Odvar Nordli

Nordli hadde ein klassisk arbeidarpartibakgrunn. Fødd i Stange, oppvaksen i ein arbeidarfamilie og han hadde gått gradane gjennom ungdomsorganisasjonen AUF til kommunepolitikken og fagrørsla både lokalt og sentralt. I barndomen fekk han varige inntrykk av mykje av den nauda han såg rundt seg i det klasseprega samfunnet i 1930-åra.

Nordli utdanna seg til revisor og vart i 1957 distriktsrevisor i Vang og Løten kommunar.

I 1954, 27 år gammal hadde han blitt vararepresentant til Stortinget for Arbeidarpartiet, og frå 1961 vart han innvald som fast representant. Han kom då inn i nasjonalforsamlinga saman med fleire dyktige unge politikarar som snart markerte seg i replikkordskifta, og som Trygve Bratteli fekk stor nytte av då han vart parlamentarisk leiar i 1965. Desse nye gjekk under namnet «sølvgutane», og blant dei var Nordli, Ragnar Christiansen, Arvid Johanson og Guttorm Hansen.

I 1971 vart Nordli utnemnd til kommunalminister i Trygve Brattelis første regjering, og markerte seg sterkt der. Bratteli ville helst ha han som sosialminister. Sidan 1969 hadde Nordli vore leiar for sosialkomiteen, men i stortingsgruppa ville dei heller ha han som kommunalminister. Det ville han helst sjølv også. Han hadde då også lang røynsle frå kommunalkomiteen og kjende saksfeltet godt.

Nordli var ein arbeidshest i politikken. Han var grundig og sette seg skikkeleg inn i sakene, og var meir oppteken av å få gjennomført ting enn å drøfte vyar og ideologi. Etter katastrofevalet for Arbeidarpartiet i 1973 vart Nordli parlamentarisk leiar. Det fall då i hans lodd å takle den store SV-gruppa på 16 representantar som regjeringa Bratteli var avhengig av for å få fleirtal i mange av sakene. Alternativt måtte han skaffe seg støtte på borgarleg side.

Formannsskifte i Arbeidarpartiet har det ikkje vore så mange av sidan samlingskongressen i 1927. Det var andre verdskrigen som sytte for skiftet frå Oscar Torp til Einar Gerhardsen i 1945, og då Trygve Bratteli tok over etter Gerhardsen i 1965 var han knapt til å kome forbi, endå det var fleire som prøvde. Desse to formannsskifta var likevel idylliske i høve til det politiske drama som følgde i etterkant av at Trygve Bratteli i 1974 kunngjorde at han ville trekkje seg som partiformann på landsmøtet i 1975.

Nordli verka tidleg som ein aktuell kandidat til å overta som partileiar og eventuelt statsminister etter Bratteli. Men samtidig var Reiulf Steen nestleiar i partiet og hadde sterke støttespelarar som føretrekte han framfor Nordli i dei same posisjonane. Steen vart av venstrefløya i partiet oppfatta som meir radikal og nytenkjande enn Nordli, særleg i utanrikspolitikken. I nyare tid har det knapt vore ein meir knallhard personstrid om toppverv i Arbeidarpartiet.

Det var Einar Gerhardsen som først orda frampå om delt leiarskap som eit kompromiss av omsyn til partifreden. Delt leiarskap i den forstand at partiformannen og statsministeren ikkje var same person, hadde Arbeidarpartiet svært blanda røynsler med. Det fungerte godt då Oscar Torp var formann og Johan Nygaardsvold var statsminister. Då sat Torp i regjeringa, men sjølv om han i førkrigsåra var usamd i den svake satsinga på forsvaret, så var han lojal mot statsministeren. Like godt gjekk det ikkje då Oscar Torp vart statsminister og partiformannen, Einar Gerhardsen, sat i Stortinget. Gerhardsen var den sterke og Torp fekk den vonde kjensla av å mangle ryggdekning frå gruppa.

Problemet med delt leiarskap i denne fasen var at partiet alt hadde ein statsminister, Trygve Bratteli, og han hadde ikkje varsla avgang som regjeringssjef. Skulle Gerhardsens ønskje gå i oppfylling, måtte Bratteli gå. Om det ikkje låg ein slik tanke bak, så var neppe Brattelis lagnad det som opptok Gerhardsen mest.

På Arbeidarpartiets landsmøte våren 1975 utfalda det seg ein open maktkamp mellom dei to fløyene. Den enda med eit kompromiss med delt leiarskap, der Steen vart valt til partileiar og Nordli peika ut til å overta som statsminister noko seinare, etter nærare avtale med Bratteli.

Løysinga landsmøtet valde viste seg å ikkje bli nokon stor suksess. Motsetningane og dei interne konfliktane i Arbeidarpartiet heldt fram, både om politikk og personar. Det kom særleg godt til syne i utanriks-, tryggleiks- og miljøpolitikken. Steen og Nordli greidde heller ikkje å utvikle noko nært og fortruleg samarbeid i dei fem åra som følgde før Gro Harlem Brundtland overtok.

