STUDIA NORWIDIANA 36:2018 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/sn.2018.36-7 AGATA BRAJERSKA-MAZUR PIELGRZYM CYPRIANA NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZESŁAWA NIEMENA Cyprian Norwid w wierszu Pielgrzym używa powszechnych literackich motywów i aktywizuje dość utarte symbole, lecz czyni to na swój własny poetycki sposób, po to, by ująć odwieczny w kulturze problem „żywota-pielgrzymki, ży1 wota-wędrówki” w odkrywczym świetle i pokazać jego nowe sensy: Pielgrzym 2 I Nad stanami jest i s t a n ó w - s t a n , Jako wieża nad płaskie domy Stércząca w chmury... II Wy myślicie, że i ja nie Pan, Dlatego że dom mój ruchomy, Z wielblądziej skóry... III Przecież ja aż w nieba łonie trwam, Gdy ono duszę mą porywa Jak piramidę! IV Przecież i ja z i e m i t y l e m a m , Ile jej stopa ma pokrywa, Dopókąd idę!... 1 C. NORWID, Vade-mecum, oprac. J. Fert, Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1990, s. 36, komentarz. 2 Tamże, s. 35-36. AGATA BRAJERSKA-MAZUR W tym jedenastym ogniwie Vade-mecum poeta podejmuje bardzo popularny w literaturze motyw pielgrzymowania, którego „karierę w polskim romantyzmie” Wiktor Weintraub upatruje w dziele Byrona Child Charold’s Pilgrimage 3 oraz „upodobaniu Mickiewicza w tym słowie i kręgu pojęć z nim związanych” . Wiersz Norwida, jednakże, „ma nową siłę poetycką na tle dotychczasowych ujęć obrazu pielgrzymowania, w nowy sposób przedstawia znany motyw ludzkiej 4 wędrówki” . Małgorzata Turczyn widzi oryginalność liryku w jego orientalnej scenerii, którą tworzą pola semantyczne takich wyrażeń, jak: „dom z wielbłądziej skóry” i „piramida”. Myślę jednak, że o wyjątkowości utworu przesądzają 5 nie tylko sensy oraz „jedność przeciwieństw” , wprowadzanych do niego przez te słowa, ale także inne motywy i symbole, których specyficzne zestawienie, kumulacja znaczeń i użycie składają się na niezwykłość Norwidowego tekstu. Prześledźmy zatem, co stanowi o niebanalności Pielgrzyma, którą później odkrył i starał się pokazać swoim wykonaniem Czesław Niemen. Zacznijmy od (pozornie) najprostszych symboli i motywów w takiej kolejności, w jakiej pojawiają się w wierszu. „Wieża”, użyta przez Norwida w pierwszej strofie liryku, „przywodzi na myśl symbolikę wznoszenia się, drabiny do nieba, majestatu, a zarazem odrzucenia przyziemnej płaskości i poświęcenia się spra6 7 wom wzniosłym” . To ona reprezentuje wynoszenie się ponad stanowe podziały tych, którzy żyją według reguł Tomasza á Kempis: Na ziemi zachowuj się jak pielgrzym i jako gość, którego nic nie zdoła zatrzymać w drodze do Boga. Zachowaj serce swobodne i do Boga wzniesione, ponieważ tu nie masz miasta trwałego ale przyszłego szukamy. Tam zwracaj codziennie swe modły i serdeczne westchnie8 nia, żeby dusza twa zasłużyła sobie na szczęśliwe przejście po śmierci do Boga . 3 W. WEINTRAUB, Pielgrzym, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A Kowalczykowa, Wrocław: Ossolineum 1991, s. 690. 4 M. TURCZYN, Śladami „Pielgrzyma” Cypriana Norwida, [w:] Czytając Norwida: materiały z konferencji poświęconej interpretacji utworów Cypriana Norwida zorganizowanej przez Katedrę Filologii Polskiej WSP w Słupsku, red. S. Rzepczyński, Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku 1995, s. 151. 5 Sformułowanie M. Turczyn, tamże, s. 152. 6 Tamże. 7 Por. A. KOWALSKA, Wiersze Cypriana Norwida, Warszawa: WSiP 1978, s. 48. 8 T. Á KEMPIS, O naśladowaniu Chrystusa, Lublin: Wydawnictwo Kurii Lubelskiej w Lublinie 1983, s. 66; J. Fert w Poecie sumienia. Rzecz o twórczości Norwida (Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1993, s. 154) przywołuje cytat z wydania: T. Á KEMPIS, O naśladowaniu Chrystusa. Ksiąg czworo, tłum. A. Jełowicki, Berlin: Gebethner Wolff, 1850, które prawdopodobnie znał Norwid –: „Zachowaj się na ziemi jako piel- 166 PIELGRZYM C. NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZ. NIEMENA Stąd w drugiej strofie liryku pojawia się wyrażenie: „dom ruchomy / Z wielbłądziej skóry”, które (abstrahując od wprowadzanych przez nie wieloznaczności i sprzeczności) otwiera symbolikę związaną ze słowem „wielbłąd”. Ten wyraz przynosi ze sobą nie tylko skojarzenia z wędrówką, pustynią i koczowniczym 9 życiem , ale w kulturze chrześcijańskiej jest również znakiem „posłuszeństwa, 10 pokory, poddania się woli Boga, a zarazem godności i wytrwałości” . „Piramida” z