nova série | new series
5/2 (2018), pp. 315-340 ISSN 2183-8410
http://rpm-ns.pt
Reconstruyendo la geografía ibérica del Calixtino: El Liber
Sancti Iacobi del monasterio cisterciense de Santa María
de Alcobaça (P-Ln Alc. 334/CCCII)
Santiago Ruiz Torres
Facultad de Geografía e Historia
(Área de Música)
Universidad de Salamanca
santruiz@usal.es
Resumo
O manuscrito P-Ln Alcobaça 334/CCCII (c. 1175) é um expoente importante entre os manuscritos
portugueses da Idade Média. Principalmente pelo facto de incluir um corpus bibliográfico relevante
associado aos cultos de S. Martinho de Tours (ff. 1r-103v) e de Santiago Maior (ff. 103v-215v).
Contrariamente ao expectável, o manuscrito Alc. 334 tem sido pouco estudado e, por esse motivo,
levanta ainda diversas questões por esclarecer, tais como: Onde terá sido copiado? Em que circunstâncias
terá sido trazido para Alcobaça? Quando é que isso terá acontecido? Incidindo sobre o conteúdo
jacobino, em que grau se encontram afinidades com o Códice Calixtinus? E o que o distingue do
Compostellanus? Numa perspectiva musicológica, Alc. 334 veicula os textos de dois cânticos dedicados
a Santiago: o hino processional Salve festa dies Iacobi e o conductus Ad honorem regis summi. Uma vez
que o Códice Calixtinus incorpora um número elevado de peças musicais, o que terá motivado uma
selecção tão restricta? E quais os objectivos dessa escolha? Neste artigo pretende-se abordar estas
questões numa perspectiva multidisciplinar que abrange a historiografia, a liturgia, a filologia e a
paleografia, de forma complementar à musicologia, com o intuito de aprofundar o conhecimento sobre
este manuscrito. Como conclusão principal, aponta-se para uma proximidade entre o Alc. 334 e o
Legendarium de Sanctis per circulum anni (Alc. 418 até 422).
Palavras-chave
Santa Maria de Alcobaça; Liber Sancti Iacobi; Códice Calixtinus; S. Martinho de Tours; Ordem
cisterciense; Claraval; Santa Cruz de Coimbra.
Abstract
P-Ln Alcobaça 334/CCCII (c. 1175) is an outstanding example of a Portuguese manuscript from the
Middle Ages. This is principally because it contains a formidable bibliographical corpus associated with
the cults of Martin of Tours (ff. 1r-103v) and St James the Greater (ff. 103v-215v). Contrary to what
might be expected, Alc. 334 has been little studied, and therefore still raises many questions: Where was
it copied? In what circumstances did it arrive in Alcobaça? When did this happen? Focusing on its
Jacobean content, what degree of affinity does it show with the Codex Calixtinus? And what
distinguishes it from the Compostellanus? From a musicological perspective, Alc. 334 transmits the texts
of two chants in honour of St James: the processional hymn Salve festa dies Iacobi and the conductus Ad
honorem regis summi. Since the Codex Calixtinus incorporates a significantly higher number of musical
316 SANTIAGO RUIZ TORRES
pieces, what reasons could have lain behind such a restricted selection? What was its intention? This
article aims to respond to these questions from a multidisciplinary approach encompassing fields of study
such as historiography, liturgy, philology and palaeography, in addition to musicology, with the purpose
of contributing to a better knowledge of the manuscript. Amongst its main conclusions, it will show the
close link that joins Alc. 334 with the Legendarium de Sanctis per circulum anni (Alc. 418 to 422).
Keywords
Alcobaça Monastery; Liber Sancti Iacobi; Codex Calixtinus; Saint Martin of Tours; Order of Cistercians;
Clairvaux Abbey; Monastery of Santa Cruz (Coimbra).
H
OY NADIE DUDA DEL DECISIVO PAPEL
que desempeñaron las expresiones artísticas y
culturales en la promoción del culto a Santiago apóstol durante la Edad Media. Una de
las más importantes es, sin lugar a dudas, la compilación de textos jacobeos conocida
como Liber Sancti Iacobi o simplemente Iacobus, cuyo mejor exponente escrito es el célebre Códex
Calixtino de la catedral de Santiago de Compostela. Son más de un centenar los códices y
fragmentos de códices del Liber conservados en la actualidad, entre ellos el manuscrito P-Ln
Alcobaça 334/CCCII [Alc. 334]. Su realce obedece fundamentalmente al hecho de contener una de
las redacciones más completas y antiguas conocidas: su copia, en efecto, se remonta hacia 1175, o
lo que es lo mismo, apenas 20-30 años después del Calixtino.1 Presenta además el aliciente de
pertenecer a una tradición textual diferente a la del Codex Compostellanus, como tendremos
ocasión de analizar. Las noticias sobre Alc. 334 son, sin embargo, escasas, restringidas en buena
medida a catálogos2 y breves reseñas.3 Con algo de detenimiento solo ha sido estudiado por David,4
1
2
3
Este estudio forma parte de las actividades desarrolladas por el grupo de investigación «El canto llano en la época de la
polifonía. Tercera fase» (HAR2013-40871-P), de la Universidad Complutense de Madrid, dirigido por la profesora
Carmen Julia Gutiérrez. Los primeros resultados fueron presentados en el VI Encontro Nacional de Investigação em
Música celebrado en Aveiro en noviembre de 2016. Agradezco a los profesores Manuel Pedro Ferreira y Esperanza
Rodríguez la ayuda prestada para el desarrollo de esta investigación.
No consideramos aquí la datación de su famoso suplemento polifónico, copiado entre 1173 y 1180, sino la del cuerpo
principal, redactado hacia mediados del siglo XII.
