuletyn Informacji Publicznej, 2014-12-02. [dostęp 2016-06-27]. (pol.).

[populacja2022-2] Pyzdry w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-07-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[3] Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 16.

[4] Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 28.

[5] Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 107. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].

[6] Słownik krajoznawczy Wielkopolski. Włodzimierz Łęcki (przew. kom. red.). Warszawa–Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 223–224. ISBN 83-01-10630-1.

[7] Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1903, s. 94–98.

[8] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 9. Warszawa: Władysław Walewski, 1888, s. 332.

[9] Hanka Zaniewska, Pyzdry – przemiany przestrzenne i funkcjonalne, Warszawa: Instytut Gospodarki przestrzennej i komunalnej, 1987, s.28, ISBN 83-85002-30-8

[10] Marcin Hlebionek: Bolesław Pobożny i Wielkopolska jego czasów, wyd. Avalon, 2010, s. 73.

[11] Zbyszko Górczak: Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314), Poznań 2002, s. 97.

[12] K. Jasiński, Ubelin — mincerz pyzdrski z końca XIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne”, R. XII, 1968, z. 3-4, s. 190-191.

[:0-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Piotr Maluśkiewicz, Województwo konińskie : szkic monograficzny, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawn. Nauk, 1983, s. 256-263, ISBN 83-01-00534-3, OCLC 11783554

[14] Marian Biskup, Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521 Wydawnictwo Marpress Gdańsk 1993, s.23.

[15] Encyklopedia Staropolska

[16] Strona Muzeum Regionalnego w Pyzdrach. muzeum_pyzdry.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)].

[17] storia zamku w Pyzdrach..

[18] M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.

[19] GrzegorzG. Janiszewski GrzegorzG., Pyzdry 1863 - zapomniana bitwa powstania styczniowego [online], Historia Do Rzeczy, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2023-04-20] (pol.).

[20] SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 464, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5 .

[21] Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 337

[22] Prezydent Bronisław Komorowski z wizytą w Pyzdrach. [dostęp 2012-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-11)].

[23] Prezydent Komorowski z wizytą w Wielkopolsce

[populacja2016-24] Pyzdry w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[25] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 254-255 [dostęp 2012-06-22] .

[26] Deczyja w sprawie wpisania do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego miasta Pyzdry

[27] Strona główna Przedszkola Pyzdry.

[28] Strona główna szkoły podstawowej.

[29] Strona główna oddziału szkół zawodowych w Pyzdrach.

[30] uchwała Rady Miejskiej w Pyzdrach nr VII/29/99 z dnia 06.03.1999 w sprawie założenie Publicznego Samorządowego Gimnazjum

[31] Strona główna wydarzenia "Wystrzałowe Pyzdry".

[32] Strona główna muzeum w Pyzdrach.

[33] Strona główna biblioteki w Pyzdrach.

[34] Strona stowarzyszenia.

[35] Strona główna szkółki.

[36] MKS Warta Pyzdry. spis.ngo.pl.

[37] Strona główna firmy "VAMA".

[38] Rozkład jazdy VAMA.

[39] Strona główna PKS Konin.

[40] Rozkład jazdy PKS Konin.

[41] Red. Torzewski Marian: 200 lat powiatu wrzesińskiego, historia i przeszłość. Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy we Wrześni, Września 2018, s. 84

[42] Atlas kolejowy - Pyzdry.

[43] Baza kolejowa - Pyzdry.

[44] Ewa Petelska. filmpolski.pl.

[45] Hanka Ludmiła Zaniewska. www.csw2020.com.pl.

[46] Życiorys Ignacego Tłoczka. www.csw2020.com.pl.

[47] ,,Jako burmistrz jestem otwarty na kontakt z ludźmi i taki pozostanę jako poseł" [online] .

[48] Gmina partnerska [online] .

[49] Encyklopedia Staropolska.

[50] Strona Muzeum Regionalnego w Pyzdrach. muzeum_pyzdry.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)]..

[51] Pyzdra z kluczami [online] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

Wsie	Baraniec Białobrzeg Ciemierów Ciemierów-Kolonia Dłusk Dolne Grądy Górne Grądy Kolonia Janowska Kolonia Lisewo Kruszyny Ksawerów Lisewo Łupice Modlica Pietrzyków Pietrzyków-Kolonia Rataje Ruda Komorska Tarnowa Tłoczyzna Trzcianki Walga Wrąbczynek Wrąbczynkowskie Holendry Zamość Zapowiednia
Osady	Białobrzeg Ratajski Olsz Zimochowiec
Przysiółki	Glinianki Królewiny
Osady leśne	Benewicze Kamień Lisiaki
Integralne części wsi	Tarnowiec-Lasek Żdżary

Części miasta wg TERYT	Winnica Wójtostwo
Dawniej w granicach Pyzdr	Baraniec (do 1954) Benewicze (do 1954) Kamień (do 1954) Królewiny (do 1954) Lisiaki (do 1954) Łąki Pyzdrskie (do 1954) Tarnowa (1954–1972) Trzcianki (do 1954) Zimochowiec (do 1954) Żdżary (do 1954)

Miasta	Miłosław Nekla Pyzdry Września
Gminy miejsko-wiejskie	Miłosław Nekla Pyzdry Września
Gminy wiejskie	Kołaczkowo

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zbąszyń Zduny Żerków

Przynależność wojewódzka	gubernia kaliska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–32) woj. poznańskie (1956–75)
Miasta (1867–1932 → i ← 1956–75)	Kazimierz (Biskupi) (do 1870) Kleczew (do 1870 i 1919–32) Lądek (do 1870) Pyzdry (do 1870 i 1919–32) Skulsk (do 1870) Słupca Wilczyn (do 1870) Zagórów (do 1870 i od 1919)
Gminy wiejskie (1867–1932 → i ← 1973–75)	Budzisław (do 1870) Ciążeń (do 1932) Dłusk (do 1932) Emilienheim (do ?) Grodziec (do 1923 →) Kazimierz (Biskupi) (1870–1932) Kleczew (1870–1932) Lądek (od 1925) Młodojewo (do 1932) Oleśnica (?–1932) Ostrowite Przyjma (do 1870) Pyzdry (1870–1919) Skulsk (191?–1922) Skulska Wieś (do 1932) Słupca (od 1973) Strzałkowo (od 1973) Szymanowice (do 1932) Trąbczyn (do 1932) Wilcza Góra (do 1932) Zagórów (1870–1919) Zagórów (od 1973)
Gromady (1954–72)	Brudzewo (← 1956–71) Ciążeń (← 1956–72) Cienin Kościelny (← 1956–72) Cienin Zaborny (← 1956–72) Drążna (← 1956–61) Giewartów (← 1956–72) Grabina (← 1956–61) Graboszewo (← 1956–59) Kąty (← 1956–61) Kopojno (← 1956–57) Kowalewo Sołectwo (← 1956–61) Lądek (← 1956–72) Łukom (← 1956–72) Młodojewo (← 1956–72) Oleśnica (1958–72) Ostrowite (← 1957–72) Ostrowo Kościelne (← 1956–71) Siernicze Wielkie (← 1957) Słupca (1962–72) Strzałkowo (← 1956–72) Trąbczyn (← 1956–72) Zagórów (← 1956–57)