trzeciej strofy liryku to z kolei symbol doskonałości, manifestacja niepodległego umysłu i triumfu ducha, „znak nieprześcignionej architektury”11 łączący ziemię i niebo. Piramida to budowla która wskazuje drogę do sfery niebieskiej, wznosząca się i integrująca w swym szczycie – w jednym punkcie. Osadzona mocno na ziemi łączy oba światy. W kulturze Wschodu kojarzona jest z emanacją mocy duchowych i religijnych, z wiarą w trwanie. Jest nie tylko grobowcem, ale znakiem wartości duchowych. Z tego względu implikuje nowe znaczenia: przekroczenie ograniczeń materii, niezmienność, uwolnienie od upływu czasu. Jest ziemskim obrazem cyklu: życie – śmierć – odrodzenie. Bohater liryku Norwida, tak jak piramida, stojąc na ziemi ma swój dom w przestrzeni Nieba12. I wieża, i piramida, do których został przyrównany pielgrzymi los człowieka, łączą więc ze sobą dwa przeciwstawne światy: ziemi (reprezentowanej w wierszu przez „stany”, trwanie oraz „płaskie domy”) i nieba (na które wskazują wyrażenia: „stanów-stan”, „nieba łono”, „chmury”, „dusza”). Inna jeszcze opozycja buduje strukturę i semantykę utworu – mianowicie: trwanie i ruch. Ich „jedność przeciwieństw” jest dużo subtelniejsza i dużo bardziej zawiła niż dosyć jasne rozgraniczenie między światem ziemskim i duchowym. Tu dwa przeciwieństwa są ze sobą scalone w logiczne całości dzięki budowanym przez Norwida obrazom. Tytułowy pielgrzym ma „dom ruchomy / Z wielbłądziej skóry”, co jednoczy symbol trwania i stabilności („dom”) z ciągłą wędrówką („ruchomy”). Co więcej, wędrówce tej towarzyszy t r w a n i e w „nieba łonie”, do którego dąży podmiot mówiący, jednocześnie mając świadomość, iż nadal do tego domu niebieskiego przynależy: grzym i jako gość, do którego sprawy świata zgoła nie należą. Zachowaj serce wolne i uniesione ku Bogu, albowiem nie mamy tu miasta trwającego, ale przyszłego szukamy”. 9 Zob. E. FELIKSIAK, Poezja i myśl. Studia o Norwidzie, Lublin: TN KUL 2001, s. 20-21. 10 M. TURCZYN, Śladami „Pielgrzyma”, s. 152. 11 A. KOWALSKA, Wiersze, s. 46. 12 M. TURCZYN, Śladami „Pielgrzyma”, s. 154. 167 AGATA BRAJERSKA-MAZUR Symbolem tak pojętego domu jest ślad stopy wędrowca, przekraczającego granice przyziemności ku rzeczywistości Boskiej. W ten sposób pielgrzym związany jest nie tylko z ziemią, ale i z niebem. O n o j e s t c e l e m w ę d r ó w k i a z a r a z e m i ź r ó d ł e m i s t n i e n i a n o m a d y: „Przecież i ja – aż w nieba łonie trwam”. Rodowód pielgrzyma sięga więc sfery niebieskiej, duchowej. Stamtąd on pochodzi, tam są korzenie jego życia. Związek z niebem nie uległ zatarciu, osłabieniu w ziemskim życiu. Jest nadal silny, „porywający”, pełen wewnętrznej energii. Więź ta jest przedstawiona w liryku w obrazie 13 swoistej stabilizacji – „trwam” . Ziemska wędrówka pielgrzyma jest więc powrotem do domu – nieba. Jego 14 droga wiedzie jednocześnie naprzód, ku górze i w głąb siebie . Jest drogą wzrastania i rozwoju, osiągnięcia wysokiego celu świadomego życia – tj. „dojrzewa15 nia do pełni osobowości” . Sens i temat wiersza o pielgrzymim przeznaczeniu człowieka są wyrażone nie tylko za pomocą coraz bardziej skomplikowanych symboli i opozycji, ale także dzięki kumulowaniu znaczeń. Wspomniany proces bardzo celnie opisał Stefan Sawicki na przykładzie zwrotu: „dom mój ruchomy / Z wielbłądziej skóry”: Cezary Jellenta interpretował ten obraz jako „wielbłąda”, Jerzy Pietrkiewicz i Stefan Szuman przyjmowali znaczenie dosłowne („dom”), Julian Przyboś rozumiał dom jako „namiot”, Juliusz Wiktor Gomulicki zaś jako „sandał z wielbłądziej skóry”. Jakkolwiek trafne wydaje się jedynie rozumienie Przybosia, to jednak mamy tu całą wiązkę asocjacji, która ma sugerować brak stałego, normalnego domu, akcentuje ruchomość, zmienność, niestabilność sytuacji, sytuacji „w drodze”. N o r w i d b y ł m i s t r z e m k u m u l o w a n i a z n a c z e ń w z a j e m n i e i n t e r f e r u j ą c y c h, m i s t r z e m p o e t y c k i e j, 16 wieloznacznej syntezy . Podobną syntezę można zauważyć w wyrażeniu: „dopókąd idę”. Według Józefa Ferta w ten sposób zapisany zwrot „dobrze oddaje dwuznaczeniowość, czasoprzestrzenność: póki, do kiedy, do jakiego czasu (w sensie doczesności) i po17 kąd, jak daleko, dokąd (w sensie obszaru ‘zdobytego’ nogą pielgrzyma)” . 13 Tamże (podkr. moje – A. B.