Descrito y accesible en formato digital a través de la web de la Biblioteca Nacional de Portugal <https://goo.gl/QHgJpo>
(acceso el 30 de marzo de 2019). Objeto también de descripción en Index codicum bibliothecae Alcobatiae (Olisipone, ex
Typographia Regia, 1775), pp. 133-4; y Fortunato de SÃO BOAVENTURA, Commentariorum de Alcobacensi
manuscriptorum bibliotheca. Libri tres (Coímbra, ex Typographia Academico-Regia, 1827), pp. 265-7; y de catalogación
en el Inventário dos códices alcobacenses, tomo IV (Lisboa, Biblioteca Nacional de Portugal, 1932), pp. 307-9; en
Thomas Leslie AMOS, The Fundo Alcobaça of the Biblioteca Nacional, Lisbon, vol. 3: Manuscripts 302-456 (Collegeville,
Hill Monastic Manuscript Library, 1988), pp. 57-61; y en Isabel Vilares CEPEDA y Teresa A. S. Duarte FERREIRA (eds.),
Inventário dos códices iluminados até 1500: Distrito de Lisboa (Lisboa, Secretaria de Estado da Cultura - Instituto da
Biblioteca Nacional e do Livro, 1994), vol. I, n.º 270, p. 189.
Adalbert HÄMEL, Überlieferung und Bedeutung des Liber Sancti Jacobi und des Pseudo-Turpin (München, Bayerische
Akademie der Wissenschaften, 1950), pp. 70-2; del mismo autor, «Los manuscritos latinos del Falso Turpino», in
Estudios dedicados a Menéndez Pidal (Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas - Patronato Marcelino
Menéndez y Pelayo, 1953), tomo IV, pp. 67-85, ver p. 69 (n.º 3); Louis RENÉ, «Aimeri Picaud, compilateur du Liber
Sancti Iacobi», Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France, 1948-1949 (1952), pp. 80-97, ver pp. 87 y 94Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
317
lo que da fe de la desatención dispensada hasta la fecha. Semejante escenario contrasta con el vivo
interés que, aún hoy, continúa suscitando el fondo de códices del monasterio cisterciense de Santa
María de Alcobaça. Frente a otras joyas bibliográficas de su biblioteca, Alc. 334 parece ciertamente
palidecer,5 y más si cabe, si partimos del juicio apriorístico de considerarlo una copia menor e
incompleta del Códex Calixtino. Este estudio persigue reivindicar la importancia del manuscrito y
mostrar su singularidad en el conjunto de testimonios del Liber Sancti Iacobi. La indagación parte
de un análisis y valoración del contenido con objeto de extraer las claves que definen su propia
idiosincrasia. En base a esta información, trataremos de resolver una de las grandes incógnitas que
rodean al manuscrito, como es su origen. Será el momento en que apuntemos las hipótesis más
plausibles en torno a la fecha de copia y llegada a Alcobaça. Por último, incluimos en anexo un
índice del contenido del códice y su correlación con el Calixtino.
Análisis y valoración del contenido
En su conjunto, cabría definir el manuscrito alcobacense como una colección hagiográfica. Además
del Liber Sancti Iacobi (ff. 103v-215v), encierra un formidable corpus bibliográfico destinado a san
Martín de Tours (ff. 1r-103v), con obras de Sulpicio Severo, Hilario de Poitiers, Gregorio de Tours
y Alcuino.6 No cabe considerar como fortuita, desde luego, la recopilación en un mismo volumen de
textos esenciales de Santiago apóstol y san Martín. La devoción de sus reliquias fue la base sobre la
que se erigieron dos de los principales santuarios de peregrinación del Occidente europeo. Ambos
santos encarnaban además el prototipo de caballero cristiano, bajo cuyo auxilio y aliento habrían de
librarse innumerables batallas contra el poder agareno. El compilador del códice alcobacense ha
tratado incluso de dotarle de cierta unidad interna. La supuesta bula de Inocencio II, sita al final del
4
5
6
5; Mário MARTINS, «A gesta peninsular de Carlos Magno em galaico-português», Brotéria. Revista Contemporânea de
Cultura, 74/3 (1962), pp. 283-92, ver pp. 284-5; André MOISAN, «Aimeri Picaud de Parthenay et le Liber sancti Jacobi»,
Bibliothèque de l’École des chartes, 143/1 (1985), pp. 5-52, ver p. 13; y Manuel C. DÍAZ Y DÍAZ, El Códice Calixtino de la
Catedral de Santiago: Estudio codicológico y de contenido (Santiago de Compostela, Centro de Estudios Jacobeos, 1988),
p. 139.
Pierre DAVID, «Études sur le livre de Saint Jacques attribué au pape Calixte II», Bulletin des Études Portugaises, 10
(1945), pp. 1-41, ver pp. 30-41.
Buen ejemplo de ello es la ausencia de Alc. 334 en la relación de los códices más relevantes de la librería alcobacense;
Teresa Andrade e SOUSA, «Guia das colecções de manuscritos da divisão dos reservados», Revista da Biblioteca Nacional,
2ª serie, 3/1 (1988), pp. 95-129, ver pp. 118-21.
Alc. 334 presenta la singularidad de haber sido foliado dos veces en fecha tardía. La numeración más antigua – de
comienzos del siglo XX – la divisamos de manera intermitente en la esquina superior externa de la cara recto y suma un
total de 215 folios coincidentes con el corpus bibliográfico de san Martín de Tours y el Liber Sancti Iacobi; esto es, las
secciones más antiguas del códice. El segundo sistema, que podemos localizar en el margen superior izquierdo de la
misma cara, añade a lo anterior los tres folios del inicio – dos de guarda más un tercero que sirve de portada al volumen –
y otros dos folios emplazados en la conclusión: el primero con unas suffragia por el rey Alfonso I de Portugal (de las que
hablaré más adelante) y el segundo que corresponde con otra guarda. De los dos sistemas, usamos el primero por ser el
más correcto desde el punto de vista codicológico, amén de ser el más citado en otros trabajos. La conversión al segundo
sistema, no obstante, sería sencilla, pues basta con sumar tres folios – los que abren el códice – a la cifra manejada.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
318 SANTIAGO RUIZ TORRES
Liber y con la que se pretende legitimar la obra del papa Calixto, se precede en Alc. 334 de una
oración beati Martini episcopi. Cabe presumir que semejante acción buscase extender la
autenticación pontificia a los textos de ambas advocaciones. Por último, en el f. 216r localizamos
un añadido del siglo XVII con tres piezas con las que conmemorar la memoria del rey Alfonso I de
Portugal. Tal adición, en cierto modo, no hace más que acentuar el contexto de exaltación guerrera
que impregna nuestro manuscrito.
