persisk – Store norske leksikon

Faktaboks

Også kjend som: persisk dari, pârsi, arabisk farsi
Uttale: pˈersisk
Språkkodar: pes (PES)
ISO-639:3: pes

Persisk er eit språk som tilhøyrer den iranske greina av dei indoeuropeiske språka. Persisk er førstespråket til noko over 46,5 millionar menneske i Iran, det vil seie om lag 53 prosent av innbyggjarane. I tillegg kjem over 3,5 millionar som er spreidde over store delar av verda. Persisk er nasjonalspråk og offisielt språk i Iran.

Persisk har status som klassisk kulturspråk i Sentral- og Sør-Asia og dessutan Tyrkia og speler omtrent same rolle som kjelde til kultur- og framandord for språka i dette området som latin for språka i Vesten.

Endonymet for språket er farsi ﻓﺎﺭﺳﻰ 'persisk. Landet heiter ﺍﻳﺮﺍﻥ Iran eller Jomhuri-ye eslami-ye Iran Den islamske republikken Iran. Irani اﻳﺮﺍﻧﻰ tyder 'iranar', og ﺗﻬﺮﺍﻥ Tehran 'Teheran' er hovudstaden.

Vi nyttar ordet persisk om dei nypersiske variantane i Iran, i motsetnad til dei andre dari i Afghanistan og tadsjikisk i Tadsjikistan. Vi nyttar nypersisk som ei samnemning for tadsjikisk, dari og persisk.

Språkfamilie

Persisk er eit sørvest-iransk språk. Saman med dei indoariske og dei dardiske språka utgjer iransk den indoiranske greina av indoeuropeisk.

Språkhistorie

Ein deler persisk språkhistorie i tre hovudbolkar:

Namn	Tidsrom	Skrift
gamalpersisk	cirka 525–300 fvt.	kileskrift
mellompersisk	cirka 300 fvt.–800 evt.	pahlavi, manikeisk, avestisk
nypersisk	frå 800 evt.	arabisk

Den islamske hærtakinga av Persia i 640-åra innleidde ein ny æra i historia til det persiske språket. Det blei lingua franca i den austlege delen av den muslimske verda.

I India blei det offisielt språk, og det blei kulturspråket i mange islamske dynasti, mellom anna i mogulriket (1526–1857), persisk Šāhān-e moɣūl, som styrte over store delar av det indiske subkontinentet.

Standardpersisk er hovudsakleg basert på dialekten i provinsen Pârs (eller Fârs) rundt byen Shirâz i Sør-Iran og har utvikla seg av middelpersisk pahlavi.

Vi nyttar nypersisk som ei samnemning for tadsjikisk, dari og persisk.

Språksystem

Persisk er mellom dei få indoeuropeiske språka som har mist alle spor etter skiljet mellom maskulinum og femininum, og pronomenet ū ﺍﻭ 'ho/han' blir nytta om menneske av begge kjønn.

Eit karakteristisk drag ved persisk – eller nypersisk generelt – er ezafe-konstruksjonen:

ketab-e mæn 'boka mi'

Ketāb (frå arabisk kitāb) 'bok' har den enklitiske ezāfe-markøren -e (-ye etter vokal), som blir nytta når substantivet er følgt av eit underordna ledd. Man tyder 'eg'. Vi kan òg ta med adjektivet tāze 'ny:

ketab-e taze-ye mæn 'den nye boka mi'

Setninga nedanfor viser at persisk er eit SOV-språk: Først kjem subjektet, til slutt kjem verbet, og mellom dei kjem objektet og andre ledd:

Subjekt	Objekt	Adverbial	Verb
Mærd	pul-ra	be-ma	dad.
'mann'	'pengar-akk'	'til-oss'	'gav'

'Mannen gav oss pengane.'

Suffikset -ra viser at objektet er bunde. Det manglar ved ubunde objekt, og mærd pul be-ma dad tyder 'mannen gav oss pengar'.

Lånord

Språket har oppteke store mengder arabiske lånord, men har elles i høg grad bevart den indoeuropeiske utsjånaden sin: madær 'mor', bæradær 'bror', muš 'muss, mur 'maur' etc.

Vi har lånt mange ord frå persisk, mellom anna desse:

Norsk	Persisk
basar	bazar	ﺑﺎﺯﺍﺭ	'marknad'
karavane	karvan	ﻛﺎﺭﻭﺍﻥ	'kameltog', 'reiseselskap'
sjakk, sjekk	šah	ﺷﺎﻩ	'konge'
divan	divan	ﺩﻳﻮﺍﻥ	'diktsamling', 'kanselli', 'møterom'
khaki	xaki	ﺧﺎﻛﻰ	'støvete', 'full av jord'
tulipan, turban	dolbænd	ﺩﻟﺒﻨﺪ	'turban'

Andre eksempel på lånord i norsk frå persisk er sjal, pyjamas, mumie, kårde, paradis, kiosk, sjakk, rokere.

Les meir i Store norske leksikon

Litteratur

L.P Elwell-Sutton: Elementary Persian Grammar. Cambridge at the University Press 1963
John Mace: Persian Grammar. For Reference and Revision. Routledge. Oxford 2002
Farzad Narguess: Teach Yourself Modern Persian. Teach Yourself Books. London 2004
Abdorreza Rafiee: Colloquial Persian. The Complete Course for Beginners. Routledge, Oxford 2001

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

Fagansvarleg for Indoiransk

Eystein Dahl

UiT – Norges arktiske universitet