-M.). Zob. W. BOROWY, O Norwidzie. Rozprawy i notatki, Warszawa: PIW 1960, s. 272; A. KOWALSKA, Wiersze, s. 46; S. SAWICKI, Religijność liryki Norwida, [w:] TENŻE, Norwida walka z formą, Warszawa: PIW 1986, s. 66; M. TURCZYN, Śladami „Pielgrzyma”, s. 154. 15 A. KOWALSKA, Wiersze, s. 47; zob. E. FELIKSIAK, Poezja i myśl, s. 22. 16 S. SAWICKI, Z zagadnień semantyki poetyckiej Norwida, [w:] TENŻE, Norwida walka z formą, s. 37 (podkr. moje – A B.-M.); zob. J.W. GOMULICKI, komentarz do wiersza Pielgrzym, [w:] C. NORWID, Dzieła zabrane, oprac. J.W. Gomulicki, Warszawa: PIW, t. II: Wiersze, s. 760-761; M. TURCZYN, Śladami „Pielgrzyma”, s. 153. 17 J. FERT, komentarz do wiersza Pielgrzym [w:] C. NORWID, Vade-mecum, oprac. J. Fert, s. 36-37. 14 168 PIELGRZYM C. NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZ. NIEMENA Wieloznaczne wydaje się również wyrażenie „s t a n ó w - s t a n ”, które Gomulicki interpretował jako „stan natchnionego poety obcującego ze sferami niebie18 skimi” , natomiast według innych badaczy oznacza ono raczej „stanowisko, pozycję społeczną, klasę, kastę, tu: ‘stan pielgrzymi’ pojęty jako pozycja spo19 20 łeczna” lub po prostu „ludzkie pielgrzymowanie” . „S t a n ó w - s t a n ” zostaje w wierszu przeciwstawiony Panom („Wy myślicie, że i ja nie Pan”), ale i ta opozycja nie jest rozumiana jednoznacznie. Z pewnością wprowadza do liryku dialogowość, lecz nie do końca wiadomo, z kim tytułowy pielgrzym (Norwid?) ten dialog prowadzi. Niektórzy krytycy uważają, iż poeta przeciwstawiał się „uroszczeniom krajowych posesjonatów […] gardzącym każdym, kto nie może wyka21 zać się własną wioską” . Sprzeciw wobec obszarników i posiadaczy ziemskich jest jak najbardziej uprawnionym rozumieniem wiersza Norwida, ponieważ uzasadnia je sama kompozycja Vade-mecum, którego kolejne ogniwa (VIII-XI) są 22 poświęcone „bezdusznemu formalizmowi” . Pielgrzym jest ponadto spięty z następnym utworem w tomie swoistą klamrą, bowiem XII liryk zbioru wyraża zjadliwą ironię wobec ziemskiego blichtru i „orderomanii”: XII. Szczęście 23 Szczęsny! kto, będąc mężem znakomitym, Otrzyma order o późnej siwiźnie; Lecz – Szczęsny dwakroć , kto ma córki przy tym, Bo na cóż? Zdadzą się wstążki… mężczyźnie! Dlatego byłby – nad wszystkie – zaszczytem Order p o d w i ą z k i lub z ł o t e j - o s t r o g i , Gdyby!...dawano oba… w liczbie mnogiéj. Zastanawia mnie jednak sam zapis słowa „Pan” w pierwszej linijce drugiej strofy Pielgrzyma. Jeśli to prawda, że Norwid przeniósł w tym wierszu pojęcia 18 J.W. GOMULICKI, komentarz, s. 760. J. FERT, komentarz, s. 35; zob. również: A. KOWALSKA, Wiersze, s. 46-48; E. FELIKSIAK, Poezja i myśl, s. 21-22. 20 S. SAWICKI, Religijność, s. 66; zob. również: A. MERDAS, Łuk przymierza. Biblia w poezji Norwida, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1983, s. 62; M. TURCZYN, Śladami „Pielgrzyma”, s. 153. 21 J.W. GOMULICKI, komentarz, s. 759; zob. również: A. KOWALSKA, Wiersze, s. 46; A. MERDAS, Łuk przymierza, s. 62; Z. SUDOLSKI, Norwid. Opowieść biograficzna, Warszawa: Ancher 2003, s. 415. 22 J.W. GOMULICKI, komentarz, s. 759; zob. również: Z. SUDOLSKI, Norwid, s. 415. 23 J. FERT, komentarz, s. 37. 19 169 AGATA BRAJERSKA-MAZUR 24 i terminy społeczne na płaszczyznę religijną , to dlaczego użył dużej litery, od25 nosząc się do stanu posiadaczy ziemskich? Byłoby to wyrazem ironii czy raczej szacunku – jak w zwrotach do osób, do których adresuje się listy? Pan – zwłaszcza w kontekście religijnym – może również oznaczać Boga, co wiąże się, oczywiście, z nowymi sensami wprowadzanymi do wiersza za pomocą grafii. 26 Stąd Wacław Borowy uważa taki zapis za błędny i w jednej z antologii poezji 27 polskiej stosuje małą literę nie wyróżniając „pana” w liryku. Tym samym po28 prawia jednak samego Norwida, który – jak wynika za autografu Pielgrzyma – użył dużej litery. W wersie „Wy myślicie, że i ja nie Pan” zagadkowe jest również: „i ja”, które może przeciwstawiać sobie lub łączyć ze sobą różne desygnaty. „I ja” może oznaczać przecież: „ja – tak jak wy – (nie jestem Bogiem? /osobą godną szacunku? / posesjonatem?)”, co łączyłoby, a nie przeciwstawiało sobie, dwa stany. „I ja” można również rozumieć jako: „ja – tak jak inni razem ze mną odrzucani przez was, a przecież godni szacunku i posiadający więcej od was”, co byłoby uprawnionym odczytaniem tej linijki wiersza przy połączeniu jej z analogiczną: „i ja ziemi tyle mam”. Ta