En cifras globales, el Liber Sancti Iacobi alcobacense transmite poco más de la mitad del
contenido del Códex Calixtino. Ahora bien, es patente cómo el ordenamiento y extensión del mismo
varían de forma sustancial. En total, he podido contabilizar 123 ítems, entre los que se recogen tres
cantos desprovistos de notación: el himno en prosa Te decet laus, y ya específicos del culto jacobeo,
el himno procesional Salve festa dies Iacobi y el conductus de Aimerico Picaud Ad honorem regis
summi. En el cuadro que reproducimos a continuación (ver tabla) señalo la localización de estos 123
ítems dentro del códice y su correspondencia en el Calixtino [CC]: libro donde se inserta ese
contenido y la numeración currens asignada por Díaz y Díaz.7 Las piezas conservadas de manera
fragmentaria se indican mediante el símbolo de asterisco. La capitula Esto domine plebi tue (n.º 14),
el Te decet laus (n.º 15) y la oración beati Martini (n.º 119) constituyen los únicos textos ausentes
en el Calixtino, de ahí que se omitan en la siguiente relación.
N.º currens Alc. 334 Localización en Alc. 334 Localización en CC N.º currens CC
1-4
103v-111v
Libro I
2*, 3*, 5, 18
5-9
111v-117r
Libro III
107-111
10-13, 16-21
117r-167v
Libro I
29, 30*, 31, 30*, 6, 7, 11, 12, 14, 24
22-45
167v-181v
Libro II
80-103
46
181v-182r
Apéndice
185
47-49
182r-185r
Libro V
155*, 156
50-56
185r-186v
Libro I
7*, 14*, 24*, 32*, 51
57-100
186v-211v
Libro IV
114-141 (115*)
101-117
211v-214v
Libro V
154*, 155*
118, 120
214v-215r
Apéndice
182, 184
121-123
215v
Libro V
155*
Tabla 1. Correspondencia de contenidos entre Alc. 334 y el Códex Calixtino
Grosso modo, Alc. 334 contiene los libros II y III completos, esto es, el Liber miraculorum y el
relato de la Traslación del cuerpo del apóstol a Galicia. El Liber miraculorum añade además a su
7
DÍAZ Y DÍAZ, El Códice Calixtino (ver nota 3), pp. 103-18.
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
319
término el milagro en favor de Bruno de Vézelay fechado en 1139, el cual podemos localizar en el
apéndice del códice compostelano. La Historia Turpini (libro IV) figura igualmente casi completa,
con la única excepción del último de sus capítulos: la bula de Calixto II sobre la cruzada española.
Los libros I y V son los que registran mayores cambios. El primero de ellos incluye 9 de los 14
sermones, uno de ellos (n.º 55) reducido a unas pocas líneas que versan sobre las propiedades
curativas de la flor del lirio. De las dos pasiones del apóstol, solo incorpora la Passio magna o
grande (n.º 4). Las razones de esa elección se revelan obvias: es la narración más completa y
conocida de este relato legendario. La Passio modica o menor no deja de ser un breve resumen de
aquella, como se explicita en el Calixtino.8 La sección litúrgica del libro I desaparece casi por
completo en Alc. 334, lo que afecta a perícopas evangélicas, homilías, lecciones, oraciones y al
grueso de los cantos. De todo este compendio subsiste solo una lectura evangélica – curiosamente
repetida (n.os 11 y 13) – y el mencionado himno procesional Salve festa dies Iacobi (n.º 56). La
inclusión de la primera probablemente obedezca a que es la cita neotestamentaria más conocida en
relación con el apóstol; en concreto, la petición que dirige la madre de los Zebedeos a Jesús para
que sus hijos – Juan y el propio Santiago – se sienten a su lado en el Reino de los cielos (Mt 20, 2023). Por su parte, el himno actúa de colofón al corpus textual del libro I, a buen seguro con el fin de
conferirle mayor autoridad doctrinal. Ese desinterés por lo litúrgico tiene su lógica correlación en la
famosa epístola de Calixto (n.º 1) – texto que abre el Liber –, donde se omite la parte relativa al
desorden en materia litúrgica que el compilador pretende remediar. Dado el panorama descrito,
sorprende que el manuscrito alcobacense recoja la capitula Esto domine plebi tue (n.º 14). No se
trata ni mucho menos de una pieza excepcional en tanto consta en un número elevado de fuentes
asociadas a las conmemoraciones del apóstol Santiago, incluidas las posteriores a Trento.9
Sugerente también es la consignación justo después del Te decet laus, pues refrenda de algún modo
el origen monástico del manuscrito.10 Aún más, si cabe, extraña la ausencia de estos dos textos en el
Calixtino, dado su carácter antológico y amplitud de su sección litúrgica.
¿Qué razones explican la práctica supresión de los contenidos de naturaleza litúrgica en
Alc. 334? En primer lugar, hay que considerar que su foco de interés es puramente hagiográfico; y
segundo, las iglesias peninsulares contaban ya con una liturgia propia de Santiago apóstol antes de
copiarse el Códex Calixtino. En fecha reciente ha salido a la luz un antifonario fragmentario en la
Biblioteca Capitular de Sigüenza (Guadalajara), fechado hacia 1100, con extractos de un Oficio de
8
Liber Sancti Iacobi, libro I, cap. 4, ff. 18r-18v; véase Klaus HERBERS y Manuel SANTOS NOIA, Liber Sancti Jacobi. Codex
Calixtinus (Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1999), p. 27.
9
Jean DESHUSSES, Le sacramentaire grégorien : ses principales formes d’après les plus anciens manuscrits (Fribourg,
Éditions Universitaires, 1971), tomo I, n.º 603, p. 247.
10
El Te decet laus es el canto de conclusión de maitines según el rito monástico; David HILEY, Western Plainchant: A
Handbook (Oxford, Clarendon Press, 1993), p. 27.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
320 SANTIAGO RUIZ TORRES
Santiago apóstol.11 De su posterior cotejo con numerosos testimonios peninsulares se ha podido
verificar que esa versión fue la que se difundió por la geografía ibérica.12 Los compiladores del
Calixtino también la conocieron, si bien procedieron a su remodelación porque incorporaba
abundantes elementos legendarios y lo que perseguían era ofrecer una redacción litúrgicamente
irreprochable cimentada en la Biblia y los Santos Padres. La enorme popularidad de que gozaban
los relatos legendarios en el Medioevo – de lo que es claro testigo nuestro códice – impidió que la
lectura calixtina prendiese en el global eclesiástico hispano.