Det er høgst usikkert korleis det ville ha gått på landsmøtet om det hadde blitt ei kampvotering om formannsvervet. Det var visstnok eit fleirtal for Nordli i valkomiteen, men eit fleirtal for Steen i landsmøtet. Debatten kunne ha blitt avgjerande, men det løyste seg altså ved at ein valde Gerhardsen sin utveg, ei delt løysing.

Reiulf Steen rykte opp som formann og i eit tillegg uttrykte landsmøtet at Odvar Nordli skulle vere statsministerkandidat når Bratteli gjekk av. For Bratteli vart dette eit sjokk han aldri kom over. Landsmøtet hadde sett han på oppseiing, og vedtaket kunne vanskeleg tolkast på annan måte enn at han om ikkje så altfor lenge måtte gå av for å gi plass til Odvar Nordli.

Tilhøvet mellom Bratteli og Nordli vart ikkje godt etter dette, og Nordli skriv i ei av bøkene sine at han angra bittert på at han ikkje snakka ut med Bratteli med ein gong. Det var likevel ikkje Nordli sin feil at vedtaket vart slik. Det valet som vart gjort på dette landsmøtet skulle bli ei ulykke for partiet. Det delte leiarskapet fungerte ikkje, og det gjekk ikkje lang tid før ein oppdaga det.

Etter eit visst påtrykk varsla Bratteli nokre månader etter landsmøtet at han ville gå av i januar 1976, og den 15. januar tok Odvar Nordli over.

Han vart den første statsministeren her i landet som ikkje hadde røynsler som vaksen person under andre verdskrigen. Han vart den sjette statsministeren frå Arbeidarpartiet, og den første av dei som hadde eksamen artium.

Nordli sjølv hadde lenge hatt problem med helsa, men no vart det verre, og legen hans stilte til utsikt ei lengre sjukmelding. Det kan ein statsminister vanskeleg ta, og Nordli innsåg at det var tid for å gå. Tidspunktet vart framskunda av ein artikkel frå Arbeidaranes Pressekontor, der det sto at statsministeren kom til å gå av. Nordli visste ikkje om at ein slik artikkel var i emning, og offentleggjeringa av at han var sjuk og hadde planar om å gå av, skipla det opplegget han hadde for sin eigen avgang. Nordli hadde tenkt seg Rolf Hansen som etterfølgjaren sin, men slik skulle det ikkje gå.

På møtet der ein skulle avgjere spørsmålet om kven som skulle bli ny statsminister, viste det seg å vere fleirtal for nestleiaren i partiet sidan 1975, Gro Harlem Brundtland. Det var sju personar heime hos Trygve Bratteli som skulle utpeike den nye kandidaten. På førehand var det klart at AUF ville ha Rolf Hansen, LO-leiinga støtta Rolf Hansen og eit fleirtal i partileiinga ville ha han. Likevel vart det altså Gro Harlem Brundtland. Ho var ikkje minst partiapparatets, partipressas og grunnorganisasjonen sitt val.

4. februar 1981 skjedde skiftet. Odvar Nordli vart fylkesmann i Hedmark, og var ute av politikken. I sum vart mykje gjennomført i Nordlis statsministertid, men han måtte også ta mange nederlag. Nordlis regjeringstid var ei omstillingstid der Arbeidarpartiets politikk vart hengande etter utviklinga. Nordli sjølv derimot vart ein folkeleg og godt likt statsminister, men på slutten av regjeringstida rakna det meste.

Sjølv om Nordli var roleg og sindig som mennesketype, og sikkert også robust og i stand til å takle press, var han ikkje budd på å bli nærast mosa sund av sine eigne partifeller. Han sto sterkt ute i partiet i distrikta, men sto svakt på Youngstorget og i den spesielle kulturen som rådde der, både i partiet og i fagrørsla.

Til slutt var det nok helseproblema som knekte Nordli, men helseproblema vart forsterka av den undergravinga av politikk og autoritet som han opplevde frå partifeller. I dei beste åra sine viste Nordli eigenskapar som kunne ha gjort han til ein av dei store statsministrane. Han var populær ute i folket, han var folkeleg og jordnær, men møtte veggen i sitt eige parti.

Etter at Odvar Nordli gjekk av som statsminister hadde han fleire viktige verv. Han var styreleiar i Noregs Kommunalbank i 1987–1998, medlem av Den norske Nobelkomite frå 1985 til 1996 og styreleiar i Det norske hageselskapet i dei seks åra frå 1982 til 1988.

Odvar Nordli vart i 1994 utnemnd til kommandør av St. Olavs Orden.

• Langs veg og sti, 1984
• Min vei. Minner og meninger, 1985
• Morgenlandet. Innlandet i ly av fjella, 1991
• Vi så kornmoglansen. Om drøm og hverdag, 1994
• Storting og småting. Minner langs vegen, 1996
• Skråblikk fra godstolen, 2006
• Alvorlig talt. Samtaler om politikk (sammen med Kåre Willoch), 2008

• Noreg i etterkrigstida
• norsk historie frå 1970 til 1990
• statsministrar i Noreg