ostatnia interpretacja problematycznego wersu jest najbardziej prawdopodobna, niemniej jednak przekładając utwór tłumacz powinien zachować wszyst29 kie jego niejasności i możliwości różnorakich odczytań , zachowując tym samym semantyczne zabiegi poety, które tekst uwieloznaczniają. Powinien także oddać regularność struktury wiersza oraz jego oszczędny i „surowy jak wersety 30 z Biblii” styl. Cztery trzywersowe zwrotki o powtarzającej się długości linijek (9+9+5) i międzyzwrotkowym wzorze rymów (a b c) wyróżniają się także zapi31 sem graficznym, który – jak zwykle u Norwida – podkreśla wagę wyróżnio24 Zob. A. MERDAS, Łuk przymierza, s. 62. W ten sposób tłumaczył mi Norwidową decyzję prof. Fert w prywatnej rozmowie. 26 Borowy tak krytykował książkę Wasilewskiego: „Zniekształcony też dotkliwie został Pielgrzym przez opuszczenie „i” w pierwszym wierszu i przez drukowanie wyrazu „pan” w czwartym dużą literą (W. BOROWY, O Norwidzie, s. 254, przyp. 2). 27 Dużą literę usunął Borowy publikując Pielgrzyma w antologii Od Kochanowskiego do Staffa (Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 1930, s. 199). 28 Zob. C. NORWID, Vade-mecum. Podobizna autografu, z przedmową W. Borowego, Warszawa: Nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 1947. 29 Jak nakazuje dziesiąte i najważniejsze przykazanie dotyczące tłumaczeń tekstów Norwida: „Zachowaj wielość interpretacji nasuwających się przy lekturze danego tekstu” (zob. A. BRAJERSKA-MAZUR, Dziesięć trudności – dziesięć przykazań w tłumaczeniu Norwida, [w:] Trudny Norwid, red. P. Chlebowski, Lublin: TN KUL 2013, s. 389-417). 30 Z. SUDOLSKI, Norwid, s. 371. 31 O roli specyficznych rozwiązań graficznych w utworach Norwida pisali m.in. E. Kasperski (Problem pytań w twórczości Norwida, [w:] Dialog w literaturze, red. E. Czaplejewicz, 25 170 PIELGRZYM C. NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZ. NIEMENA nych słów oraz wprowadza do tekstu dynamikę i emocje. Zapis ten, podobnie jak wszystkie poprzednie cechy charakteryzujące XI ogniwo Vade-mecum, powinien być uwzględniony w jego każdym tłumaczeniu (także do muzyki), aspirującym do zachowania tożsamości oryginału; tożsamości, którą tworzą: 1. znaczenie (pielgrzymi los człowieka dążącego do osiągnięcia osobowej pełni, ważniejszego i godniejszego niż ci, którzy gromadzą swoje skarby na ziemi) 2. motywy (wędrówki, drogi, pielgrzymowania, życia, pustyni) i symbole („wieża”, „dom ruchomy”, „wielbłąd”, „piramida”) 3. wieloznaczności („stanów-stan”, „Pan”, „dopókąd”, „dom ruchomy”, „trwam”, „i ja”) 4. opozycje (ziemia – niebo, trwanie – ruch) 5. struktura (regularna budowa, rymy międzyzwrotkowe, 9+9+5, oszczędny surowy styl) 6. dialogowość (odpowiedź „Panom”?) 7. zapis graficzny. Przekład Pielgrzyma pióra Pawła Brodowskiego do muzyki Czesława Nie32 mena jest jednym z ośmiu istniejących tłumaczeń tego utworu na język angielski; tłumaczeniem niezwykłym, od razu odbiegającym od innych ogniw tej serii 33 translatorskiej z kilku powodów. Jest przekładem do muzyki, więc musi, siłą rzeczy, zostać dostosowany do wymogów śpiewalności – tj. np. do przerw potrzebnych wykonawcy na wzięcie oddechu. Poza tym, jako utwór przeznaczony do wykonywania przed publicznością „wiąże się z nieuchronną deformacją ory- E. Kasperski, Warszawa: PWN 1978, s. 117-162), B. Subko (O funkcjach łącznika w poezji Norwida, [w:] Język Cypriana Norwida, red. K. Kopczyński, J. Puzynina, Warszawa: UW 1986, z. 1, s. 34-49), Z. Mitosek (Przerwana pieśń. O funkcji podkreśleń u Norwida, [w:] Dziewiętnastowieczność. Z poetyk polskich i rosyjskich XIX wieku, red. E. Czaplejewicz, W. Grajewski, Wrocław: Ossolineum 1988, s. 275-286); S. Rzepczyński (Wokół nowel „włoskich” Norwida, Słupsk: WSP 1996, s. 89, 143 i 146-147); J. Fert (Wstęp, [w:] C. NORWID, Vade-Mecum, s. CVI-CXXXIII); A. Brajerska-Mazur (O angielskich tłumaczeniach utworów Norwida, Lublin: TN KUL 2002, s. 366-374). 32 Lista tych tłumaczeń znajduje się w aneksie na końcu artykułu. 33 Autorem koncepcji seryjnego istnienia przekładu jest E. Balcerzan (Oprócz głosu, Szkice krytycznoliterackie, Warszawa: PIW 1971, s. 234). Zob. także: A. LEGEŻYŃSKA, Tłumacz i jego kompetencje autorskie, [w:] Przekład literacki. Teoria. Historia. Współczesność, red. A. Nowicka-Jeżowa, D. Knysz-Tomaszewska, Warszawa: PWN 1997, s. 217-221; I. SZYMAŃSKA, Przekłady polemiczne w literaturze dziecięcej, „Rocznik Przekładoznawczy” 9(2014), s. 193-208. 