Del libro V – más conocido como la Guía del Peregrino – el manuscrito alcobacense transmite
fragmentos dispersos de los capítulos 7 y 8 (n.os 47-8, 101-17 y 121-3), y de manera íntegra, la
Pasión de san Eutropio de Saintes (n.º 49). Del primero de los capítulos incluye tan solo un breve
pasaje en donde se explica el origen del pueblo navarro. En cambio, del capítulo 8 reproduce poco
más de la mitad. Esa mayor predilección obedece a las noticias hagiográficas allí ofrecidas; en
concreto, se informa de los restos de los santos que reposan en los santuarios enclavados a lo largo
del camino de Santiago. Dado su excepcional valor documental, ¿por qué no se transcribió el
capítulo entero con la descripción de otros tantos santuarios con reliquias? Pues probablemente
porque esa información constaba en otros libros. Muy sintomático al respecto es la ausencia de
referencia alguna a los restos de san Martín de Tours, la otra advocación protagonista del códice
alcobacense.
Del apéndice polifónico Alc. 334 solo registra tres textos: el mencionado conductus de
Aimerico Picaud Ad honorem regis summi, la epístola del Pseudo-Inocencio II y el milagro en favor
de Bruno de Vézelay, del que ya comentaba su emplazamiento al término del Liber miraculorum en
calidad de milagro número 23. La inclusión del conductus responde a su función conclusiva del
Liber, dado que en él se resumen en verso varios de los relatos narrados; en concreto, la Pasión del
apóstol Santiago, la traslación de su cuerpo a Galicia y una sucinta alusión a varios de sus milagros.
El canto figura además completo, al contrario que en el Calixtino, donde solo se recogen las dos
primeras estrofas por pérdida de uno de los folios.13 El dato que quiero subrayar aquí – apenas
reparado por los especialistas – es la presencia de la aclamación «E ultreia e suseia» en la última
11
Catalogado como fragmento n.º 1.1 en Santiago RUIZ TORRES y Juan Pablo RUBIO SADIA, «Catálogo de los fragmentos
litúrgico-musicales del obispado de Sigüenza (siglos XI-XVI)», Medievalia. Revista de Estudios Medievales, 20/1 (2017),
pp. 225-64, ver pp. 234-5.
12
Santiago RUIZ TORRES, «New Evidence Concerning the Origin of the Monophonic Chants in the Codex Calixtinus»,
Plainsong & Medieval Music, 26/2 (2017), pp. 79-94, ver pp. 82-5.
13
Transcrito íntegramente en Analecta Hymnica a partir de fuentes francesas; Guido Maria DREVES (ed.), Analecta Hymnica
Medii Aevi. XVII. Hymnodia Hiberica. Liturgische Reimofficen, Carmina Compostellana (Leipzig, O. R. Reisland, 1894),
n.º 20, pp. 210-1. Alc. 334 transmite una versión similar a la de Analecta, salvo variantes ortográficas menores; las más
significativas: estrofa 3, verso 7 «Pro quo necem ab Herode» (Alc. 334) en vez de «Pro quo mortem ab Herode»
(Analecta); estrofa 10, verso 1 «Hic contractum membris ruptum» (Alc. 334) en lugar de «Hic contractum membris
captum» (Analecta).
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
321
estrofa. La misma aparece también en el famoso versus Dum pater familias y levemente variada en
la prosa Gratulemur et letemur.14 Esa expresión reproduce el grito de los peregrinos y cruzados: «y
adelante, ea, y arriba, ea». Se verifica pues un vínculo común que, por su singularidad, podría
quizás probar la paternidad única de estas tres composiciones: ¿tal vez Aimerico? Ahora bien, en
contra de esta teoría cabría argumentar que el Dum pater familias, a diferencia de las otras dos
composiciones, es una adición hispánica al Calixtino efectuada en fecha posterior a la redacción
original.
Por posición textual, podríamos asociar nuestro códice a lo que Hämel denomina como Libellus
Sancti Iacobi;15 esto es, una refundición de los textos del Liber. Característico del Libellus es que
los libros II, III y IV se transmitan de manera completa y compacta; justo lo contrario que los libros
I y V, siempre fragmentarios y dispersos. Tal como ocurre en Alc. 334, es habitual en el Libellus
que el relato de la Traslación de Santiago (libro III) preceda al Liber miraculorum (libro II). Ello
posiblemente obedezca a un deseo de agrupar las narraciones de la vida del apóstol (Passio y
Translatio), un modo de proceder sin duda más lógico. En el Libellus – y por extenso en el
manuscrito alcobacense – no hay una distribución explícita por libros, pero sí se atisba una
intencionalidad de agrupar los contenidos en este sentido. La inclusión de un listado mayor de
milagros con respecto al Liber, la pieza inconexa sobre el origen del pueblo navarro y los cantos
Salve festa dies Iacobi y Ad honorem regis summi son otros indicios que atestiguan esta común
dependencia. Sin embargo, Alc. 334 es mucho más que un Libellus. ¿Qué es pues lo que le
distingue? Fundamentalmente, el manuscrito contiene un número bastante significativo de
sermones, algo inusual en el Libellus. De igual modo, la descripción que hace de santuarios y
reliquias de santos es mucho más extensa que en las formas reducidas. En justicia, el códice
alcobacense ha de ser calificado como una versión abreviada y reordenada del Liber Sancti Iacobi.
Uno de los rasgos más singulares de Alc. 334 es que transmite varios textos por duplicado. Ello
ocurre en tres sermones del Pseudo-Calixto (CC n.os 7, 14 y 24) y en el referido pasaje evangélico
de la petición de la madre de los Zebedeos (CC n.º 30). En lo concerniente a los sermones, la
dinámica seguida es la de copiar primero el texto completo y luego, justo antes de iniciarse la
crónica de Turpin (n.os 50-4), repetir varios párrafos de manera aparentemente inconexa. En todo
ello parece traslucirse el propósito del copista de recopilar textos que le han llamado la atención
para su posterior relectura. Los podemos clasificar en dos grupos temáticos: los apóstoles y el temor
de Dios. En el primero se explica el origen etimológico de varios nombres de apóstoles y se glosan
14
«suseia, ultreia»; Liber Sancti Iacobi, libro I, cap. 26, f. 120v; ver HERBERS - SANTOS NOIA, Liber Sancti Jacobi (ver
nota 8), p. 132.
