Remzi Duran

İnanış noktasında, Tanrı ve Cennet gibi kavramlardan her biri genellikle semavi dinlere inanan kişilerin karşılaştığı öncelikli kutsal kavramlardandır. Bu iki kavramın sanata yansımaları, soyut birer kavram oldukları için, semboller yoluyla olmak durumundadır. Türk sanatında yer alan sembolik işaretlerin kullanımı, damga vurma geleneği ile doğrudan bağlantılıdır. Damga, Türk devletlerinin ve halklarının kendi benliklerini yansıttığı simgeler olarak, hemen her türlü malzemede kullanılmıştır. Türk sanatında karşılaşmış olduğumuz Tanrı ve Cennet damgalarının beraber kullanımı, Orta Asya'dan ve İran bölgesinden Anadolu'ya kadar, yoğunlukla mimari gelenek yoluyla taşınmıştır. Çalışmamızda örneklerle izlerini takip ettiğimiz bu kutsal geleneğin taş, alçı, tuğla, kerpiç, çini gibi pek çok malzemede, ince bir işçilikle uygulandığını görmekteyiz. Birer sanat eseri olarak üretilmiş bu damgaların beraber kullanımı, Cennet ve Tanrı kavramlarının, insan zihnindeki anlamlarının benzerlik göstermesi ile yakından ilgilidir. Bu çalışmada, Türk damgalarından kutsallık ifade eden Tanrı ve Cennet damgalarının beraber kullanımı, anlam noktasında irdelenmiş ve sorgulanmıştır.

-    At the point of belief, each of the concepts such as God and Heaven is generally one of the primary sacred concepts that people who believe in monotheistic religions encounter. The reflections of these two concepts on art since they are abstract concepts have to be through symbols. The use of symbolic signs in Turkish art is directly related to the stamping tradition. The stamp has been used in almost all kinds of materials as symbols reflecting the Turkish states and peoples identities. The joint use of the stamps of God and Heaven which we have encountered in Turkish art has been carried extensively through architectural tradition from Central Asia and Iran to Anatolia. In our work we see that this sacred tradition whose traces we follow with examples is applied with fine craftsmanship on many materials such as stone, plaster, brick, adobe and tile.
The use of these stamps produced as works of art is closely related to the similarity between the concepts of Heaven and God in the human mind. In this study, the use of God and Heaven stamps which express holiness from Turkish stamps was examined and questioned in terms of meaning.

Kutsal kavramı dini, sanatsal ve felsefi çerçeve içerisinde, hem doğrudan hem de yorumbilimsel olarak, oldukça farklı tanımlamalarla ifade edilmektedir. En genel tanımıyla kutsal; tapınılacak derecede önemsenen, üstüne titrenen, bozulmaması ve dokunulmaması gereken, dini bir saygı uyandıran Tanrısal-İlahi-Aşkın niteliğe denmektedir. Kutsallık veya kutsiyet atfetme genellikle insanı aşan, sonsuz, mutlak, değişmez olana, dolayısıyla aşkın olana (Yaratıcı-Tanrı) kesin bir bağlılıkla karşımıza çıkmaktadır. İnsan nesli, kavramaya çalıştığı aşkın niteliği, kutsalın tezahür araçlarından olan sanat ve semboller yoluyla yeryüzünde yansıtma çabasına girişmiştir. Konumuz çerçevesinde daire ve kutsal bağlantıları;  kozmolojik, felsefi, sembolik, sanatsal, mitolojik ve mimari boyutlarıyla ele alınmıştır. Anlam noktasında insan zihninde bu iki unsurun, bağlantılı olarak gelişim gösterdiği, incelenen örnekler ve simgeler aracılığı ile anlaşılmaktadır. Eski çağlardan bu yana sürekli tekrarlanan, en eski işaretlerden birisi olan daire simgesi, kutsalın yeryüzündeki ilk yansıma ve temsillerinden birisidir.
Bu çalışmada  kutsal kavramı ve daire simgesi, bazı soyut ve somut örneklerle incelenerek, iki kavram arasındaki anlam bağlantısı sorgulanmıştır.

