Çarşamba Ayakkabısı

Çar amba Ayakkabısı Aytek ERSAN Jeofizik Yüksek Mühendisi l Afet ve Acil Durum Müdürlü ü 19 Mayıs Mahallesi Saadet Caddesi No:4 lkadım/SAMSUN 0 362 431 21 28 - 203 / 0 533 568 53 32 jeoaytek@gmail.com ÖZET Bu çalı mada, basık adıyla bilinen ve bir asırı a kın bir süredir yöre halkı tarafından kullanılan Çar amba Ayakkabısı’nın bir kültürel öge haline geli i halkbilimsel bir çerçevede ortaya konmu tur. Yörede daha önceleri kara lastik ve çarık denilen tek parça ayakkabılardan esinlenilerek üretilen Çar amba Ayakkabısı’nın temel özellikleri, yapımında kullanılan malzemeler; nerelerde, kimler tarafından, neden kullanıldı ı gibi konular açısından incelenmi tir. Günümüzde gelene i sürdüren Çar amba Ayakkabısı ustaları ve bu ustaların imal etti i ayakkabıların yıllardır kullanıcısı olan kimselerle görü ülmü , bu görü melerde profesyonel kayıt yöntemleri kullanılmı tır. Ayrıca bir Çar amba Ayakkabı’sının imalatı adım adım foto raflanmı tır. Çar amba haricinde imdiye dek hiçbir yerle im biriminin yöreye has ayakkabısıyla tanınıyor olmaması a ırtıcı sonuçlardan biridir. Anahtar Kelimeler: Ayakkabı, ayakkabıcılık, Çar amba, kültür. ABSTRACT In this study, the Çar amba Shoe, as a cultural element, known as basık which has been used by Çar amba people over one hundred years has been put forth in a folkloric aspect. The Çar amba shoe, which was first produced with the inspiration of the single piece shoe named kara lastik (black rubber) and çarık, has been investigated in terms of following criteria: its fundamental properties, which materials used in its production; and where, why, and who it is used by. Considerable information has been gathered from master shoemakers, who pursue the tradition, and constant customers of these shoes hand-made by those masters, using professional interview and recording techniques. Moreover, the making of a Çar amba Shoe step by step has been photographed. One of the surprising conclusions drawn forn the study is that; nowhere is known by its local shoe except for Çar amba district. Key Words: Culture, Çar amba, shoe, shoe-making. ÇAR AMBA AYAKKABISI Aytek ERSAN∗ "Bir çift sa lam ayakkabı, davada ba arı sa lamak için büyük sava lardan daha yararlıdır." Maksim GORKI (1868-1936) 1. Giri nsano lu, var olu undan bugüne kadar farklı co rafi ko ullara uyum sa lamayı ba armı , zor artlarda bile hayatını sürdürmü tür. Bu zor artlara uyum sürecinde yeni ihtiyaçlara gereksinim duyan insano lu, günün do al ortamında bir yerden bir yere olan hareketini sa layan ayaklarının sa lıklı ve rahat kullanılabilmesi için zamanla bir koruyucu nesne ve/veya nesnelere gereksinim duymu tur. Do al olaylardan ve dı etkilerden en fazla etkilenen organlardan biri olan ayak, zamanla ayakkabı olarak tanımlanacak bu koruyucu nesne ile korunmu tur. Ayakkabı; gündelik hayatımız içerisinde giysilerimizi tamamlayan, ki iden ki iye de i ik zevklere göre tasarlanan, birçok bilimsel dalı üretim amacıyla bir araya getirebilen, tasarımı uzmanlık gerektiren ve ayaklarımızı koruyan nesnelerdir. Kanbak’a (2010: 2) göre ayakkabı, geçmi ten bugüne tarihsel çerçevede bir statü sembolü, zenginlik ve saygınlık belirtisi olmakla beraber; giyimi bütünleyen ve ekolü olan endüstri ürünlerindendir. Türkçede ayakkabı; su kabı, kitap kabı kelimesi gibi ifade edilir. Tipik bir birle ik kelimedir. Bu kelimeyi ça da Türk ivelerinden Azeri Türkçesinde ayaggabı, Türkmen Türkçesinde de ayakgap eklinde görmekteyiz (Kanbak, 2010: 7). Ayakkabının toplum içindeki rolü hakkında bazı ara tırmalar mevcuttur. Newman (2006: 74) her ayakkabının bir öyküsü oldu unu, ayakkabıların statüyü, cinsel kimli i, etnik grubu, dini, mesle i ve siyasi görü ü yansıttı ını belirtmi tir. Ayakkabı tarihçisi June Swann ise, insanın duygularını yansıtabilece i en iyi eyin ayakkabı oldu unu, toplumun refah düzeyindeki ini çıkı ları, ökçenin yüksekli ine; sava ın uzak homurtularını, burnunun küt veya sivri olmasına; toplumsal de i imi de tabanın kalınlı ına bakarak anlamanın mümkün oldu unu söylemi tir (Newman; 2006: 74). Çelik ∗ Jeofizik Yüksek Mühendisi, Samsun l Afet ve Acil Durum Müdürlü ü, jeoaytek@gmail.com 1 (2010: 3), ayakkabının medeniyetleri tanımanın