15
HÄMEL, «Los manuscritos latinos» (ver nota 3), p. 68.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
322 SANTIAGO RUIZ TORRES
las regiones y países que evangelizaron; mientras tanto, en el segundo se expresa la conveniencia de
realizar sacrificios y eludir los yerros al objeto de alcanzar la salvación eterna. Esa misma
curiosidad, si bien intelectual, es lo que llevaría a nuestro compilador a copiar a continuación el
pasaje sobre las propiedades curativas de la flor del lirio. Por su parte, la reiteración del evangelio
de Mateo (n.os 11 y 13) representa un recurso retórico habitual en la literatura religiosa con la que
realzar el mensaje proclamado: primero se presenta el texto, luego se interpreta a través de la
correspondiente homilía y, finalmente, se expone de nuevo al objeto de que la relectura sirva para
establecer conexiones significativas que faciliten una mejor comprensión.
Origen de Alc. 334
Un aspecto pendiente de dilucidar es el origen de Alc. 334. De antemano, conviene apuntar que en
su interior no localizamos ninguna suscripción, al contrario de lo que sucede con otros manuscritos
alcobacenses.16 De igual modo, las anotaciones marginales son escasas amén de tardías.17 Ayudaría,
asimismo, que el códice contara con un aparato decorativo más rico: las letras distintivas por lo
general están desprovistas de adornos, y solo una minoría incluye leves trazos en color contrastante.
A diferencia de otros volúmenes del fondo, Alc. 334 tampoco conserva encuadernación primitiva.
Ello hubiera sido de enorme valor, dada la peculiar manera que tenían los monjes alcobacenses de
encuadernar sus libros en la Edad Media.18 Las incertidumbres que plantea el origen de Alc. 334
han conducido a que no se le haya considerado hasta la fecha un códice portugués.19
En base a sus características paleográficas, David sugiere que el códice no fue escrito en
Alcobaça, sino que debió traerse de la región de Tours.20 Por mi parte, lo único que doy por seguro
es que el modelo desde el que se copió era francés. Lo que no queda tan claro es la naturaleza de ese
códice. El orden y distribución de sus elementos apuntan a que su compilador se sirvió de un
Libellus, al menos de manera preferente. Sin embargo, el número de piezas transcritas y la amplitud
y originalidad con que se escoge el contenido plantean la posibilidad de que utilizara también un
16
Mário MARTINS, «Copistas dos códices alcobacenses», Brotéria. Revista Contemporânea de Cultura, 66/4 (1958),
pp. 412-23, ver pp. 418-9; del mismo autor, «Os monges de Alcobaça perante os códices», Brotéria. Revista
Contemporânea de Cultura, 68/2 (1959), pp. 155-63, ver pp. 157-8.
17
Una de las anotaciones más interesantes la divisamos en el f. 180r. Datada entre los siglos XVII y XVIII, corrige un error
en la narración del milagro referente a la conquista de Coímbra en 1064 por parte del rey Fernando I de León y Castilla.
En vez de siete años como reza el texto equivocadamente, una mano posterior aclara que la ciudad se tomó en realidad en
siete meses.
18
Son varios los trabajos publicados sobre la encuadernación alcobacense, entre los que destaca Aires Augusto NASCIMENTO
y António Manuel Dias DIOGO, Encadernação portuguesa medieval: Alcobaça (Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da
Moeda, 1984).
19
Sintomático de todo ello es su ausencia en el catálogo de códices portugueses de Alcobaça; António Joaquim ANSELMO,
Os códices alcobacenses da Biblioteca Nacional: I códices portugueses (Lisboa, Biblioteca Nacional de Portugal, 1926).
20
DAVID, «Études sur le livre de Saint Jacques» (ver nota 4), p. 33.
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
323
Liber Sancti Iacobi para completar algunas secciones. El dato más elocuente lo hallamos en el
índice que acompaña a las piezas del libro I (n.º 2): su secuencia es prácticamente similar a la del
Calixtino con la salvedad de que elimina los capítulos 3 (Bendiciones de Calixto) y la horquilla que
va del 21 al 31, con el material litúrgico. Semejante índice, propio de un Liber, no se corresponde
luego con lo escrito en Alc. 334. Los contenidos del libro I, mucho más reducidos como he
apuntado, se desarrollan en un orden distinto. El Liber miraculorum cuenta también con un índice
donde se reseñan 22 milagros (n.º 23), exactamente igual que en el Calixtino. Luego la realidad es
que adjunta uno más al final: el de Bruno de Vézelay como ya se ha señalado (n.º 46). El hecho de
copiar desde dos modelos distintos explicaría también la duplicación de algunos párrafos, así como
el ordenamiento tan original del que hace gala Alc. 334. Eso es lo que, a mi juicio, justificaría su
pertenencia a una familia distinta entre los restantes testimonios del Calixtino.
Guarda verosimilitud que el manuscrito alcobacense fuera copiado en Francia. Para 1175, fecha
en que se remonta su escritura, todo indica que Alcobaça era bibliográficamente dependiente.
Apenas han transcurrido un par de décadas desde que fuera fundado y a duras penas su scriptorium
llegaría a atender las exigencias de una comunidad entonces en fase de consolidación.21 Tampoco es
probable que se copiara en un monasterio cercano. Como sostiene Nascimento, no parece que la
actividad de los scriptoria portugueses entre los siglos XII y XIII fuese particularmente intensa.22
La adquisición en el extranjero, pues, se convertía en el principal medio con que satisfacer las
importantes necesidades librarias.
La variedad caligráfica de Alc. 334 es además francesa, basada en la hibridación de rasgos de la
minúscula carolina y de la escritura gótica todavía no del todo articulada. Ahora bien, es cierto que
ese patrón gráfico francés no difiere sustancialmente con el de los códices portugueses de la época.
La paternidad ultrapirenaica encuentra también crédito en los numerosos códices y clérigos francos
llegados a la Península como consecuencia del cambio de rito. Si bien, huelga reconocer que las
necesidades librescas de la época serían ante todo de manuscritos de naturaleza bíblica y litúrgica.23
Un dato determinante atañe a la tradición textual del Liber difundida en Portugal. Entre los fondos
alcobacenses figura un ejemplar de las Vidas e paixões dos apóstolos, copiado entre 1442-3
21
Maria Adelaide MIRANDA, «A iluminura em Alcobaça e Claraval. Aproximações estéticas», in Estudos de arte e história.
