ødem

Ødem er opphoping av væske i ein del av kroppen. Ødem kan oppstå i enkelte delar av kroppen eller i heile kroppen, og det kan forårsakast av mange sjukdommar, til dømes hjartesvikt og nyresvikt. Det kan òg oppstå utan sjukdom, til dømes ved graviditet eller langvarig stillesitting. Viss ein kroppsdel eller eit vev har for mykje væske, kan det kallast ødematøst.

Faktaboks

Uttale: ødem
Etymologi: av gresk oidema, 'oppsvulming'
Også kjend som: vann i kroppen

Ødem kan delast inn i lokale og generelle, avhengig om berre ein del av kroppen er ødematøs eller om heile kroppen er det. Lokale ødem er vanlegast, og førekjem som oftast i beina.

Vatnet i kroppen

Menneskekroppen består av omtrent 55 prosent vatn. Rundt 55 prosent av dette vatnet finst inni cellene, 7,5 prosent i blodet og 37,5 prosent i vevsvæska. Denne fordelinga er nøye regulert gjennom ulike fysiologiske mekanismar. Sjå væskebalanse.

Utvekslinga av vatn og andre stoffar mellom blodet og cellene skjer via vevsvæska. Denne væska finst i det lause bindevevet som fyller ut mellomrom i vev. Fordelinga av vatn mellom blodet og vevsvæska heng saman med to typar trykk: det hydrostatiske trykket og det kolloidosmotiske trykket. Det eksisterer hydrostatisk og kolloidosmotisk trykk både i blodet og i vevsvæska.

Om vatnet bevegar seg den eine eller den andre vegen, avheng av forholdet mellom dei to kreftene. Når blodet frå dei små arteriane kjem ut i dei minste blodårane (kapillarnettet), er trykket framleis så stort at det blir pressa væske ut i vevsvæska. Før blodet forlèt kapillarnettet, har trykket falle så mykje at det osmotiske trykket har blitt relativt sterkare og blodet tek opp væske.

Til vanleg jamnar summen av trykket i blodet ut summen av trykket i vevsvæska, slik at det er like mykje trykk i begge væsker. Derfor blir mengda vatn i blod og vevsvæske stabil. Viss desse trykka blir forstyrra slik at det blir meir trykk i blodet, oppstår det ødem.

Lymfesystemet sørgjer vanlegvis for at overskotet av væske i veva blir tilbakeført til blodet. Om ødem oppstår, er det fordi overskotet blir for stort for lymfesystemet å frakte, eller fordi lymfesystemet er blokkert.

Hydrostatisk trykk

Hydrostatisk trykk i det arterielle krinsløpet er det same som blodtrykket. Blodtrykket pressar blodet rundt i arteriane, men trykkjer òg væske ut av blodårane og over i vevet. Tilsvarande har vevsvæska eit hydrostatisk trykk som motverkar dette trykket.

Kolloidosmotisk trykk

Når det er ein skilnad i konsentrasjon av protein i vevsvæska og i blodet, vil væske verte trekt frå den væska med minst protein til den væska med mest, på grunn av osmose. Dette blir kalla kolloidosmotisk eller onkotisk trykk.

Årsaker

Ei dame med lokalt ødem i høgre arm. Ein kroppsdel med ødem blir kalla ødematøs. Ødem i éin arm kan til dømes kome av at personen har fått fjerna lymfeknutar i armhola i samband med brystkreft. Då blir lymfedrenasjen svekt.

Ødem i armen

Av Toa55/Shutterstock.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Lokale ødem

Lokale ødem kjem av som oftast at det hydrostatiske trykket i dei minste blodårane (kapillarane) er høgt. På grunn av tyngdekrafta oppstår lokale ødem oftast i beina.

Ei av dei hyppigaste årsakene til ødem er hjartesvikt. Når pumpeevna til hjartet sviktar, klarer det i mindre grad å pumpe blod, som gjer at det blir opphoping av blod i venene. Dette aukar det hydrostatiske trykket i venene og i kapillarane, hovudsakleg i beina, som gir ødem her.

Ein blodpropp som hemmar vidare sirkulasjon gjennom venene, slik at blodet blir hopa opp i kapillarane og vevet, kan òg gi ødem. Blodpropp oppstår oftast i eitt bein (djup venetrombose – DVT), slik at ødem oftast oppstår berre i eitt bein i samband med dette.

Tyngdekrafta trykkjer blod i venene i beina nedover. For at blodet i venene i beina skal komme opp og tilbake til hjartet, må musklane i beina bli brukte slik at dei pumpar blodet oppover. Dette blir kalla muskel-venepumpa. Derfor kan ein få hovne føter og anklar viss ein er mykje i ro, til dømes ved mykje stillesitjande arbeid eller lengre flyturar.

Ved betennelsestilstandar og allergiske reaksjonar oppstår ødem på grunn av auka blodtilstrøyming til området, og fordi kapillarveggane blir meir gjennomtrengjelege enn normalt.

Ei sjeldan årsak til lokalt ødem er sviktande lymfedrenering. Normalt sørgjer lymfesystemet for at overskotet av væske i veva blir tilbakeført til blodet. Viss lymfeårene blir øydelagde eller blokkerte, stoppar drenasjen og då kan væska hope seg opp. Dette kan til dømes skje hos kvinner som får fjerna lymfeknutane i samband med operasjon for brystkreft. Ein kan då få lymfødem.