yolu, sosyal sınıfların ve zamanın gereksinimlerinin belirleyicisi oldu unu ileri sürmü tür. Ayakkabı, farklı bilim dalları ile ortak çalı ma imkânı sunmu tur. Harmancı (2010: 1) ayak tabak sıcaklı ını istenilen sıcaklık de erinde sabit tutacak bir ayakkabı pedi tasarlamı ve her ayakkabıya uygun, arj edilebilir, uzaktan kumandalı bulanık mantık kontrollü termal ayakkabı pedi üretmi tir. Sancaktar (2010: 1) ise; ayakkabının tarihte, modada, sosyolojide, psikolojide, cinsellikte ve danstaki kültürel anlamını özel referanslarla ve son trendlerle ortaya koymaya çalı mı tır. Do al olaylardan ve dı etkilerden en fazla etkilenen organlardan biri olan aya ın korunma gereksinimi, bu amaçta birçok fikri beraberinde getirmi tir. Farklı fikirler do rultusunda ayakları koruyan tek parça deri ya da tahta parçasından günümüzün yüksek ökçelerine kadar farklı amaçlar için sayısız özellikte ayakkabılar üretilmi , bu gayede ayakkabıcılık mesle i ortaya çıkmı tır. Bu meslek öyle bir zanaattır ki, tıpkı Çar amba’da oldu u gibi ustasının elinde toplumlara mal olan yapıtları ortaya çıkarabilir. Bu çalı mada, ustasının elinden ‘basık’ adıyla çıkan; Samsun, Türkiye ve dünyaya mal olmu Çar amba Ayakkabısı’nın tarihsel geli imi ve imalatı halkbilimsel bir çerçevede ortaya konmu tur. 2. Materyal ve Yöntem Çar amba Ayakkabısı, halk arasındaki tanımıyla Basık’ın, Çar amba ve civar yerle im birimlerinde yakla ık 100 yılı a kın bir süredir kullanılmakta oldu u söylenmektedir. Bu söylentinin do rulanması ve ayakkabının tarih içindeki seyrini ortaya koymak amacıyla, en önemli materyal olan emektar ustalar ile bu ayakkabının günümüz kullanıcılarından görü me tekni i kullanılarak bilgi alınmı tır. 3. Bir Kültür Olarak Ayakkabı Polonyalı antropolog ve etnograf Bronislow Malinowski’ye göre kültür, do anın yarattı ına kar ın, insanın yarattı ı her eydir (Çelik, 2010: 2). Öyleyse, ayakkabı kültür kavramından soyutlanamaz. Ayakkabı, etnografiden tarihe, co rafyadan ekonomiye kadar çok geni bir çerçevede toplumsal hayat içinde meydana gelerek insanın kültürel geli iminin bir parçasıdır. 2 Anadolu’nun sosyo-kültürel yapısı içinde ayakkabı, küçümsenemez bir yere sahiptir. Bunu bilhassa edebi eserlerde izlemek mümkündür. Nitekim edebi eserler, devrin sosyal olaylarını, inanı larını, örf ve adetlerini, insanların tabiata bakı larını ve kullanılan e yaların ve bütün bunların eserlere ne ekilde yansıdı ını gösterir. Bunun en güzel örne ini Türk boylarının Asya’dan Anadolu’ya gelirken belirli bir ayakkabı kültürünü beraberinde getirmelerinde görmekteyiz. Nitekim Uygur metinlerinde var olan edik kelimesi ayakkabı için kullanılan en eski kelimedir ve Orhun Yazıtları, Kutadgu Bilig, Süheyl ü Nevbahar, Karacao lan, Dede Korkut Kitabı, Tarih-i Al-i Selçuk, Kısas-ı Enbiya gibi tarihsel yazılı kaynaklarda geçmektedir (Çelik, 2010: 4). Bu nedenle Türklerde çe itlilik gösteren ayakkabılar için ba mak, çarık, çedik, çizme, edik, sokman, terlik, tomak ve daha pek çok tanım bulunmaktadır. Bunlardan çarık, tuzla terbiye edilerek gölgede kurutulmu tek parça gönden yapılan, Osmanlıdan cumhuriyetin ilk yıllarına kadar ülkemizde köylünün giydi i en yaygın ve makbul ayakkabıydı (Kanbak, 2010: 10). Geçmi ten bugüne bir statü göstergesi, giyenin karakterini yansıtan bir giysi, toplumların sanat anlayı ının bir parçasını olu turmak gibi insan hayatının daima içinde olan ayakkabı; edebiyata yansıyarak tasvir unsuru, sanat eseri olarak koleksiyon türü, müzelerde yer alan bir nesne, siyasi tarih içinde yer alan ve sosyo-politik akımlara isim vermi bir sembol, deyim ve atasözlerinde ya ayan anlamlar, gelenekler ve inançlar yoluyla aktarılan söylemler ve folklorik zenginli i ile maddi ve manevi unsurların olu turdu u bir kültür olarak kar ımıza çıkmaktadır. 