Homenagem a Artur Nobre de Gusmão (Lisboa, Vega, 1995), pp. 141-6, ver p. 142. Un dato elocuente al respecto es la
práctica ausencia de suscripciones en los manuscritos alcobacenses fechados en el siglo XII, un panorama muy distinto al
verificado una centuria después; Aires Augusto NASCIMENTO, «Concentração, dispersão e dependências na circulação de
manuscritos em Portugal, nos séculos XII e XIII», Coloquio sobre circulación de códices y escritos entre Europa y la
Península en los siglos VIII-XIII. 16-19 septiembre 1982. Actas (Santiago de Compostela, Universidad, 1988), pp. 61-85,
ver p. 81.
22
NASCIMENTO, «Concentração, dispersão e dependências» (ver nota 21), p. 62.
23
José MATTOSO, «Condições económicas e sociais da circulação de códices na Península Ibérica», Coloquio sobre
circulación de códices y escritos entre Europa y la Península en los siglos VIII-XIII. 16-19 septiembre 1982. Actas
(Santiago de Compostela, Universidad, 1988), pp. 135-55, ver pp. 148-9.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
324 SANTIAGO RUIZ TORRES
(Alc. 280). Dicho manuscrito, así como la edición impresa de Os autos dos apóstolos de 1505,24
parecen tener como modelo un ejemplar latino diferente a Alc. 334, más próximo al Calixtino.25 De
hecho, ni siquiera la relación de milagros resulta similar.
Si no se copió en Alcobaça, ¿cuál pudo ser el scriptorium de origen de nuestro manuscrito?
Aquí barajo sobre todo cuatro posibilidades. La primera, concordando con David, es que proceda de
Tours; aunque considero que la reunión de materiales hagiográficos de Santiago y san Martín en un
mismo volumen no constituye un argumento lo suficientemente sólido para validar esta hipótesis. El
santo de Panonia era una de las advocaciones más populares de la Edad Media, hasta el punto de
equiparar su santidad a la de los apóstoles.26
Otra posibilidad es que esta copia se generase en ambientes universitarios. A partir del siglo
XIII fue costumbre en el Císter que los monjes más dotados fueran a estudiar fuera de sus
monasterios, particularmente a París.27 Un códice de las características de Alc. 334 no excluye el
interés científico; recordemos, en este sentido, el extracto sobre las propiedades curativas de la flor
del lirio. La filología aporta otro argumento en favor de esta hipótesis. En efecto, sería a priori
inconcebible que desde la universidad se demandara la copia de un Liber Sancti Iacobi a semejanza
del Calixtino, lleno de errores desde el punto de vista gramatical y de vocabulario.28 Alc. 334, de
hecho, representa el fruto de una revisión dirigida a eliminar numerosas formas defectuosas.29 En su
contra hay que reconocer que los círculos intelectuales no constituyen el público idóneo para
códices como el Liber Sancti Iacobi con no pocas falsedades.30 En el momento de copia de
Alc. 334, las instituciones universitarias se hallan aún en un estadio muy incipiente. En todo caso,
pudieron ser esos círculos intelectuales los que propiciaran la llegada del manuscrito a Alcobaça
con posteridad.31
24
Acerca de estos ejemplares véanse Mário MARTINS, «Os autos dos apóstolos e o Livro de Santiago», Brotéria. Revista
Contemporânea de Cultura, 48/3 (1949), pp. 304-16; y del mismo autor, «Peregrinações e livros de milagres na nossa
Idade Média», Revista Portuguesa de História, 5/2 (1951), pp. 87-236, ver pp. 233-6; publicado también con el mismo
título en formato de libro (Lisboa, Brotéria, 1957), pp. 190-5.
25
Los hechos relatados en el Códex Calixtino y en Os autos dos apóstolos son los mismos, pero dichos en forma y orden
distintos; MARTINS, «Os autos dos apóstolos» (ver nota 24), pp. 309-10.
26
Yossi MAUREY, Medieval Music, Legend, and the Cult of St Martin (Cambridge, Cambridge University Press, 2014),
p. 79.
27
Catarina Fernandes BARREIRA, «Manuscritos universitários para o estudo da teologia na livraria do Mosteiro de
Alcobaça», Lusitania Sacra, 33 (2016), pp. 99-128, ver p. 102.
28
Christopher HOHLER, «A Note on Jacobus», Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 35 (1972), pp. 31-80, ver
p. 32.
29
DAVID, «Études sur le livre de Saint Jacques» (ver nota 4), pp. 36-7.
30
Similar juicio es compartido por Martins a la hora de analizar la crónica de Turpin, sin duda el relato del Liber Sancti
Iacobi que gozó de mayor popularidad en la Edad Media; Mário MARTINS, «O pseudo-turpim na versão portuguesa da
história do imperador Carlos Magno», Brotéria. Revista Contemporânea de Cultura 59/5 (1954), pp. 380-95, ver p. 381.
31
No es, de hecho, hasta partir de mediados del siglo XIII cuando la biblioteca de Alcobaça empieza a incorporar
manuscritos universitarios; BARREIRA, «Manuscritos universitarios» (ver nota 27), pp. 126-7.
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
325
La tercera hipótesis tal vez sea la que tenga más visos de acercarse a la realidad. Contemplaría
la vinculación del códice con la abadía de Claraval, origen de los primeros monjes de Alcobaça.