Abstract
The concept of sacred corresponds to the words "sacrum-sacer" in Latin, "hagios" in Greek, "kedusah" in Hebrew and "sacred, holy, divine" in English. It is a very difficult concept to describe or explain scientifically because it is included in the subject of sacred belief and emotion. Just as eternity and God himself are not fully explained; sacred also settles at a point that cannot be defined in the category of belief and whose transcendence is believed. In our opinion, sacred is that the believer comes into contact with the divine in an invisible (spiritual) dimension through image or emotion and the transcendent is perceived directly and instinctively. The sacred can be both knowable and unknowable according to one's life and belief experience. The transcendence that man wants to contact can be the sacred itself and the contact made with the transcendent can also be called sacred. While this situation, which happens personally, is called a miracle in some beliefs or religions, in fact, even just praying can be shown as an example of the contact between the sacred and the human. In this context, whatever means, this intuitive contact with the transcendent causes objects, places, symbols and even time to be remembered as sacred.
The attribution of sacred or holiness is often confronted with a strict devotion to the transcendent, eternal, absolute, unchangeable and hence the divine (Creator-God). The human race has attempted to reflect the divine quality that it is trying to grasp on the earth through arts and symbols, which are the means of manifestation of the sacred. Circle and sacred connections within the framework of our subject; It has been handled with its cosmological, philosophical, symbolic, artistic, mythological and architectural dimensions. At the point of meaning, it is understood through the analyzed examples and symbols that these two elements develop in connection in the human mind. The circle symbol, which has been repeated since ancient times and is one of the oldest signs, is one of the first reflections and representations of the sacred on earth. The reduction of the abstract divine quality to the concrete through symbolism can be explained as a natural reflex of the human mind for ease of comprehension. The perception of the circle, especially in primitive man, mostly comes across with celestial connections. The circle symbol must have been initially produced from celestial forms such as the Moon and the Sun, which it regarded as sacred in meaning. Considering the sky itself sacred, the person used the circle symbol as a sacred symbol in this context. Man, who can think and dream as much as what he sees and experiences, transforms the sacred image into a circular symbol at this point and reduces it to concrete. The circle symbol, as a divine human production on a spiritual basis, it is the representation of the sacred on earth.
In this study, the concept of sacred and circle symbol was examined with some abstract and concrete examples and the meaning connection between the two concepts was questioned.

Sayıların, matematikteki karşılıklarının ve kullanımının yanı sıra sayılara yüklenen kültürel ve sembolik anlamlar da oldukça önem arz etmektedir. Bu bağlamda sayılara yüklenen anlamlar, dolayısıyla sayı sembolizmi, çeşitli dini metinlerde, mitlerde ya da destanlarda karşımıza çıkmaktadır. Türk mitolojisinde sekiz "8" genellikle dünyanın köşeleri, kutsal bir ağaç ya da gök katmanlarıyla beraber anılmaktadır. Sekiz sayısı, Türk kültüründe eskiden beri kullanılan "bir, üç, yedi, dokuz, otuz, kırk, kırk bir, yetmiş, doksan" gibi sayıların yanında, daha nadir bir kullanıma sahiptir. Sekiz sayısına yüklenen anlamlar, arasında en çok öne çıkan Cennet temsilidir. Türk mitolojisinde yaratılan ilk ağacın dokuz kollu olduğu, kollardan birinin Tengri'nin kapısının önüne, diğerleri ise sekiz köşeli olduğuna inanılan dünyanın sekiz köşesine uzanmaktadır. İslami bağlamda sekiz Cennet kapısından yola çıkılarak, "sekiz Cennet" ibaresi önem kazanmaktadır. Sekiz sayısının sembolik olarak sanata yansımalarının bizim tanımlama ve isimlendirmemizle "Cennet" damgası özelinde şekillendiği görülmektedir. Cennet damgası, sekiz sayısıyla bağlantılı olarak özellikle Orta Çağ Türk İslam mimarisinde, geometrik süslemelerle birlikte, motifleşmiş biçimde karşımıza çıkmaktadır. Türk kültürünün etkisi ile saygın bir konumda olan damga, İslam sanatında yaygın olarak kullanılmaktadır. Kendi içinde alt tiplere sahip olan bu damga, pek çok yapıda karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma, tarihi süreçte sekiz sayısına yüklenen farklı anlamlar ve Cennet damgasının Türk sanatındaki kullanımı üzerinedir.

Abstract
The cultural and symbolic meanings attributed to numbers are substantially of importance as well as mathematical equivalents and uses of numbers. In this context, meanings attributed to numbers, that is, number symbolism emerges in various religious texts, myths or legends. Eight "8" is generally mentioned with edges of the earth, a sacred tree or layers of sky in Turkish mythology. Number eight is of a more rare usage besides numbers "one, three, seven, nine, thirty, forty, forty-one, seventy and ninety" which have been used from of old in Turkish culture. Paradise depiction primarily comes into prominence among the meanings attributed to number eight. In Turkish mythology, the tree which was created at the beginning had nine branches. One of these branches is lying in front of the gate of Tengri and the others are reaching to the eight edges of the earth believed to have so. The phrase of "eight paradises" comes into prominence with regards to the eight gates of the paradise in Islamic context. The symbolical reflections of number eight on art are seen as the tamga of "Paradise". The tamga of paradise emerges with regards to number eight as a form by being turned into a motif with geometrical ornamentations especially in Medieval Turkish Islamic architecture. The tamga which is reputable with the effect of Turkish culture has commonly been used in Islamic art. This tamga which is of subtypes in itself has been emerged on countless structures.
This paper is upon the various meanings attributed to number eight in the historical period and the usage of tamga of Paradise in Turkish art.