4. Tarihte Ayakkabı Ayakkabının geli imi, deri sanayinin geli imine de ba lıdır. nsanlık tarihinin en eski devirlerinden itibaren korunmak, ısınmak, örtünmek ve giyinmek gibi gereksinimlerin ilk sıralarında yer alan deri, ayakkabının en önemli malzemesidir. Bu nedenle ayakkabının geli iminin daha iyi anla ılabilmesi için ayakkabı ve derinin tarihteki yeri birlikte ele alınmalıdır. Deri sözcü ü, Türk boylarında hakana ödenen vergi anlamındaki tirik sözcü ünden gelmektedir (Ate , 2010: 20). Çelik (2010: 14), dericili in Anadolu’ya Mısır ve Mezopotamya bölgelerinden gelmi oldu unu ve Mısır-Mezopotamya-Anadolu üçgeninin dericilik dünyasının kuruldu u ilk bölgeleri yansıttı ını belirtmi tir. 3 Ba aran (1993: 1) ise, ayakkabıcılı ın kökeninin dericilik gibi ahilik te kilatına dayandı ını, bu te kilat içindeki yi itba ı denen yöneticiler sayesinde katı kurallar altında ve usta-çırak ili kisi sonucu aktarılan bilgi birikimi ile geli tirildi ini belirtmi tir. Derinin ayakları ısıtma, örtme ve koruma gibi gereksinimleri kar ılamasından sonra ayakkabı insan hayatının de i mez bir parçası olmu tur. Ayakkabının tarih öncesi ça lardan günümüze kadar antik do u sivilizasyonu, eski Mısır dönemi, Yunan kültürü, Etrüskler, Romalılar, Bizans mparatorlu u, orta ça ve rönesans dönemlerinde sürekli geli me gösteren bir nesne oldu u bilinmektedir (Kanbak, 2010: 18). Anadolu’da ayakkabının tarihsel geli imi tıpkı dericilik gibi Mısır’dan ba lamı , Mezopotamya ve Anadolu’ya do ru, farklı kültürlerin farklı i lev ve biçimlerinin etkile imlerine tanıklık etmi tir (Çelik, 2010: 14). Yüz binlerce yıllık geçmi i olan deri kültürü ve onunla paralel olan ayakkabıların eski örnekleri ma ara duvarlarındaki resimlerde, kabartmalarda ve heykellerde görülmektedir (Ate , 2010: 38). 5. Tarihte Çar amba Ayakkabısı Ate ’e (2010: 21) göre bir sanat eseri, sanatçının bilincinde do ar, anlam kazanır, ya adı ı toplumun, dönemin kültürü ile bütünle ir ve maddeye dönü ür. El sanatları da bütünle menin en yo un ya andı ı sanat dalıdır. El sanatlarını di er sanatlardan ayıran en önemli özellik, basit aletlerle ve daha çok el eme ine dayalı olarak geleneksel ve bölgesel nitelikler ta ıması ve ihtiyaçtan do an üretime dönük olmasıdır. Yukarıdaki tanımlamadan Çar amba Ayakkabısı’nın el sanatları içerisinde basit aletler ve el eme i ile üretilen ürünler arasına girdi i kanısındayız. Bir sanat eseri olarak Çar amba Ayakkabısı’nda el eme ine dayalı bölgesel nitelik izlenmektedir. Yakın geçmi te bölge halkı arasında yo un olarak tercih edilen bu sanat eserini, henüz ortaya çıkmadı ı ancak köylük bölgelerde kara lastikten modern ayakkabılara dönü ümün görüldü ü cumhuriyet dönemi (bkz. Çeviker, 1994) ve sonrasında yörede çekilmi foto raflardan bilmekteyiz (Foto raf 1). Anadolu toprakları üzerinde geçmi te üretilmi ancak günümüzde üretilmeyen ayakkabılardan olan filar için Çelik (2010: 73); burnu hafif sivri, sayası ince sahtiyan, küçük yüzlü ve arkası aya ı saran, tabanı kösele, 18. yüzyılda yangın tulumbacıları tarafından giyildi i için de tulumbacı yemenisi adını almı olan ökçeli hafif erkek ayakkabısı tanımını yapmı tır. Bu tanım ve yöre ustalarının aktarımları, fiların Çar amba Ayakkabısı’na benzedi ini do rulamaktadır. 4 Kara lastikten Basık’a dönü sürecinde, cumhuriyet döneminde yörede az sayıda ayakkabı ustası bulunmaktaydı ve farklı etnik toplulukların da etkisiyle ayakkabılarda çe itlilik hâkimdi. Ustalar, daha eski bir ayakkabılardan olan çarık ve kara lasti in tek parça olmasından esinlenerek, deriyi tek diki le ba layıp, tek parça olarak kestiler. Tek parça saya ile meydana gelen Basık’ın hiç üphesiz en belirgin özellikleri; pürüzsüz, i lemesiz ve ba cıksız olmasıydı. Foto raf 1. Çar amba Ayakkabısı’na ilgi duyulan yıllar (Naim ERSAN Ar ivi, 1967) Çar amba Ayakkabısı’nın yo un olarak üretildi i ve henüz herhangi bir isimle anılmadı ı dönemlerde halk, ayakkabıyı topuk kısmındaki sayayı katlayarak kullanmaya ba lamı tı. Bunun özel bir nedeni yoktur. Sayanın katlanarak kullanılması aya ın ayakkabıya 5 temas eden kısımları hariç, topu un tamamen açıkta kalmasına ve aya ın hava ile temasının artmasına neden olmu tur. Ayrıca terli e benzer bu kullanımda ayakkabılar, ayaktan kolay kolay çıkmamaktadır. Halkın bu bulu u, yörede yaygınla mı ve ayakkabının topuk bölgesindeki sayanın bastırılarak kullanılmasından ileri gelerek basık tanımlaması benimsenmi tir. 6. Ayakkabıcılık Çelik (2010: 51), aya ı koruma amaçlı ayakkabı yapım eyleminin, ki isel çabalarla ba layıp daha sonra ayakkabı yapımı konusunda maharet sahibi olanların üstlendi i meslek grupları ile devam etti ini belirtmi tir. Türk Ayakkabıcılı ı ile ilgili en eski kaynak olan bn-i Batuta Seyahatnamesinde 1330 yılında dikicilerden bahsedilir ve babuççu, ba makçı, haffaf gibi terimler geçer. 