Como casa madre, asumió la responsabilidad de proveerla con los primeros libros, los cuales, según
el juicio de expertos, no se limitaron al mínimo indispensable dada su prodigalidad hacia los
cenobios dependientes. La participación en reuniones conjuntas como los Capítulos Generales
cistercienses supondría una ocasión idónea para que Alcobaça acrecentara su biblioteca.32 La
estrecha relación con Claraval perduró hasta mediados del siglo XV, lo que favorecería el
establecimiento de una fructífera red de intercambios librarios. El principal obstáculo que encuentra
esta teoría es que no tenemos certeza de ningún manuscrito alcobacense copiado en Claraval.33 Es
más, tampoco parece verosímil que la abadía francesa pudiera satisfacer las múltiples necesidades
de lectura de todas sus filiales.34 Más probable, en cambio, es que Alc. 334 se copiara a partir de
modelos traídos de Claraval, un modus operandi verificado en otros ejemplares alcobacenses.35 Lo
único que podemos apuntar con ciertas garantías es que su austera decoración concuerda fielmente
con los cánones estéticos propugnados por el Císter.36
La cuarta posibilidad que barajo es que Alc. 334 provenga del monasterio de Santa Cruz de
Coímbra. Junto a Alcobaça, fue el centro eclesiástico culturalmente más destacado en Portugal
durante la Edad Media, lo que redundó en el acopio de un importante fondo librario,37 en donde
encuentra cabida incluso a una copia incompleta de la Historia Turpini.38 Coímbra constituía uno de
los enclaves más importantes del camino portugués de Santiago, una posición sustentada sobre todo
en la calidad y cantidad de reliquias albergadas. Y lo que es más relevante, las relaciones entre
Coímbra y Santiago de Compostela son particularmente intensas a lo largo del periodo, lo que
propició una activa circulación de libros y personas entre ambas ciudades.39 El hecho de que el
monasterio conimbricense custodiara los restos mortales del rey Alfonso I de Portugal haría de sus
32
NASCIMENTO, «Concentração, dispersão e dependências» (ver nota 21), p. 83.
AMOS, The Fundo Alcobaça (ver nota 2), vol. I, p. xxiv.
34
Aires Augusto NASCIMENTO, «Le scriptorium d’Alcobaça: identité et correlations», Lusitania Sacra. Revista do Centro de
Estudos de História Religiosa, 2ª serie, 4 (1992), pp. 149-62, ver p. 153.
35
NASCIMENTO, «Le scriptorium d’Alcobaça» (ver nota 34), pp. 155-6.
36
MIRANDA, «A iluminura em Alcobaça e Claraval» (ver nota 21), p. 143. La compilación del Liber Sancti Iacobi se
caracteriza, no obstante, por poseer una tradición manuscrita con pocas ilustraciones; Alison STONES, «Aymericus,
Rainerius y los canónigos de Saint-Léonard de Noblat. ¿Quién escribió la ‘Guía del Peregrino’?», Ad limina. Revista de
Investigación del Camino de Santiago y las peregrinaciones, 9 (2018), pp. 21-39, ver p. 23.
37
MATTOSO, «Condições económicas e sociais» (ver nota 23), p. 151.
38
Códice misceláneo (IV. Vidas e paixões de santos), P-Pm Ms. 365 (Santa Cruz 69), ff. 247r-248r. Comentado en DAVID,
«Études sur le livre de Saint Jacques» (ver nota 4), p. 32.
39
Hay constancia por esos años de la presencia eventual de clero compostelano en la ciudad, así como de canónigos de
Santa Cruz en Santiago con el encargo de copiar manuscritos; Saul António GOMES, «Coimbra y Santiago de Compostela:
aspectos de um inter-relacionamento nos séculos medievos», Revista Portuguesa de História, 34 (2000), pp. 453-90, ver
pp. 469-70.
33
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
326 SANTIAGO RUIZ TORRES
canónigos regulares los más activos promotores de su culto; motivo que podría explicar las
suffragia del f. 216r. Leclerq ha señalado las estrechas afinidades de contenido entre los códices
alcobacenses y de Santa Cruz, afinidades que abrirían la puerta a una regular transmisión entre
ambos cenobios.40 Si bien, como subraya Nascimento,41 no se localizan en Alcobaça textos
emblemáticos de Coímbra, como las vidas de Tello y san Teotonio y, a su vez, tampoco recaba en
Santa Cruz una obra como el Speculum Hebreorum, de Fr. João de Alcobaça, a pesar de conservarse
duplicada. Entre finales del siglo XII y principios del XIII – periodo en que se sitúa la copia de
nuestro códice – las relaciones entre ambos monasterios no pasan sin embargo por su mejor
momento. A los conflictos de jurisdicción eclesiástica, se suma la pretensión de Alcobaça de
extender la regla cisterciense en Santa Cruz, lo que de facto implicaba su subordinación.42
Semejante escenario no parece desde luego el más propicio para impulsar la transferencia de libros;
circunstancia además avalada documentalmente por cuanto que no se conserva registro alguno que
atestigüe la cesión de libros a Alcobaça, al menos en la primera mitad del siglo XIII.43
Visto lo incierto del panorama, no podemos excluir otros posibles orígenes para el manuscrito.
Parte del fondo alcobacense es fruto precisamente de encargos a copistas foráneos o compras.44
Si hay algo que caracteriza a la comunidad de Santa María de Alcobaça fue su receptividad a
integrar tradiciones exógenas en la fidelidad a su pertenencia cisterciense. La heterogeneidad y
riqueza de su fondo de códices constituyen sin duda el signo más palpable de esta amplitud de
miras.
Si admitimos que el códice no fue copiado en Alcobaça, resta dilucidar cuándo recabó en los
anaqueles de su biblioteca. El primer dato a considerar es que no contamos con indicio alguno que
pruebe su presencia en el monasterio antes del siglo XVII.45 Determinante en todo ello es la
ausencia de inventarios y listas de donaciones remontables a la Edad Media. La hipótesis más
plausible es que llegara en el siglo XIII, momento en que Alcobaça se consolida como uno de los
centros culturales más prominentes de la Península Ibérica. Dos acontecimientos jalonan esta
evolución; primero, la creación de una escuela de gramática, lógica y teología en 1269; y segundo,
40
Jean LECLERQ, «Les manuscrits cisterciens du Portugal», Analecta Sacri Ordonis Cisterciensis, 6 (1950), pp. 131-9.
NASCIMENTO, «Concentração, dispersão e dependências» (ver nota 21), p. 77.
42
Saul António GOMES, «Revisitação a um velho tema: a fundação do Mosteiro de Alcobaça», in Cister. Espaços,
Territórios, Paisagens. Colóquio Internacional. 16-20 Junho 1998. Mosteiro de Alcobaça (Lisboa, IPPAR, 2000), pp. 2772, ver pp. 54-61. Del mismo autor véase también, «Relações entre Santa Cruz de Coimbra e Santa Maria de Alcobaça ao
longo da idade média. Aspectos globais e particulares», IX Centenário do Nascimento de S. Bernardo, Encontros de
Alcobaça e Simpósio de Lisboa, Actas (Braga, Universidade Católica Portuguesa - Câmara Municipal de Alcobaça, 1991),
pp. 257-303.
