Hans Ross

Ross vart fødd i 1833 i Holum utanfor Mandal. Han var såleis 20 år yngre enn Aasen, som trass denne aldersskilnaden kom til å få mykje å seie for han, både fagleg, språkpolitisk og privat. Stor avstand var det òg mellom den sosiale og språkpolitiske bakgrunnen deira.

Ross hadde opphav i embetsklassen; far hans var sokneprest og såleis embetsmann. Sonen gjekk først på borgarskolen i Mandal, så på katedralskolen i Kristiansand. Han blei student i 1849, 16 år gammal, studerte så teologi og tok som 22-åring teologisk embetseksamen i 1855. For dei fleste med hans utdanning låg vegen open for eit prestekall og/eller arbeid på universitetet eller i den høgare skolen.

Som cand.theol. var Ross fyrst eit år vikar ved borgerskolen i Mandal. Vinteren 1856–57 var han i Tyskland for å lære tysk. Han hadde Aasen-bøkene med seg. Då han kom heim att, byrja han som språklærar i Christiania, for han ville ikkje bli prest. Frå 1859 til 1860 var han i Storbritannia for å lære engelsk; han studerte òg fonetikk der. I 1873 gav han ut ei lærebok i engelsk. For å fange interessa åt elevane brukte han meir levande og praktisk stoff enn i dei danske lærebøkene som var i bruk då.

Det var språkforsking «i Ivar Aasens fotefar» som interesserte han mest og som han brukte storparten av arbeidslivet sitt på. I så måte var han atypisk for dei samtidige som han delte klasse- og utdanningsbakgrunn med.

Atypisk var det òg at han blei målmann. Det skjedde alt mens han gjekk på katedralskolen i Kristiansand. Ein av lærarane gjorde han og andre elevar merksame på Ivar Aasens nyutkomne Det norske Folkesprogs Grammatik (1848) som han las og let seg overtyde av.

Denne historia er heilt parallell med Elias Blix’ erfaring nokre få år seinare. Blix las Aasens grammatikk mens han gjekk på seminaret i Tromsø og blei målmann over natta, slik han sjølv skildra det. Både Ross og Blix konverterer så å seie frå dansk til landsmål ved å lese ei grammatisk framstilling av «det norske Folkesprog». Denne felles erfaringa gir eit interessant glimt inn i den språkpolitiske og språksosiale samtidskonteksten nokre tiår etter unionsoppløysinga i 1814. Seinare kom både Ross og Blix til å høyre til i den næraste krinsen kring Aasen.

Ross og Aasen møttest fyrste gong 1857, og etter det kom dei ofte saman. Ross byrja med å samle sørlandsord for Aasen. Frå 1867 til 1869 fekk han stipend av universitetet til innsamling, og han heldt noko fram på eigen kostnad til 1874.

På 1860-talet, parallelt med at Ross var språklærar i Christiania, begynte han å samle sørlandsord for Ivar Aasen. Sørlandet var eit område Aasen sjølv hadde lite dialektmateriale frå. Mellom 1867 og 1869 fekk Ross stipend frå Universitetet i Christiania til dette innsamlingsarbeidet.

Parallelt med undervisningsarbeidet sitt fekk han i 1873 utgitt ei lærebok i engelsk, som kom i fleire opplag. Men frå og med 1877 fekk han årlege løyvingar frå Stortinget til dialektinnsamlingsarbeidet sitt og kunne konsentrere seg om det.

• Europe as it ought to be at the End of 1861, London 1860
• Lauvduskar, samla og utgjevne av Hans Ross, 1867
• Lauvduskar. Samling af ymse Smaastykke, 6 bd., 1867–87
• Lærebog i Engelsk, nærmest for Middelskolen, 2 bd., 1872–73
• Ein Soge-Bundel, 1869
• Norske Viser og Stev,1869
• Maalreisningen her hjemme, belyst fra Udlandet, Stavanger 1878
• Samlinger til den norske Ordbog, 1883
• Norsk Ordbog. Tillæg til ’Norsk Ordbog’ af Ivar Aasen, 1895
• «Lister». Causerier, 1900
• Norske Bygdemaal, bd. 1–17, VSK Skr., 1905–09
• Race. Nation. Sprog, 1909

• Hans Ross i Norsk biografisk leksikon
• nynorsk
• Ivar Aasen

• Grønvik, Oddrun 1989: Meir enn eit tillegg til annan manns verk? Om Hans Ross og ordboka hans. I: Almenningen, Olaf og Oddrun Grønvik (red.): Ord og Mål. Festskrift til Magne Rommetveit 4. oktober 1988. Kringkastingsringen 1989, s. 95–111.
• Venås, Kjell: Hans Ross i Norsk Biografisk Leksikon.
• Venås, Kjell 2009: Hans Ross. Målføregranskar, ordboksskrivar og grammatikar. Oslo: Novus.