1501 yılına ait bir Narh defterinde ise, ayakkabıcı esnafının, pa makçılar, çizmeciler ve pabuççular olarak sınıflandırıldı ı görülmü tür. Bu belgeler Osmanlı toplumunda ayakkabı imalatının yerle mi bir meslek kolu oldu unu göstermektedir (Çelik, 2010: 52). Osmanlılarda ayakkabı imal edip satan kimselere ba makçı denmekteydi. Farsça bir kelime olan kef ger de ayakkabıcı anlamındadır. Bu kelime Anadolu’da kö ger olarak bilinmektedir. Ayrıca Arapça kavvaf kelimesi, ayakkabıcılık mesle i ile ilgili di er kelimelerdendir. Ülkemizde yakın tarihe kadar babadan o ula geçen bir zanaat dalı olan ayakkabı üretimi; 1950’lerde küçük sanayi görünümü kazanmı , 1970’lerde de sanayile meye çabaları ba lamı tır. 1980’li yıllarda küçük atölye üretim eklinden sıyrılarak, fabrikala ma sürecine girmi tir. (Çelik, 2010: 55). 1900’lerde yapımına ba lanan Basık, 1930’larda yaygınla mı ve yeni ustaların yeti mesine olanak tanımı tır. 1950’lerde tam anlamıyla yöreye özgü bir ayakkabı olmu ve adı yava yava civar bölgelere de yayılmaya ba lamı tır. 1980’lerde ise ayakkabı ustalarının gece gündüz çalı tıkları ve zaman zaman sipari leri yeti tiremedikleri bilinmektedir (Foto raf 2). Bu kısa geçmi ve yo un ilgi, Çar amba ilçesinin ayakkabısı ile anılmaya ba lamasına neden olmu tur. Öyle ki Karabulut (2004: 192), yazısında Çar amba’nın ayakkabısı ile bilindi ini belirtmi tir. 1980’lerde, ilk üretildi i ra beti göremeyen Basık’ın, ismi de eskisi gibi kullanılmaz olmu tur. 90’lı yıllarda halk tarafından Çar amba Ayakkabısı ismi benimsenmi , ilçe adının 6 bir ürünle özde le mesi kendili inden geli mi tir. Günümüzde basık ismi, bilhassa alı veri sırasında modern ayakkabı isimlerinden ayırt edilmek istendi inde kullanılmaktadır. 7. Çar amba Ayakkabısı’nın malatı Bir ayakkabı imalatında malzeme seçimi çok önemlidir. Bu hususta Kanbak (2010: 77), imalatta kullanılan malzemelerin fiziksel, kimyasal, mekanik, ısısal, elektrik, manyetik, optik, akustik ve teknolojik özelliklerine de inerek, üretilecek ayakkabının kullanıcıyla uyumlu olmasına dikkati çekmi tir. Çar amba Ayakkabısı’nın imalatında da seçilecek malzeme gerek ayakkabı ustaları, gerekse ayakkabı kullanıcıları için önemlidir. Bunlardan dana derisi saya; tek parçadır ve derinin her eyden önce i lenmi , koruyucu ve örtücü özelliklerinin olması gerekmektedir. Ayrıca ustalık isteyen el i i de, estetik görünecek bir ayakkabının imalatı için olmazsa olmazdır. Bu bölümde, usta elinden çıkan bir Çar amba Ayakkabısı’nın adım adım imalat a amaları verilmi tir. A amaların, gelecekte yapılacak benzer çalı malara yardımcı olaca ını umuyoruz. Çar amba Ayakkabısı’nın imalatı için gerekli temel malzemeleri; teknik malzemeler ve ayakkabı malzemeleri olarak iki gruba ayırmayı uygun bulduk (Foto raf 3). 7.1. Teknik Malzemeler A a ıda açıklanan teknik malzemeler, Çar amba Ayakkabısı’nın imalatında en sık kullanılanlardır. Bunların haricinde kalan ara malzemelere, ustaların tavsiyesi do rultusunda de inilmemi tir. Çekiç: Çivilerin çakılmasının yanında, kalıba giydirilen sayanın kalıba tam oturmasını sa lamada kullanılır. Danalya: Daha çok sayanın kalıba giydirilmesinde ve diki hattının birbirine tutturulmasında kullanılır. Kerpeten: Taban astarı ve kalıba tutturulmu sayanın taban astarına yapı masından sonra monta çivisinin sökülmesinde kullanılır. Çark: Köseleye estetik bir görünüm sa lamak amacıyla kullanılır. Filo: Köselenin kalıba oturtulması sırasında kalan fazlalıkların alınmasında kullanılır. Raspa: Taban astarında olu an yapı tırıcı lekelerini temizlemede kullanılır. 7 Neopren: Sayanın taban astarına tutturulmasında kullanılan kimyasal yapı tırıcıdır. Polikloropren olarak da bilinir. Foto raf 2. Çar amba Ayakkabısı imalatı sırasında (Mithat ÖZCAN Ar ivi, 1982) 7.2. Ayakkabı Malzemeleri Çar amba Ayakkabısı’nın bir asırlık mazisinde de i meden kalan malzemeleri a a ıda verilmi tir. Birçok ayakkabının modeli ve malzemesi zamanla de i se de, Çar amba Ayakkabısı sadeli ini asla kaybetmemi tir. Çar amba Ayakkabısı’nın bir kültür haline gelmesinde bu sadeli in etkidi ini dü ünmekteyiz. 