Generell ødemtendens

Generell ødemtendens sest hovudsakleg ved sjukdommar der konsentrasjonen av protein i blodplasma er redusert. Det kan òg skje ved alvorleg hjartesvikt.

Leversvikt kan føre til nedsett konsentrasjon av protein i blodet, fordi det i all hovudsak er levra som produserer proteina til blodet.

Ved nyresvikt vil evna nyra har til å skilje ut vatn frå blodet blir redusert, som gir opphoping av vatn i blodet. Den overflødige væska kan trykkjast over i vevsvæska og gi ødem. Ei ytterlegare årsak til ødem ved nyresvikt er tap av protein i urinen (nefrotisk syndrom).

Protein kan av og til tapast med avføringa (ved tarmsjukdommar) eller med sårvæske ved utbreidde brannskadar.

Nedsett konsentrasjon av protein i blodet kan òg stundom komme av underernæring (til dømes kwashiorkor).

Ascites

Årsakene som gir opphoping av væske i veva, kan òg føre til væskesamling i det lukka holrommet til kroppen, som til dømes i bukhola. Dette blir kalla ascites.

Symptom og funn

Lokale ødem kan ofte sjåast ved at storleiken på kroppsdelen er auka. Ved ødem i beina kan dette merkast eller målast på fleire måtar. Ein kan til dømes oppleve at skotøyet er trongare enn vanleg. Viss ødemet berre er i det eine beinet, kan ein samanlikne tjukna på dei to beina, anten berre ved å sjå på dei eller ved å måle med eit måleband.

Pitting- og non-pittingødem

Vev med ødem har ofte ein deigaktig og mjuk konsistens. Viss ein trykkjer med ein finger, kan det oppstå groper («pits») som blir ståande i fleire sekund. Dette blir kalla pittingødem. Ødem som ikkje gir groper ved trykk blir kalla non-pittingødem. Dei er sjeldnare, men førekjem ved lymfødem, lipødem og myksødem.

Undersøkingar

Undersøking av det ødematøse området vil vise om det er pitting eller non-pittingødem, og dessutan graden av ødem. Utbreiinga av ødemet gir informasjon om alvor og mest sannsynlege årsak.

Om undersøkinga og sjukehistoria gir mistanke om hjartesvikt, nyresvikt eller leversvikt, vil blodprøvar vere viktige i å avklare årsaka.

Behandling

Behandling av ødem går ut på å behandle den underliggjande årsaka. Det kan til dømes vere proteintilskot ved underernæring og vassdrivande legemiddel ved hjartesvikt. Vassdrivande legemiddel aukar utskiljinga av vatn i urinen, som gjer at mengda overflødig vatn i vevsvæska blir redusert.

Ødem i beina kan reduserast ved bruk av støttestrømper, som aukar trykte i vevsvæska og dermed pressar vatn over i lymfeårer og vener. Å løfte den ødematøse kroppsdelen opp kan òg redusere ødem.

Spesielle former for ødem

Hevelse i hjernen, hjerneødem, er ein svært alvorleg type ødem. Dette fordi hjernen ligg i skallen, som er eit lukka rom som ikkje kan utvide seg. Når hjernen då blir ødematøs, vil trykte i skallen auke, som kan leggje press på hjernestammen og redusere blodomløpet i hjernen. Dette er livstruande.

Papilleødem betyr hevelse (oppsvulming) i hovudet til synsnerven i auget (synsnervepapillen). Dette er ofte eit teikn på sjukdommar i synsnerven eller auka trykk i skallen.

Hevelse i lungene, lungeødem, er òg svært alvorleg, då det kan gi problem med utvekslinga av oksygen og karbondioksid i lungene.

Lymfødem er ødem i kroppen på grunn av nedsett drenasje i lymfesystemet. Dette er oftast grunna skade på lymfesystemet, oftast etter fjerning av lymfeknutar i samband med kreftbehandling, til dømes ved brystkreft. Lymfødem kan òg oppstå av andre årsaker eller vere medfødd.

Angioødem er ein flyktig hevelse i hud og slimhinner som kjem av ei kraftig utviding av blodårene i vevet. Hevelsane oppstår oftast i ansiktet, særleg i augnelokka, leppene og eventuelt i svelget, og er vanlegvis utløyst av ein allergisk reaksjon.

Myksødem er eit teikn på alvorleg lågt stoffskifte der huda blir pløsete og fortykket. Namnet er misvisande då det ikkje er ødem til stades, men heller ein auke av karbohydrat i underhuda.

Pretibialt myksødem er eit teikn på alvorleg Graves sjukdom der det òg oppstår ein auke av karbohydrat i underhuda, hovudsakleg føre tibia (skjenebeinet), som gir ei fortjukking av huda her.

Lipødem er ein medfødd sjukdom der det er auka mengder feittvev i underhuda, hovudsakleg i beina. Namnet er misvisande då det ikkje er ødem til stades, men heller mengda av feittvev som er større enn normalt.

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

Vi manglar fagansvarleg for Symptomer ved hjerte- og karsykdom

Vil du bli fagansvarleg? Ta kontakt