trøndersk

Tonelag er noko som finst i det meste av norsk talemål. Tonelaget kan skilja mellom ord, jamfør ordparet bønder med tonem 1 (fleirtal av bonde), som er ulikt ordet bønner, tonem 2 (fleirtal av ei bønne). Eit viktigare målmerke enn tonelaget er tonegangen i visse ord.

Nokre dialektar i Trøndelag, på Nordmøre og i Nord-Norge kan ha tonelagsmotsetnad også ved ord på berre ei staving, eit fenomen som heiter sirkumfleks (eller totoppa tonem). Dette tonelaget (tonemet) kjem i staden for tonem 2 i apokoperte ord, det vil seie ord der ein vokal eller staving fell bort i slutten av ordet. Ein får då ordpar som eit lik (død kropp), som er ulikt ordet å lîk (infinitiv, med sirkumfleks), tung (adjektiv), ulikt ei tûng (ei tunge, med sirkumfleks) og så bortetter.

I tillegg til jamvektsloven utgjer forskjellar i tonegangen (musikken) eit viktig skiljemerke mellom austnorske/trønderske og vestnorske/nordnorske dialektar (nordnorsk følger vestnorsk). Det gjeld tonegangen i ord av typen soLa, boka, døra og så vidare. Dette er tonem 1-ord. Vestnorsk har i slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet (kalla høgtonedialektar). Austnorsk/trøndersk har låg tone først i ordet, og tonen stig deretter mot slutten av ordet (kalla lågtonedialektar). Nordmøre følgjer her likevel vestnorsk og då med vestnorsk høgtone i dei nemnde orda. Skiljet mellom vestnorsk og austnorsk tonegang går såleis aust for Nordmøre.

Det trønderske målområdet har tjukk l: ei soL og eit boL (bord). Eit stort ytre område sør for Trondheimsfjorden har likevel tjukk l berre i typen soL. Her heiter det soL, men bor. Trøndelag har palatalisering (j-uttale) av dentalane. Ein hermer etter trønderen som seier «mannj med hannjhonnj i bannj». I heile Trøndelag heiter det mannj, kvellj, (kveld) og reddj (redd). I indre delar av Sør-Trøndelag har ein desse nemnde formene og i tillegg palatalisering i bestemt form fleirtal honnjannj (hundane) og kannjannj (bestemt form fleirtal av ei kanne), gutannj (gutane) og anna.

Trøndersk har jamvektsystemet, som dei austnorske måla. Dialektane i Trøndelag skil seg likevel frå dei austnorske ved at dei norrøne langstavingsorda (overvektsorda) har apokope og ikkje e-ending. Typeeksempel frå trøndersk er såleis å vårra, å kåmmå, men å bit, å kast.

Jamvektsorda i trøndersk forlenger regelfast konsonanten mellom rot- og endestaving: å våttå, å båkkå.

I trøndersk har som nemnt overvektsorda fått apokope. Viktige ordgrupper der apokopen finst, er:

• Infinitiv: å kast, å kjøp, å brennj
• Preteritum av svake verb: kjøpt (eller kjøft), mått, skollj
• Ubestemt form eintal av svake substantiv: ei vis, ei kist, ei gryt, eit hjart

I nokre inntrønderbygder er det også apokope i svake hankjønnsord: ein oks, ein støLp, ein bakk. Mest apokope er det i Lierne. Forutan i dei nemnde kategoriane har ein her også apokope i presens av svake verb: i møt (eg møter), i kjør (eg køyrer). Jamfør også setninga: «du skjønn, i kast itj bort pæng på slikt tollj.» Snåsadialekta har same apokope-systemet som det ein finn i Lierne med unntak av svake hankjønnsord, som i Snåsa ikkje har apokope, men har ending på -i: ein ståLpi, ein bakki.

Dativ har heilt til det siste vore i bruk i trøndermåla, med unntak av Fosen-måla og dei ytre Namdalsmåla. Trondheims- og Kristiansundsmålet har også mangla dativ. Eksempel frå indre delar av fylket: «e møtt mannja», «ho e lik morånj sin» (ho er lik mora si), «hannj ga hæstom høy». Dativen er eit særdrag som i dag langt på veg blir borte hos unge folk. Sterkast står han etter preposisjonar og særleg i samband med stadnamn («før i tin» (før i tida) og «på Haua» (på Haugen)).

Typiske inntrønderske jamningsformer i jamvektsorda er vårrå, våttå, ei vukku eller vokko (veke), ein nåvvå (neve), ein ståggå (stige). I Indre Namdalen heter det varra, vatta, ei vokko, ein navva, (neve), ein stagga og så vidare. Ei setning frå inntrøndersk vil kunna lyda slik: «Han tok båttan i nåvvån å skråvva oppi ståggån» (Han tok beten i neven og skreva oppi stigen). Dette blir kalla utjamning. I dalane i Sør-Trøndelag har diftongane blitt forenkla (monoftongerte). I det sørlege inntrøndske området heiter det ben, røk, stör for bein, røyk, staur. Denne diftongforenklinga er gammal i dialektane her. I nyare tid har det også kome til monoftongering på Innherad (inst i Trondheimsfjorden) og på Nordmøre, sjå nedanfor.

Substantivbøyinga i inntrønderske dialektar går om lag slik (hankjønn og hokjønn):

• en hæst – hæst’n – mang hæsta – allj hæstan
• ei dør – døra – mang døra – allj døran
• ei gryt – gryta – mang gryta – allj grytan

I sørlege delar av det inntrønderske området har ein tradisjonelt palatal uttale òg i trykklett staving, og bøyinga kan da vera om lag slik (hankjønn og hokjønn):

• en hæst – hæst’n – mang hæsta – allj hæstanj
• ei dør – døra – mang døre – allj dørinj
• ei gryt – gryta – mang grytå – allj grytånj

I Inntrøndelag finn ein pronomenformer som i, je, e, æ (eg) og vi, me og åss (me og oss).

Typiske uttrønderske jamningsformer i jamvektsorda er værra, vætta, ei vækka (eller ei vækko), ein nævva, ein stægga og så vidare. Den nemnde setninga frå inntrøndersk vil i dei ytre måla lyda slik: «Han tok bættan i nævvan å skrævva oppi stæggan». Dette blir kalla tiljamning.

Også i dei ytre måla finn ein monoftongering. Denne diftongforenklinga er historisk sett langt yngre enn den inntrøndske. På Nordmøre heiter det i dag ben, sten, res (ei reise), med ein e-lyd som ligg mellom e og æ. Vidare heiter det i dette området bLöt, stör (staur) og lös (med ein open ø-lyd). Tilsvarande nyare utvikling finn ein også på Innherad, inst i Trondheims-fjorden.

Nordmøre skil seg frå dei andre trønderske måla ved å ha vestnorsk tonegang i ord som soLa, boka, døra og så vidare. Nordmøre har som Vest-Noreg høg tone først i slike ord, og tonen fell deretter mot slutten av ordet (kalla høgtonedialektar). I resten av det trønderske målområdet har ein låg tone først i ordet, og tonen stig deretter mot slutten av ordet (kalla lågtonedialektar). Sjå ovanfor om tonegang.

Substantivbøyinga i uttrøndersk er stort sett den same som i inntrøndersk, men på Nordmøre og i delar av det sørlege Trøndelag har dei svake hokjønnsorda ei anna bøying:

• ei gryt – gryto/grytå – mang gryto/grytå – allj gryton/all grytån

Ytre Namdalen har -r i fleirtal: mang grytor/grytår. I dei ytre måla finn ein helst pronomenformer som æ, æg (eg) og vi.