8 Taban astarı: Sayayı ve tabanı birbirine tutturan ana malzemedir. Ayakkabı ustaları taban astarının; temelsiz binanın olmadı ı gibi, taban astarsız ayakkabının da olmayaca ı benzetmesiyle önemine dikkati çekmi tirler. Kalıp: Kastan (2009: 3-16) kalıbı; saya ve tabanın üzerine monta edilen, ayakkabının eklini ve ölçüsünü vermek ya da ayakkabının olu mu eklini korumak amacıyla kullanılan çe itli malzemelerden üretilmi ayak biçiminde gereç olarak tanımlamı ve ayakkabı üretimi için en önemli demirba ın kalıp oldu unu belirtmi tir. Çar amba Ayakkabısı için daha çok a aç kalıplar kullanılmaktadır. Saya: Ayakkabının üst bölümüdür. Çar amba Ayakkabısı’nda tek parçadır, i lenmi olarak kullanılır, astarlıdır. Daha çok dana derisi, özel sipari lerde de keçi derisi kullanılır. Parlak ve pürüzsüz olanı tercih edilir. Bombe: Hafif sert, kâ ıttan kalın bu malzeme ayakkabının burun bölgesinde saya ve saya astarı arasına konularak ayakkabının burun kısmının sert olmasını sa lar. Ayakkabıya dayanıklılık ve estetik görünü verir. Monta çivisi: Sayayı kalıba tutturmada kullanılır. 25-35 mm civarındadır. Kalıba bir miktar çakıldıktan sonra, yapı tırıcı kullanmadan önce kalan kısmı saya üzerinden kalıba do ru bükülür. Kasaburuk: Eskiden tabanda delik açılarak a aç çivinin monta edilmesini sa lardı (Foto raf 4). A aç çivi: Eskiden daha çok çarık, çapula gibi ayakkabıların yapımında sayanın tabana tutturulmasında kullanılırdı (Foto raf 4). Beldemiri: Taban astarı ve tabanın ortasına yerle tirilerek, ayakkabının bel kısmının sa lam olmasını sa lar. Taban: Ayakkabının yere temas eden kısmıdır. Taban astarının 2-3 katı kalınlı ında ve köseledir. ste e göre hammaddesi petrol olan suni kösele de kullanılır. A aç ökçe: Çar amba Ayakkabısı’nın en bilinen özelli i olan yumurta topuk tanımlaması, bu ökçeden ileri gelir. 35 mm civarındadır. Ayakkabının yürüyü esnasında dengesini sa lar, estetik görünüm verir. En dayanıklısı kayın a acından olandır. Kösele yı ma ökçe de yapılmaktadır. Ökçe kapa ı: A aç ökçe ile yer arasında kalan en fazla 4-5 mm kalınlı ında tercihen plastik malzemedir. Kahverengi ve siyah tonlar tercih edilir. Ökçe çivisi: Ökçe kapa ının a aç ökçeye tutturulmasını sa lar. Monta çivisinden daha kalın ve uzundur. A aç ökçe ve ökçe kapa ının boyutlarına göre 3 veya 5 adet kullanılır. 9 g a c d e b v f r k h m o u s i j l n p t Foto raf 3. Çar amba Ayakkabısı’nın yapımında kullanılan temel malzeme grupları. Teknik malzemeler; (a) çekiç, (b) danalya, (c) kerpeten, (d) çark, (e) filo, (f) raspa ve (g) neopren. Ayakkabı malzemeleri; (h) taban astarı, (i) kalıp, (j) saya, (k) bombe, (l) monta çivisi, (m) kasaburuk, (n) a aç çivi, (o) beldemiri, (p) astar, (r) a aç ökçe, (s) ökçe kapa ı, (t) ökçe çivisi, (u) mostra ve (v) bir çift Çar amba Ayakkabısı. Mostra: Kalıbın alınmasından sonra olu an ayakkabının taban astarı üzerine yapı tırılan ve kendi stampasıyla kesilen ince deriden malzemedir. Foto raf 4. A aç çivinin çakılaca ı nokta için tabanın kasaburuk ile delinmesi (bu yöntem ile imalat, günümüzde özel sipari ler haricinde kullanılmamaktadır) 7.3. Stampa ve Saya Bir Çar amba Ayakkabısı’nın imalatından önce, en önemli malzemelerden biri olan sayanın elde edilebilmesi için ayak numaralarına göre stampanın hazırlanması gerekir. Stampa; kolay zedelenmeyecek karton, ince tahta veya plastik gibi malzemelerden seçilen, ayak numarasına göre boyutlandırılan, ‘n’ ve ‘u’ harfine benzeyen, altındaki derinin kolay kesilmesi için gerekli bir araçtır. Elde edilmesi için öncelikle kalıbın dı a bakan yatay yüzeyinin üzerine bant, plaster gibi malzemeler yapı tırılır. Yapı tırılan malzemeden bir profil olu ur ve profil kâ ıda aktarılır. Kâ ıda aktarılan profilin sınırları çizimle keskinle tirilir. Bir profilin simetri i kadar olan alan, stampa alanını olu turmaktadır (Foto raf 5). Stampalar bir ayakkabı numarası için bir kez hazırlanır. Modele göre çok parçalı olarak geli tirilebilir. Sayanın elde edilmesi için, daha önceden kesilen stampa deri üstüne yerle tirilir, uygun kesim alanına sahip deri bölgesi seçilerek kesime ba lanır. Stampa ekli ile kesilen deriden saya ortaya çıkar. Daha sonra küçük deri parçalarından fileto kesilir. Fileto; olu acak