Keywords: Eight, Paradise, Tamga(Stamp), Mean.

TENGRI-GOD’S TAMGAS IN TURKISH ART
The beliefs coeval to the history of humanity and the religious practices which have developed depending upon these beliefs are related to the notion of God. In this context, even if the name or the notion of God in the minds differentiates in each belief, the God believed to be the creator has always been accepted as sacred. Human beings that leave permanent traces on the earth have wanted to state their faithfulness to God through art which is one of their vital activities. This situation has established a ground to occur the works, structures, signs or tamgas that symbolize God and the belief of the related culture. The tamga of "Tanrı" which is of a significant place also in other beliefs besides Turkish-Islamic culture emerges in this context. Tradition of sealing which has a symbolic and artistic value reveals itself also with the tamga of "Tanrı-Tengri" which is a statement of holiness besides the other tamgas of tribes in Turkish culture. Traces of this tradition have emerged on almost every kind of materials from Middle Asia to Anatolia either as directly a tamga or as a form by being turned into a motif. Some productions and signs originated in symbolism are some necessities of beliefs. It is probable that meanings of these signs have changed, been forgotten or meaningless in time. As far as we are concerned, in the beginning of its formation each symbol-tamga was meaningful to the people who composed it. In this respect, the tamga of "Tanrı" emerged on almost every kind of materials has not been placed randomly and meaninglessly. This paper is upon the notion of "Tanrı" in Turkish culture and the tamga of "Tanrı" as the reflexion of this notion in art.

İnsanlık tarihi ile yaşıt olan inanmalar ve buna bağlı olarak gelişen dinsel uygulamalar, Tanrı kavramı ile doğrudan ilişkilidir. Bu bağlamda Tanrı’nın ismi ya da akıllardaki biçimi her inanışta farklılaşsa da yaratıcı olarak inanılan Tanrı, her zaman kutsal kabul edilmiştir.
Dünya üzerinde kalıcı izler bırakan insanoğlu, yaşamsal eylemlerinden biri olan sanatıyla da Tanrı’ya bağlılığını bildirmek istemiştir. Bu da Tanrı’yı ve o kültürün inancını sembolize eden eserlerin, yapıların, işaretlerin veya damgaların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Türk ve İslam kültürünün yanı sıra başka inançlarda da önemli bir yeri olan “Tanrı” damgası, bu noktada karşımıza çıkmaktadır. Sembolik ve sanatsal değeri olan damga vurma geleneği, Türklerde boy damgalarının yanı sıra, bir kutsallık ifadesi olan “Tanrı-Tengri” damgası ile de kendini göstermektedir. Bu geleneğin izleri Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar hemen her türlü malzemede, doğrudan damga olarak ya da motifleşmiş biçimde karşımıza çıkmaktadır.
Sembolizm kaynaklı bazı üretimler ve temsiller inanmaların gereklerinden birisidir. Bu simgeler zaman içerisinde savrulurken, anlamları değişmiş, unutulmuş veya anlamsızlaşmış olabilir. Fakat anladığımız kadarıyla, her sembol-damga ilk yapılışında yapan tarafından gayet anlamlıdır. Bu bakımdan hemen her türlü malzemede karşımıza çıkan Tanrı damgası eserlere rastgele ve manasız olarak yerleştirilmemiştir.
Bu çalışmanın konusu, Türk kültüründe “Tanrı” kavramı ve sanata yansıyan Tanrı damgası üzerinedir.
Anahtar Kelimeler: Tanrı, Damga, Türk, Sanat, Din.

Abstract
The beliefs coeval to the history of humanity and the religious practices which have developed depending upon these beliefs are related to the notion of God. In this context, even if the name or the notion of God in the minds differentiates in each belief, the God believed to be the creator has always been accepted as sacred. 
Human beings that leave permanent traces on the earth have wanted to state their faithfulness to God through art which is one of their vital activities. This situation has established a ground to occur the works, structures, signs or tamgas that symbolize God and the belief of the related culture. The tamga of "Tanrı" which is of a significant place also in other beliefs besides Turkish-Islamic culture  emerges in this context. Tradition of sealing which has a symbolic and artistic value reveals itself also with the tamga of "Tanrı-Tengri" which is a statement of holiness besides the other tamgas of tribes in Turkish culture. Traces of this tradition have emerged on almost every kind of materials from Middle Asia to Anatolia either as directly a tamga or as a form by being turned into a motif.
Some productions and signs originated in symbolism are some necessities of beliefs. It is probable that meanings of these signs have changed, been forgotten or meaningless in time. As far as we are concerned, in the beginning of its formation each symbol-tamga was meaningful to the people who composed it. In this respect, the tamga of "Tanrı" emerged on almost every kind of materials has not been placed randomly and meaninglessly.
This paper is upon the notion of "Tanrı" in Turkish culture and the tamga of "Tanrı" as the reflexion of this notion in art.