171 AGATA BRAJERSKA-MAZUR 34 ginału, tak jak każde nawet najwierniejsze przeniesienie tekstu na scenę” . Samo muzyczne przeznaczenie tego właśnie tłumaczenia jest również niezwykłe, bowiem – odwrotnie niż w przypadku innych utworów Norwida śpiewanych 35 przez Niemena po angielsku – Pielgrzym został wykonany najpierw w tłuma36 czeniu, później zaś w oryginale . Nie był to więc przekład do rzeczywistej linii melodycznej, ale do muzyki mającej dopiero powstać, istniejącej w umyśle i wyobrażeniu translatora, który, jak można się domyślać, konsultował swoją pracę z Niemenem. Tworząc anglojęzyczną wersję wiersza, tłumacz nie musiał zatem przestrzegać reguł i praw (Trzech kroków Lowa, Pentatlonu Lowa, Pięciu 37 zasad Franzona ), które obowiązują przy przekładzie słów do rzeczywistej muzyki. Proponując własną partyturę dźwięków, sylab, rytmów i układu rymów, Brodowski mógł raczej dość swobodnie polegać na swoim wyobrażeniu i interpretacji tekstu oraz na znajomości muzycznych predylekcji Niemena: A Pilgrim Music: Cz. Niemen Słowa: C. Norwid / tłum.: Paweł Brodowski Nagranie z płyty: Ode to Venus, wyd. NRF, GB 1973 Over states there is the state of states As a tower over flat houses Protruding into clouds You think I’m not a lord For my house is moveable Of camel skin Surely you know I also rest up in heaven As it carries away my soul Like a pyramid 34 Myśl wypowiedziana przez Maję Margasińską w trakcie dyskusji: „Odpowiedzialność inscenizatora i krytyka teatralnego wobec autora, aktorów i publiczności” na sympozjum Odpowiedzialność za słowo w komunikacji literackiej, UKSW, 2.12.2017. 35 Chodzi tu o wiersze: Bema pamięci żałobny-rapsod i Marionetki. Zob. A. BRAJERSKAMAZUR, Bema pamięci żałobny rapsod dwukrotnie przetłumaczony do muzyki, [w:] Czesław Niemen i jego płytowe dzieła 2, red. P. i E. Chlebowscy, Lublin: Wydawnictwo KUL 2017, s. 41. 36 Pilgrim pochodzi z płyty: Ode to Venus, wyd. NRF, GB 1973; po polsku Niemen wydał Norwidowego Pielgrzyma na płycie Aerolit z 1974 r. 37 Obszernie omawiam je [w:] Bema pamięci żałobny rapsod dwukrotnie przetłumaczony do muzyki, s. 57-59. 172 PIELGRZYM C. NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZ. NIEMENA Surely you know I also own the land That my foot covers Wherever I walk Wherever I walk Wherever I walk Wydaje się, że tłumacz chciał w swoim przekładzie połączyć jego muzyczne przeznaczenie z wiernością wobec sensów i obrazów oryginału. Nie zachował więc struktury utworu, bowiem Niemen zawsze sprzeciwiał się metrycznym 38 rygorom regularnych struktur wierszowych . Brodowski jako jego wieloletni współpracownik i gitarzysta basowy doskonale znał i rozumiał sposób wykona39 nia utworów lirycznych przez muzyka . Z tego powodu skupił się głównie na oddaniu ogólnego znaczenia tekstu, lecz nie uniknął przesunięć semantycznych. Jego anglojęzyczna wersja utworu nadal traktuje o pielgrzymim losie człowieka dążącego do doskonałości, choć jest to trochę inny los i inne dążenie do osiągnięcia pełni osobowości niż w pierwowzorze. Wyraźne odejście od oryginału można dostrzec w tłumaczeniu linijki „Wy myślicie, że i ja nie Pan” („You think I’m not a lord / Myślicie, że nie jestem panem”), którą Brodowski ujednoznacznił i ukonkretnił, rezygnując z problematycznego wyrażenia „i ja” oraz z zapisu słowa „pan” dużą literą. Jego wersja od razu przeciwstawia sobie klasy posesjonatów i pielgrzymów. Co ciekawe, Brodowski dwukrotnie używając słowa „also” (także) w pierwszych linijkach trzeciej i czwartej strofy raczej zrównuje stany, niż udowadnia, iż stan wędrowca jest faktycznie lepszy i godniejszy niż posiadacza ziemskiego. „Surely you know I also rest up in heaven” z tłumaczenia oznacza bowiem, iż pielgrzym – tak jak panowie – wypoczywa w niebie. Przy okazji „wypoczywa” nie jest równoznaczne z „w nieba łonie trwam”, bowiem sama idea odpoczynku, a nie trwania, wypacza sens pochodzenia pielgrzyma i trudu jego wędrówki. Ujednolicenia i ujednoznacznienia doczekało się w przekładzie także słowo „dopókąd”, które jako „wherever” (gdziekolwiek) podkreśla tylko sam obszar wędrówki, ale już nie jej czas. 38 Por. P. CHLEBOWSKI, Rockowa suita Niemena do wiersza Norwida, [w:] Czesław Niemen i jego płytowe dzieła 2, s. 25-35, zwł. s. 29. 