sayanın arka kısmında, dikilerek sayanın birbirine ba lanmasını sa layan önemli bir elemandır. Tıpkı derinin kesilmesi gibi, kuma da kesilerek saya astarı elde edilir. Astar 11 malzemesi ter geçirmez kuma tır. Derinin kıvrılaca ı bölgeyi inceltmek için fileto ve sayaya tra lama yapılır. Astar, tra lanan hat üzerinden sayaya dikilir. Diki hattına yapı tırıcı sürülür, kuruması için bir süre beklenir. Astar, saya üzerine kıvrılır ve çekiçle dövülür. Birbirine yapı mı saya ve astarın arka kısımları dikilerek birbirine ba lanır ve çekiçle dövülür. Son olarak fileto, arka bölgeye dikilir. Bu ekilde ayakkabı için gerekli saya elde edilmi olur (Foto raf 6). a b c Foto raf 5. (a) Sa aya a ait bir kalıbın yatay dı yüzeyine yapı tırılan bant, (b) bantın kâ ıda aktarılması ve çizim ile sınırlarının belirlenmesi, (c) sınırları belirlenen çizimin simetri i, altında görülen stampayı olu turmaktadır. a b 12 c d e f g h i j 13 k l m n o p Foto raf 6. Sayanın elde edili i: (a ve b) derinin kesilmesi, (c) filetonun kesilmesi, (d) astarın kesilmesi, (e) saya, astar ve fileto, (f ve g) tra lama, (h ve i) astarın sayaya dikilmesi, (j) yapı tırıcı sürülmesi, (k ve l) astarın kıvrılması, (m ve n) saya arkasının birbirine dikilmesi ve çekiçle dövülmesi (o) filetonun dikilmesi ve (p) elde edilen saya. 14 7.4. Çar amba Ayakkabısı malatında 1. A ama 1. a amada (Foto raf 7) öncelikle taban astarı yeteri kadar çiviyle kalıba montalanır. Taban astarının kalıp sınırları dı ında kalan kısımları kesim bıça ı kullanılarak alınır. Sayanın kalıba geçirilmesinden sonra, uç kısımda saya ile saya astarı arasına bombe yerle tirilir ve kalıbın taban kısmında kalan saya, taban astarı üzerinden yeteri kadar çiviyle kalıba çakılır. Gergin saya, çekicin düz kısmına ait darbeler ile kalıba giydirilir. Bu i lemden sonra taban astarının çakılmı çivilerle sınırlandırdı ı tüm alana yapı tırıcı sürülür. Sürülen yapı tırıcının daha iyi yapı tırması için ayakkabılar bir süre bekletilir. Son olarak, tamamen çakılmamı çiviler, sayanın taban astarına yapı ması için taban merkezine do ru bükülür ve bir süre bekletilir. Bu süre, eski zamanlarda çevre ko ullarına göre 24 saate kadar çıkarken, günümüzde modern kurutma fırınları sayesinde 10-15 dakikaya kadar inebilmektedir. a b c d 15 e f g h i j k l 16 m n Foto raf 7. Çar amba Ayakkabısı imalatında 1. a ama: (a ve b) taban astarının kalıba montalanması, (c ve d) taban astarının kalıp dı ında kalan kısımlarının alınması, (e ve f) bombenin saya ile saya astarı arasına giydirilmesi, (g ve h) sayanın kalıba montalanması, (i ve j) sayanın kalıba giydirilmesi, (k) sayaların giydirildi i ayakkabılar, (l) taban astarına yapı tırıcı sürülmesi (ilaçlama), (m) kurumaya bırakılan ayakkabılar ve (n) sayanın taban astarına tamamen yapı ması için çivilerin bükülmesi. 7.5. Çar amba Ayakkabısı malatında 2. A ama 2. a amada (Foto raf 8), 1. a ama sonunda sayanın taban astarına yapı masını sa layan çivilerin tamamı sökülür. Taban astarına yapı mı haldeki sayaya yapı tırıcı sürülür, kuruması için bir süre bekletilir. Tabanın içte kalacak kısmına yapı tırıcı sürülür, kuruması için bir süre bekletilir. Beldemirinin de taban astarıyla temas edecek kısmına yapı tırıcı sürülür, kuruması için bir süre bekletilir. Beldemiri taban astarına yapı tırılır, çekiç ile dövülür. Taban; taban astarı, saya ve beldemirine yapı tırılır, çekiç ile dövülür. Tabanın yerle temasta olaca ı kısım pürüzsüz oldu undan ve yapı tırıcıyı daha az tutaca ından, ökçenin montalanaca ı topuk kısmı herhangi bir kesiciyle ince bir tabaka halinde soyulur. Tabanın kalıp sınırları dı ında kalan kısımları kesim bıça ı kullanılarak alınır. Tabanda diki ipli inin geçmesi için taban sınırlarına yakın bir hat boyunca kesim bıça ı yardımıyla oyuk açılır. Kalıp, diki in yapılabilmesi için geçici olarak ayakkabıdan ayrılır. Diki makinesi ile diki hattı izlenerek; taban, saya ve taban astarının birbirlerine tutturulması sa lanır. Diki te, daha sa lam oldu u için mum ip kullanılır. Tabandaki diki hattına yapı tırıcı sürülür. Danalya ile diki hattının ayrık kısımları birbirine tutturulur ve yapı tırıcının kuruması için bir süre bekletilir. Birbirine daha önceden montalanmı ökçe ve ökçe kapa ı