Ahmet Mollamehmet

Türkiye ile Yunanistan'ı birbirine bağlayan Ege Denizi, Osmanlı devrinde Adalar Denizi olarak anılmış ve orada bulunan adaları kapsayan sahaya da Cezâyir-i Bahr-i Sefîd eyaleti denilmiştir. XV. yüzyılda ilk Osmanlı fetihlerinin görüldüğü Ege, XVII. Asırda tamamen Türk iç denizi hâline gelmiştir. XX. yüzyıla kadar süren bu hâkimiyet, Osmanlı'nın tarih sahnesinden çekilmesiyle sona ermiş ve adaların çoğu Lozan Antlaşması başta olmak üzere farklı antlaşma ve savaşlarla Yunanistan'a bırakılmıştır. Osmanlı dönemi Ege adaları, Müslüman Türk, Ortodoks Rum, Katolik Latin ve Yahudi halkıyla kozmopolit bir yapıya sahiptir. Bu çok renklilik, konuşma dilinden edebiyata, sosyal yaşantıdan mimariye uzanan bir “Ada Kültürü” ortaya çıkarmıştır.

Hazırlanan bu çalışmada, günümüzde Yunanistan sınırlarında bulunan Eğriboz, Girit, Limni, Midilli, Rodos, Sakız, İstanköy, İşketoz ve Semadirek adaları incelenmiştir. Üç bölümden oluşan kitabın birinci kısmında; bahsedilen adaların tarihî serencamı muhtasar şekilde anlatılmış, adalara Türk İslam kimliği kazandırmak için yapılan iskânlar, imar faaliyetleri, adalardaki sufi oluşumlar gösterilmiştir. Yine adaların dînî, edebî ve kültürel yönünü canlandıran kişiler ile dergâh ve konak gibi edebî mahfillerine işaret edilmiştir. İkinci bölümde, Osmanlı döneminde bu adalarda doğanlar ile başka yerde doğsa bile farklı sebeplerle adalara gelmiş ve orada medfun olan şairlerin biyografileri yazılmıştır. Ayrıca sahip oldukları eserler ve mevcut vaziyetleri hakkında bilgi verilerek bir bibliyografyanın oluşmasına imkân sağlanmıştır. Üçüncü bölümde ise adaların adalı şairlerin şiirlerindeki yeri araştırılmıştır. Belirlenen şairlerin divan ve manzum eserleri taranarak; adalar coğrafyası, adaların dînî, tasavvufî, sosyal ve kültürel yapısı, gayr-i müslimlerle ilişkiler, şairlerin aşka ve güzelliğe bakışı gibi konular pek çok alt başlıkta tematik olarak incelenmiştir.

Klasik Türk şiirinin gelişmesinde Rumelili şairler mühim bir yer tutar. İstanbul’un fethinden önce Bursa, Gelibolu, Edirne gibi şehirlerle beraber; Serez, Selanik, Yenice Vardar, Üsküp, Manastır, Filibe gibi Rumeli şehirleri de önemli kültür merkezleri olmuştur. Bu kültür coğrafyası arasında Batı Trakya da yer alır. Meriç ve Karasu nehirlerinin arasında kalan, Dimetoka ve Ferecik’i de içine alan Dedeağaç merkezli Evros, Gümülcine merkezli Rodop ve İskeçe illerinden oluşan Batı Trakya günümüzde
Yunanistan sınırlarında bulunmaktadır. Batı Trakya Anadolu’nun Avrupa’ya açılan kapısıdır. Fethine 1359’da başlanıp 1373 yılında tamamlamış ve 1912’ye kadar beş buçuk asır Türk idaresinde kalmıştır. Fetihlerin batıya doğru ilerlemesi, daha büyük ve stratejik şehirlerin merkez edinilmesiyle ilk cazibesini kaybeden bölge bir geçiş güzergâhı hüviyetine bürünmüştür. Buna rağmen tekke ve medrese gibi iç dinamikleriyle canlı bir sosyokültürel hayata sahip olup; din, ilim, sanat, edebiyat ve
siyaset alanlarında pek çok kişiyi yetiştirmiştir. İki bölümden oluşan bu makalenin ilk kısmında Dimetoka, Ferecik, Gümülcine ve İskeçe kasabalarının kısa tarihi, kültür ve edebiyat muhitlerinin oluşmasına tesir eden kişi ve kurumları zikredilmiştir. İkinci bölümde ise bu kasabaların fethinden kaybına kadar orada doğmuş şairler tanıtılmaya çalışılmıştır. Şairlerin tespiti için başta şair tezkireleri, ikincil biyografik kaynaklar, akademik çalışmalar ve yazma eser kütüphaneleri taranmıştır. Mukayeseli okumalar yapılarak şairlerin aileleri, eğitimleri, meslekleri, tasavvufi yönleri, seyahatleri gibi hayatlarına dair detaylar doğru ve muhtasar bir şekilde ortaya konulup hatalı bilgiler
tashih edilmiştir. Ayrıca şiirlerinden örnek bölümler sunularak şairlik yönleri gösterilmiş ve eserlerinin vaziyeti hakkında bilgi verilerek yeni araştırmaların gerçekleşmesine imkân sağlanmıştır.