39 Brodowski był członkiem zespołu Akwarele, towarzyszącego Niemenowi od chwili powstania (1966) do momentu rozwiązania (1969) we wszystkich nagraniach, trasach koncertowych i festiwalach w kraju i za granicą. Nagrał z Czesławem Niemenem płytę Dziwny jest ten świat w 1967 r. Zob. http://www.bibliotekapiosenki.pl/zespoly/Akwarele; http://muzyka. onet.pl/rock/brodowski-niemen-byl-charyzmatyczna-postacia/jdyj8; http://www.newsweek.pl/ kultura/czeslaw-niemen-biografia-kariera-akwarele-muzyka-rozrywka-newsweek-pl,artykuly, 281791,1.html. 173 AGATA BRAJERSKA-MAZUR Motywy i symbole występujące w wierszu Norwida zostały oddane pieczołowicie, razem z obrazami i znaczeniami związanymi z wyrażeniem: „dom ruchomy / Z wielbłądziej skóry”. Dzięki temu w przekładzie podkreśleniu i uwypukleniu znów uległ aspekt ruchu i ciągłej wędrówki, co zachwiało nieco proporcjami w opozycji: trwanie / ruch na niekorzyść stabilizacji. Przeciwieństwo: ziemia / niebo wydaje się za to podobne do istniejącego w oryginale. Zmieniona i podkreślona w stosunku do pierwowzoru została natomiast dialogowość tekstu, bowiem w tłumaczeniu zwrot do adresata został użyty aż trzykrotnie („You think / Sądzicie”, „Surely you know / Z pewnością wiecie”, „Surely you know / Z pewnością wiecie”). Wszystkie te przesunięcia znaczeniowe uwypuklają ruch, motyw drogi i wędrówki, wydobywają z wiersza jego orientalną scenerię i pozbawiają tekst wieloaspektowości. Pilgrim na płycie Ode to Venus został wykonany przez Niemena w taki sposób, iż dobrane do przekładu melodia i śpiew jeszcze bardziej wydobywają podkreślony w nim motyw pielgrzymki oraz przywołują obrazy pustyni, nomada, orientu i koczowniczego życia. Specyficzne przeciąganie przez Niemena samogłosek – zwłaszcza w wyrazach: „over”, „states”, „houses”, „you”, „I”, „house”, „heaven”, „soul”, „land”, „covers”, „I walk” – nadają wykonaniu egzotyczny klimat i dobitnie świadczą o upodobaniu muzyka do „skupiania się na właściwo40 ściach semantycznych tekstu oraz jego funkcji obrazowej” . Używanie melizmatów – tj. „ozdobników melodycznych złożonych z co naj41 mniej dwóch dźwięków, wykonywanych na jednej sylabie tekstu” – służy nie tylko podkreśleniu orientalnej scenerii utworu, ale – w połączeniu z wznoszącą się intonacją – wyraża również uniesienie poety i wysoki stan pielgrzyma. Poprzez taką intonację, widoczną w zwrotach kończących pierwszą i trzecią strofę wiersza, Niemen niejako przywraca sensy stonowane w przekładzie przez tłumacza. Odpowiednio zaśpiewane: „Protruding into clouds” (Sterczący w chmury) i „Like a pyramid” (Jak piramidę) niwelują wrażenie zrównania stanów posiadaczy i wędrowców, bowiem uwyraźniają dążenie pielgrzyma ku wysokim celom i jego przynależność do sfer duchowych. Według muzyka w Norwidowskim Pielgrzymie najdobitniej trzeba przekazać właśnie: „sposób, drogę odnajdywania 42 doskonałości i g o d n o ś c i ” . 40 P. CHLEBOWSKI, Rockowa suita, s. 29. http://sjp.pwn.pl/slowniki/melizmat.html. Zob. M. BODUSZ, Cyprian Norwid w rytmach rockowych, „Studia Norwidiana” 27-28(2009-2010), s. 105. Tam podany szczegółowy opis specyficznego używania melizmatów przez Niemena. 42 R. RADOSZEWSKI, Czesław Niemen. Kiedy się dziwić przestanę…, Warszawa: Iskry 2004, s. 103 (podkr. autora). 41 174 PIELGRZYM C. NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZ. NIEMENA W wykonaniu Niemena widoczna w oryginale opozycja: trwanie / ruch została natomiast nawet bardziej przechylona na rzecz ruchu niż w przekładzie Brodowskiego. Kilkakrotne zaśpiewanie końcowego wersu: „Wherever I walk” (Gdziekolwiek idę) połączone z przeciąganiem samogłosek i powtarzaniem ostatniego wyrazu w ciągu końcowej półtorej minuty piosenki (całość 4,08) podkreśla nie tylko orientalność nomada, ale także r u c h i c i ą g ł o ś ć jego wędrówki. Zdaje się, zresztą, że właśnie dokładnie o ten sens chodziło Niemenowi. Jak sam przyznał: Pielgrzym to przecież wyrazista w formie, dramatyczna w wymowie miniatura o wiecznej alienacji i tułactwie, jako, nie tylko dosłownej, wędrówce przez życie – partii wokalnej towarzyszą więc orientalne motywy, oszczędny akompaniament mooga, który rozwija się dopiero w improwizacji. W wersji angielskojęzycznej Pielgrzym pojawił się już na Ode to Venus, 43 w zupełnie odmiennej, mniej zelektronizowanej, a mocniej zrytmizowanej aranżacji . Anglojęzyczne wykonanie Norwidowego wiersza bardzo dobitnie podkreśla trwałość