Keywords: God, Tamga (Stamp), Turkish, Art, Religion.

ÖZET

Mülkiyet, aidiyet, bağımsızlık unsuru, boy-soy birliği, millet mensubiyeti ve kutsallık ifadesi işaretler olarak Türk tarihinin erken devirlerinden itibaren hemen her türlü malzemede karşımıza çıkan "Damgalar-Tamgalar" hiç şüphesiz Türk kültürünün vazgeçilmez uygulamalarındandır. Gittikleri ve yerleştikleri her coğrafyaya ebedi vatan olarak bakan atalarımız hayvanlarına, kulanım eşyalarına ve inşa ettikleri küçük veya büyük mimari eserlere ait olduklarını düşündükleri boylarının damgalarını vurmayı gelenek haline getirmişlerdir. Ancak, zaman içerisinde bazıları harflere dönüşerek yazıya geçmiş, bazıları da geometrik süslemeleri oluşturan kompozisyonlar içerisinde esas anlamından kısmen uzaklaşarak kompozisyonun bir elemanına dönüşmüştür. Anadolu'nun fethinde de rol alan Türk boyları fethettikleri ve yerleştikleri bu yerlere de çoğunlukla kendi boy adlarını vermişler, yaptıkları mimari eserlere ve kullanım eşyalarına da damgalarını vurmuşlardır. Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkenti olan Konya ve çevresinde de bu durum oldukça yaygındır. Hem Oğuz boyları hem de diğer Türk boylarının yerleşim yeri (kasaba, köy, mahalle vb.) olarak Avşar-Afşar-Bay Avşar-Küçük Avşar, Bayındır-Bayundur, Döger-Duger, Bayat-Kara Bayat-Yağlı Bayat, Kayı-Kayı Hüyük- Kayı Ören, Kınık, Yazır, Salur, Çetmi gibi isimler vermişlerdir. Zaman içerisinde maalesef bu isimlerin bir kısmı unutulan tarihsel kimlikle beraber, beğeni anlayışlarının da değişmesiyle değiştirilmiştir. Bunun gibi evvelce damga-tamga olarak kullanılan işaret ve semboller de süsleme unsurları arasında yer alan geometrik motif ve kompozisyonlar arasına, bu tasarımı yapanlar tarafından tam da anlamı unutulmamış ancak esas anlamından uzaklaşmış olarak yerleştirilmiştir. Yapanın bildiği, fakat bakanın sadece bir süs unsuru olarak gördüğü bir duruma dönüşmüştür. Bu durumun en iyi uygulamalarını hiç şüphesiz Selçuklu Devleti’nin payitahtı Konya’da bulmaktayız. Bu çalışma Selçuklu döneminde Konya’da inşa edilen mimari eserler üzerindeki motife dönüşmüş olan damgalar üzerinedir.

ABSTRACT

Tamgas seen on almost every materials since the earliest dates of Turkish history are undoubtedly among the indispensable use of Turkish culture as the signs of ownership, belonging, independency factor, tribe and ancestry unity, nationality and holiness statements. Our ancestors who regarded every geography where they went and settled as their motherland forever, made it a tradition to mark the tamgas of their tribes on their animals, on the things they used and on the small or big architectural works they built. However, some tamgas turned into letters and text in time and some of them having become somewhat distant from main meanings turned into an element in compositions which revealed geometrical ornamentations. Turkish tribes that had a part in the conquest of Anatolia, mostly gave the name of their own tribes to the places they conquered and settled and marked their tamgas on the architectural works they built and on the things they used as well. This situation is considerably common in Konya, which was the capital city of Anatolian Seljukian State, and its surroundings. Both Oghuzs tribes and the other Turkish tribes gave the names such as Avşar-Afşar-Bay Avşar-Küçük Avşar, Bayındır-Bayundur, Döger-Duger, Bayat-Kara Bayat-Yağlı Bayat, Kayı-Kayı Hüyük- Kayı Ören, Kınık, Yazır, Salur, Çetmi to their settlement areas (towns, villages, districts and etc.). Unfortunately, some of these names were changed in time as the historical identity was forgotten and inclination perception changed. The meanings of such kind of signs and symbols that had been used as tamgas before, weren't completely forgotten by the designers but they were placed among the geometrical motifs and compositions as elements of ornaments with a distant meaning. It turned into a situation that the designer knew the fact but the viewer regards this as an element of ornamentation. The best uses of this situation are undoubtedly seen in Konya, the capital city of Seljukian State. This paper is upon Turkish tamgas that turned into motifs on architectural works built in Konya during Seljukian period.