zımparalanır. Ökçenin tabana yapı acak kısmına yapı tırıcı sürülür ve kuruması için bir süre bekletilir. Ökçe tabana 17 yapı tırılır. Ökçenin tabana tam montalanması için topuk bölgesinden 3 adet çivi çakılır. Kalıp tekrar ayakkabıya giydirilir. a b c d e f 18 g h i j k l m n 19 o p r s t u Foto raf 8. Çar amba Ayakkabısı imalatında 2. a ama: (a) bükülen çivilerin sökülmesi, (b) taban astarına yapı tırıcı sürülmesi, (c) yapı tırıcının kuruması için bekletilmesi, (d) tabana yapı tırıcı sürülmesi, (e) beldemirine yapı tırıcı sürülmesi, (f) beldemirinin taban astarına mantalanması, (g) tabanın montalanması, (h) ökçenin tabana montalanaca ı bölgenin yapı tırıcıyı daha iyi tutması için soyulması, (i) tabanın taban astarı dı ında kalan kısımlarının alınması, (j) tabanın diki için oyulması, (k) tabanın taban astarına dikilmesi, (l) tabana yapı tırıcı sürülmesi, (m) taban diki hattının tutturulması, (n) tabandaki yapı tırıcının kurutulması, (o) ökçenin zımparalanması, (p) ökçeye yapı tırıcı sürülmesi, (r) ökçenin tabana yapı tırılması, (s) taban astarının ökçeye çakılması ve (t ve u) kalıbın yerle tirilmesi. 20 7.6. Çar amba Ayakkabısı malatında 3. A ama Son a ama frezeleme olarak da bilinir (Foto raf 9). Frezeleme; yüksek hızlarda kesme, delme, düzeltme ve zımparalama gibi i lemlerin makine ile gerçekle tirildi i a amadır. Bu a ama ayakkabı kenarı olarak da bilinen piyantanın düzeltilmesiyle ba lar. Ardından ökçe zımparalanır. Piyanta ve ökçe boyanır. sforma da denilen 1. parlatma a amasında döner fırçaya boyanın parlak görünmesi için sıkı tırılmı cila sürülür, boyanan piyanta ve ökçe cilalanır. Köselenin düzeltilmesi ve tabana sürülecek boynanın daha iyi tutması için pimse de denilen zımparalama i lemi kösele altına uygulanır. Köselenin gözeneklerini dolduran ve erken su almasını önleyen boya sürülür. 2. parlatma a amasında döner fırçaya dolgu cilası ve kemik mum sürülür, taban sırayla cilalanır. Ayakkabı kalıptan çıkarılır, önce mostraya daha sonra da ayakkabı içinden taba astarına yapı tırıcı sürülür. Son olarak mostra taban astarı üzerine yapı tırılır. a b c d 21 e f g h i j k l 22 m n Foto raf 9. Çar amba Ayakkabısı imalatında 3. a ama: (a ve b) piyantanın düzeltilmesi, (c) ökçenin zımparalanması, (d) piyanta ve ökçenin boyanması, (e) döner fırçaya cila sürülmesi, (f) cilalama, (g) kösele alt zımparası (pimse), (h) kösele alt boyası, (i) döner fırçaya cila sürülmesi, (j) taban cilalama, (k) ayakkabının kalıptan çıkarılması, (l) mostraya yapı tırıcı sürülmesi (m) taban astarına yapı tıcı sürülmesi ve (n) mostranın yapı tırılması. Son i lem ile birlikte Çar amba Ayakkabısı kullanıma hazır hale gelmi tir. Yukarıdaki açıklama ve foto raflarla kısa sürede imal edilmi izlenimi veren Çar amba Ayakkabısı’nın normal artlarda imal sürecini 1 hafta civarında oldu u unutulmamalıdır. Öte yandan, Ayakkabı ustalarının tavsiyeleri üzerine; imalattaki a amalar çe itlilik olması bakımından farklı atölyelerde, farklı ustalar ve farklı renkte ayakkabılar ile foto raflanmı tır. 8. Sonuç ve Öneriler Kullanan ki inin biçimini alması, çok az sayıda e yanın özelli idir. Kullanılmı bir ayakkabının içi incelendi inde, bilhassa parmakların ve topu un izleri dikkat çeker. Taban; kullanıcının duru u, yürüyü ü ve ya am biçimi hakkında ipuçları verir. Sadece bu özelli iyle ayakkabı, bir e ya olmaktan çok ileri bir anlam kazanmaktadır. Çar amba için de çok anlamlı olan Çar amba Ayakkabısı, bir asırı a kın süredir yöre halkının tercihidir ve Karadeniz’in birçok ili ba ta olmak üzere, Avrupa’nın moda kentlerinin Çar amba Ayakkabısı’na ilgiyle yakla tı ı bilinmektedir. Ayakkabının en dikkat çekici tercih nedeni, kullanıcıya farklı bir görünüm kazandırmasıdır. Bu durumun Çar amba’nın sosyolojik yapısı ile ilgili oldu u kanısındayız. Bunun yanı sıra deriden ve diki siz imal edilmesi sa lıklı ve rahat kullanımı da beraberinde getirmektedir. 