wędrówki, ciągłość wzrastania i wysoki stan pielgrzyma nie tylko poprzez wyraźną „zrytmizowaną aranżację” utworu, ale także dzięki kolejno dodawanym do kompozycji instrumentom. Ich narastanie potęguje wrażenie ruchu ku górze, co doskonale oddaje znaczenie, na którego przekazaniu Niemenowi najbardziej zależało – tj. ustawicznym dążeniu ku doskonałości. Przy okazji wykonawca przywrócił w ten sposób jeszcze jeden zgubiony przez Brodowskiego sens, bowiem wielokrotnie powtarzane „Wherever” (Dokądkolwiek) zaczyna obejmować nie tylko obszar wędrówki, ale także jej czas, i można rozumieć to wyrażenie tak jak w oryginale – tj. również jako: „dopóki”. Poza tym Niemen, śpiewając, dzieli oddechem pierwsze wersy strof na pół, równając przy tym wersy, co z kolei przywraca utraconą przez tłumacza regularność struktury wiersza. Tak więc dość wierne tłumaczenie Brodowskiego staje się w muzycznym wykonaniu na Ode to Venus jeszcze wierniejsze względem oryginału. Widać tu szczególną współzależność pomiędzy strukturą utworu literackiego, a jego muzyczną formą, nadaną mu przez artystę. To spostrzeżenie, 44 poczynione przez Elżbietę Skrzypek i Marka Bodusza , odnosi się do wszystkich wierszowanych tekstów śpiewanych przez Niemena, co potwierdza sam muzyk: „chciałem, aby one nie traciły nic ze swego charakteru, aby muzyka ściśle kore45 spondowała z tekstem i, na ile to możliwe, uzupełniała go, uplastyczniała” . 43 Tamże, s. 98. E. SKRZYPEK, Czesław Niemen, „Nasz Dziennik” 2004, nr 1; M. BODUSZ, Cyprian Norwid, s. 106. 45 D. MICHALSKI, Niemen o sobie, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl 2005, s. 70. 44 175 AGATA BRAJERSKA-MAZUR Jak widać, muzyk przyznaje jednocześnie, iż poza tą współzależnością brzmienia utworu literackiego z akompaniamentem, podkładem instrumentalnym i wokalem, pojawia się nowa jakość. Jednym słowem, iż: „przekład wiersza li46 rycznego na tekst muzyczny wiąże się jednak ze zmianą jakościową” . Oczywiście i anglojęzyczna wersja Pielgrzyma przetransponowana na język brzmień (wykonanie wokalne i instrumentalne) pozostaje jego swoistą interpretacją 47 i „puchnie w sensy” , tak jak każde właściwe przeniesienie słowa na scenę. Niemen niejako przefiltrowuje tekst literacki przez siebie, zajmuje go nie tylko „poszukiwanie klimatu, muzycznego ekwiwalentu całego ładunku wiersza, 48 49 zwłaszcza emocjonalnego” , ale także swoje w ł a s n e odczytanie utworu . Tak się jednak składa, iż w przypadku Pielgrzyma jest to odczytanie bardzo bliskie prawdy tekstu źródłowego. ANEKS. PRZEKŁADY PIELGRZYMA NA JĘZYK ANGIELSKI XI. Pielgrzym 1. W. KIRKCONNELL, “The Slavonic Review”, XIV, London, July 1935, s. 6-7, (przedruk [w:] W. KIRKCONNELL, Golden Treasury of Polish Lyrics, Winnipeg, Can. 1936, s. 62-63). 2. Ch. BROOKE-ROSE, “The Slavonic Review”, XXVII, London 1948/49, s. 248. 3. Ch. BROOKE-ROSE, “Botteghe Oscure”, XXII, Rzym 1958, s. 193-194. 4. V. RICH, „Orzeł Biały”, No 91, London 1972, s. 22. 5. P. BRODOWSKI, nagranie z płyty: Ode to Venus, wyd. NRF, GB 1973. 6. E. ORDON, O tłumaczeniu „Vade-Mecum” Norwida, [w:] Przekład artystyczny, red. S. Pollak, Wrocław 1975, s. 246. 7. J. PETERKIEWICZ, Cyprian Norwid. Poems, Letters, Drawings, Manchester 2000, s. 56. 8. D. BORCHARDT, C. Norwid, Poems, NY: Archipelago Books, 2011, s. 27. 46 M. BODUSZ, Cyprian Norwid, s. 107. Sformułowanie Oskara Hamerskiego podczas dyskusji: „Odpowiedzialność inscenizatora i krytyka teatralnego wobec autora, aktorów i publiczności” na sympozjum Odpowiedzialność za słowo w komunikacji literackiej, UKSW, 2.12.2017 r. 48 Wypowiedź Cz. Niemena [w:] R. RADOSZEWSKI, Czesław Niemen, s. 99. 49 Tamże, s. 95 (podkr. Cz. Niemena). 47 176 PIELGRZYM C. NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZ. NIEMENA BIBLIOGRAFIA BALCERZAN E., Oprócz głosu. Szkice krytycznoliterackie, Warszawa 1971. BODUSZ M., Cyprian Norwid w rytmach rockowych, „Studia Norwidiana” 27-28(2009-2010), s. 101-114. BOROWY W., Od Kochanowskiego do Staffa, Lwów 1930. BOROWY W., O Norwidzie. Rozprawy i notatki, Warszawa 1960. BRAJERSKA-MAZUR A., O angielskich tłumaczeniach utworów Norwida, Lublin 2002. BRAJERSKA-MAZUR A., Dziesięć trudności – dziesięć przykazań w tłumaczeniu Norwida, [w:] Trudny Norwid, red. P. Chlebowski, Lublin 2013. BRAJERSKA-MAZUR A.. Bema pamięci żałobny rapsod dwukrotnie przetłumaczony do muzyki, [w:] Czesław Niemen i