23 Türk Patent Enstitüsü tarafından 2007 yılında tescillenen ve bir marka hâline gelen Çar amba Ayakkabısı’nın en iyi bilinen modeli yumurta topuk-yumurta burundur. Bu modelin yanı sıra kesik burun-yumurta topuk, yumurta topuk-5 ba cıklı ve yılan saraç-3 ba cıklı modelleri de imal edilmektedir. Ayakkabının geçmi te mecburi olarak kullanıldı ı, buna kar ın günümüzde bu durumun bir zevk meselesi hâline geldi i görülmü tür. Buna, 1990 sonrası ku a ın hazır modellere yo un ilgisi sebep olarak gösterilebilir. Yine de Çar amba Ayakkabısı’nı eskiden beri iyi bilen kimseler bu kültürü akraba ve yakınlarına aktarmayı ba armı lar, ayakkabının günümüzde de tercih edilebilirli ine katkıda bulunmu lardır. 30 civarında ustasıyla Çar amba Ayakkabısı, üretim anlamında zaman zaman hareketli dönemler geçirse de günümüzde dura an bir sürecin içindedir. Bu dura anlık elbette ki ayakkabının halk tarafından ne kadar kullanıldı ına ba lıdır ancak; ustaların tecrübelerini, bilgi birikimlerinin aktarılabilmesi, bir kültür haline gelen Çar amba Ayakkabısı’nın gelece i, ayakkabıcılı ı bir meslek olarak seçecek kimselerle mümkündür. Bu nedenle yöre genelinde halk özendirilmeli, meslekî e itime te vik arttırılmalı, sosyal ve ekonomik güvence sa lanarak yöresel ayakkabı üretimine ilginin artması sa lanmalıdır. Çar amba Ayakkabısı üretimi ile u ra an bireylerin ve kullanıcıların hepsi erkektir ve bir meslek olarak ayakkabıcılı ı seçme nedenleri arasında baba mesle i ve merak gelmektedir. Yurdumuzda Çar amba haricinde hiçbir yerle im birimi, kendine özgü bir ayakkabı ile bilinmemektedir. Çar amba Ayakkabısı’na olan ilgi her ne kadar dünyaya ta ınsa da, yöre ustaları bu ilginin azınlıkta kalan kimselere ait oldu unu, yöre ve civarında ayakkabının hâlen tam anlamıyla tanınmadı ı belirtilmi lerdir. Bu nedenle yurt içi ve yurt dı ında düzenlenecek fuar, sergi ve sempozyum gibi organizasyonlarda yapılacak bilgilendirmeler ile Çar amba Ayakkabısı tanıtımının çok daha etkili yapılaca ını; söz konusu bilgilendirmelerin yapıldı ında, öncelikle ya ayan bir kültürün varlı ının farkına varılaca ı ve imalatta her dönem hareketlili in sa lanaca ı kanaatindeyiz. Sosyal çevrede moda, tasarım, giyim-ku am gibi insandan insana de i en tercihlerin zaman zaman eski zevklere dönü ünün Çar amba Ayakkabısı için de geçerli olaca ına inanılmaktadır. Ancak bu iste in yalnızca ya ayan bir kültürle mümkün olabilece i a ikârdır. Bildirinin bu haliyle, bir kültür olarak günümüzde var olan Çar amba Ayakkabısı hakkında ön bilgi sa layaca ını ve bundan sonra yapılacak benzer çalı malara yardımcı olması bakımından bir kaynak niteli inde oldu unu dü ünmekteyiz. 24 KAYNAKÇA Ate , H. (2010), “Kahramanmara , Gaziantep ve Kilis llerindeki Yöresel Ayakkabıların ncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, E itim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Ba aran, B. (1993), “Ayakkabı Sayası Üretiminde Kullanılan Derilerin Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Üzerinde Ara tırmalar”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, zmir. Çeviker, T. (1992), “Çar amba Kitabı-I”, stanbul: ris Yayınları. Harmancı, H. (2010), “Termal Ayakkabı Tasarımı ve Prototip Üretimi”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya. Kanbak, A. (2010), “Ayak Giydirme Sanatı (Ayakkabı), Yüksek Lisans Tez, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, stanbul. Karabulut, A. (2004), “Memleketim Çar amba”, Samsun: Nur Anadolu Matbaası. Kastan, C. (2009), “Ayakkabı Kalıp Tasarımı Ö retim Yöntemi Üzerine Bir Deneme”, Anadolu Bil Meslek Yüksek Okulu Dergisi, 3/14, ss. 3-16. Newman, C. (2006), “The Joy of Shoes”, National Geographic Magazine: September 2006, p. 74-93. Sancaktar, A. (2006), “An Analysis of Shoe within the Context of Social History of Fashion”, Master Thesis, zmir Institude of Tecnology, Graduate School of Engineering and Sciences, zmir. Kaynak Ki i Ya Ö renim 1. Birol ALTINDE ER 37 lkokul 2. Celal DURAN 63 lkokul 3. Cengiz UZAK 42 lkokul 4. Fikret DÜZOVALI 73 lkokul 5. Hasan SAKA 36 lkokul 6. Hasan Sami BEKÂR 38 7. Hayati I IKALTUN 43 lkokul 8. Kenan DEM RBA 42 lkokul 9. Mehmet GÜLER 56 lkokul 10. Mete ÖZCAN 21 11. Mithat ÖZCAN 46 Üniversite Üniversite lkokul 25 12. Musa YILDIZ 34 lkokul 13. Mustafa KIRTAY 44 lkokul 59 lkokul 14. Mustafa KOÇY T 15. Mustafa ÖZCAN 18 Lise 16. Mustafa TOPÇU 84 lkokul 17. Naim ERSAN 68 lkokul 18. Osman AYDIN 30 Ortaokul 19. Raif AYKUL 40 Ortaokul 20. Sebahattin ÖZBAL 52 lkokul 21. Turgut CAN 42 Ortaokul 22. Yalçın DEM RÖRS 39 Ortaokul 26