jego płytowe dzieła 2, red. P. i E. Chlebowscy, Lublin 2017 s. 41-68. CHLEBOWSKI P., Rockowa suita Niemena do wiersza Norwida, [w:] Czesław Niemen i jego płytowe dzieła 2, red. P. i E. Chlebowscy, Lublin 2017 s. 25-35. FELIKSIAK E., Poezja i myśl. Studia o Norwidzie, Lublin 2001. FERT J., Poeta sumienia. Rzecz o twórczości Norwida, Lublin 1993. GOMULICKI J.W., komentarz do wiersza Pielgrzym, [w:] C. NORWID, Dzieła zabrane, oprac. J.W. Gomulicki, t. II: wiersze, Warszawa 1966. KASPERSKI E., Problem pytań w twórczości Norwida, [w:] Dialog w literaturze, red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski, Warszawa 1978. KOWALSKA A., Wiersze Cypriana Norwida, Warszawa 1978. LEGEŻYŃSKA A., Tłumacz i jego kompetencje autorskie, [w:] Przekład literacki. Teoria. Historia. Współczesność, red. A. Nowicka-Jeżowa, D. Knysz-Tomaszewska, Warszawa 1997, s. 217-221. MERDAS A., Łuk przymierza. Biblia w poezji Norwida, Lublin 1983. MICHALSKI D., Niemen o sobie, Warszawa 2005. MITOSEK Z., Przerwana pieśń. (O funkcji Podkreśleń u Norwida), [w:] Dziewiętnastowieczność. Z poetyk polskich i rosyjskich XIX wieku, red. E. Czaplejewicz, W. Grajewski, Wrocław 1988, s. 275-286. NORWID C., Vade-mecum. Podobizna autografu, przedm. W. Borowy, Warszawa 1947. NORWID C., Vade-mecum, oprac. J. Fert, Wrocław 1990. RADOSZEWSKI R., Czesław Niemen. Kiedy się dziwić przestanę…, Warszawa 2004. RZEPCZYŃSKI S., Wokół nowel “włoskich” Norwida, Słupsk 1996. SAWICKI S., Norwida walka z formą, Warszawa 1986. SKRZYPEK E., Czesław Niemen, „Nasz Dziennik” 2004, nr 1. SUBKO B., O funkcjach łącznika w poezji Norwida, [w:] Język Cypriana Norwida, red. K. Kopczyński, J. Puzynina, Warszawa 1986, z. 1, s. 34-49. SUDOLSKI Z., Norwid. Opowieść biograficzna, Warszawa 2003. SZYMAŃSKA I., Przekłady polemiczne w literaturze dziecięcej, „Rocznik Przekładoznawczy” 9(2014), s. 193-208. TOMASZ Á KEMPIS , O naśladowaniu Chrystusa, Lublin 1983. TURCZYN M., Śladami „Pielgrzyma” Cypriana Norwida, [w:] Czytając Norwida: materiały z konferencji poświęconej interpretacji utworów Cypriana Norwida zorganizowanej przez Katedrę Filologii Polskiej WSP w Słupsku, red. S. Rzepczyński, Słupsk 1995. WEINTRAUB W., Pielgrzym, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991. 177 AGATA BRAJERSKA-MAZUR PIELGRZYM CYPRIANA NORWIDA W ANGLOJĘZYCZNYM WYKONANIU CZESŁAWA NIEMENA S t r e s z c z e n i e Do oceny muzycznej interpretacji wiersza Cypriana Norwida Pielgrzym autorka artykułu dochodzi stopniowo. Najpierw przeprowadza szczegółową analizę oryginału, z którego wyodrębnia jego dominanty: cechy konieczne do przekazania w tłumaczeniu zachowującym tożsamość pierwowzoru. Dzięki nim sprawdza wierność i jakość anglojęzycznego przekładu autorstwa Pawła Brodowskiego, który – jak wykazała – oddaje ogólny sens i obrazowanie oryginału, mimo wprowadzonych ujednoliceń i przekształceń tekstu. Następnie autorka bada muzyczne wykonanie tego tłumaczenia przez Czesława Niemena i udowadnia, że nie tylko wydobywa ono cechy podkreślone w przekładzie przez Brodowskiego, ale także przywraca utracone w nim sensy i wierszowaną strukturę liryku. Słowa kluczowe: Norwid; Niemen; Pielgrzym; tłumaczenie słów do muzyki; Brodowski. THE ENGLISH VERSION OF CYPRIAN NORWID’S PIELGRZYM IN THE PERFORMANCE BY CZESŁAW NIEMEN S u m m a r y The author gradually comes to the assessment of the musical interpretation of Cyprian Norwid’s poem Pielgrzym. First, she conducts a detailed analysis of the original, from which she isolates its dominants: features necessary to be rendered in the translation to preserve the identity of the original. On their basis she examines the fidelity and quality of the English translation by Paweł Brodowski, which – as she showed – captures the general sense and renders the imagery of the original despite the introduced unifications and transformations of the text. Subsequently, the author examines the musical execution of this translation by Czesław Niemen and thus proves that it not only brings out the features highlighted in Brodowski’s translation, but it also restores the lost meanings and the rhyming structure of the lyric poem. Key words: Norwid; Niemen; Pielgrzym; translation of lyrics; Brodowski. Translated by Rafał Augustyn AGATA BRAJERSKA-MAZUR – dr hab. w Instytucie Germanistyki i Lingwistyki Stosowanej UMCS; e-mail: abrajmaz@gmail.com. 178