43
NASCIMENTO, «Concentração, dispersão e dependências» (ver nota 21), p. 77.
44
MARTINS, «Copistas dos códices alcobacenses» (ver nota 16), p. 422.
45
DAVID, «Études sur le livre de Saint Jacques» (ver nota 4), p. 33.
41
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
327
su papel clave en pro de la fundación de la Universidad de Lisboa (más adelante transferida a
Coímbra) entre 1288 y 1290. La biblioteca monástica es fiel reflejo de esa efervescencia; solo en
esa centuria datan 139 de los 466 códices alcobacenses contabilizados por Amos:46 casi el 30% del
global conservado. También en el siglo XIII aumentan significativamente las donaciones, herencias
y privilegios en favor del monasterio. La explotación de los cotos le posibilita que cuente con
suficiente caudal económico para comprar buenos manuscritos.47 Uno de los datos más sugestivos
lo hallamos en la persona de Fernando Eanes, abad de Alcobaça entre 1244 y 1251. Antes de
recabar en el cenobio portugués, sabemos que profesó en la abadía de Oseira, en Galicia (a tan solo
80 kilómetros de Santiago de Compostela), donde fue superior hasta 1232.48 Esa cercanía plantea la
posibilidad de que fuera dicho abad quien trajera el códice a Alcobaça, o al menos impulsara su
adquisición. Esa hipótesis incluso abriría la puerta a una potencial conexión de Alc. 334 con el
scriptorium de la catedral compostelana.
El hecho de anticipar la recepción del códice a finales del siglo XII, coincidiendo con su copia,
arroja muchas más incertidumbres. En primer lugar, el monasterio carecía entonces de los medios
sociales y económicos suficientes con los que garantizar su adecuado sostenimiento. Es de prever,
en este sentido, que las provisiones librarias del periodo se limitaran sobre todo a asegurar el rezo
de la lectio divina y acaparar un mínimo de lecturas teológicas y espirituales. Cuesta creer, desde
luego, que un manuscrito de naturaleza tan fantasiosa como Alc. 334 figurase entre esas
necesidades perentorias. A ello además se suma la propia inseguridad de la comarca donde se
asentaba el monasterio, sujeta a posibles razias musulmanas.49
Por otra parte, no parece que el códice llegara fruto de una adquisición tardía y extemporánea.
Su contenido ciertamente vendría a satisfacer las demandas entonces vigentes del clero alcobacense
en materia devocional. De hecho, considero bastante probable que su venida esté relacionada con la
46
AMOS, The Fundo Alcobaça (ver nota 2), vol. I, p. xxvii. Un balance actualizado del número y localización de los códices
del monasterio de Alcobaça puede consultarse en Catarina Fernandes BARREIRA, «Questões em torno da unanimidade
litúrgica no mosteiro de Alcobaça - séculos XIII a XV», Revista de História da Sociedade e da Cultura, 16 (2016), pp. 3354, ver p. 35 (nota 2).
47
MATTOSO, «Condições económicas e sociais» (ver nota 23), pp. 152-3.
48
Saul António GOMES, «Abbés et vie régulière dans l’abbaye d’Alcobaça (Portugal) au Moyen Âge: un bilan», Les
personnes d’autorité en milieu régulier: Des origines de la vie régulière au XVIIIe siècle: Actes du septième colloque
international du CERCOR: Strasbourg, 18-20 juin 2009, editado por Jean-François Cottier, Daniel-Odon Hurel y BenoîtMichel Tock (Saint-Étienne, Publications de l’Université de Saint-Étienne, 2012), pp. 137-50, ver p. 142.
49
En la década de 1190 se suceden varias incursiones de tropas árabes por tierras portuguesas, de las cuales, una acontecida
en 1195 pudo diezmar seriamente al monasterio; Saul António GOMES, «Entre memória e história: Os primeiros tempos da
Abadia de Santa Maria de Alcobaça (1152-1215)», Revista de História da Sociedade e da Cultura, 2 (2002), pp. 187-256,
ver pp. 222-3. Esa posible razia de 1195 ha sido cuestionada en fecha reciente en base a criterios históricos y por la
parcialidad de la documentación conservada; Manuel Pedro FERREIRA, «Um fragmento de Alcobaça, o canto dos
pregadores e os seus livros de coro na Biblioteca Nacional», Los caminos de Santiago y la vida monástica cisterciense:
Actas IV Congreso Internacional sobre el Císter en Portugal y en Galicia. Braga - Oseira 2009 (Ourense, Diputación,
2010), pp. 733-53, ver pp. 740 y 743.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
328 SANTIAGO RUIZ TORRES
del Legendarium de Sanctis per circulum anni, en cinco volúmenes y fechado hacia 1200 (Alc. 418
a 422). Se sabe que Claraval poseía un ejemplar de esta colección, el cual seguramente recabó en
Alcobaça, donde fue copiado y adaptado con el fin de introducir el santoral local y omitir aquellos
textos incluidos en otros manuscritos.50 Sus evidentes similitudes a nivel paleográfico hacen
congruente que nuestro códice tuviera un origen similar; y he aquí la clave, un manuscrito copiado
en el scriptorium local a partir de uno o varios modelos foráneos. Pese a ser una hipótesis bastante
razonable, encuentra un pequeño obstáculo: Alc. 334 no ha sido remodelado para adaptarse a una
sensibilidad portuguesa. No incluye, por ejemplo, el milagro de la huida de los sarracenos de
Portugal, sito en el apéndice del Calixtino (CC n.º 193). Tal milagro, no obstante, no se redacta
hasta 1190 y refiere hechos acaecidos pocos años antes: el estrepitoso fracaso del califa almohade
Abu Yaacub Yúsuf ante Santarém en 1184 y la conquista de Silves y del Algarve en 1189. Esa
omisión en Alc. 334 encontraría pues plena justificación si admitimos su datación más temprana.
De haberse escrito más tarde, cabe presumir que su contenido se hubiera actualizado y exhibiera
patrones caligráficos y artísticos más modernos. Asimismo, es conocido que a partir del siglo XIV
Alcobaça efectuó importantes esfuerzos en la promoción de la lengua portuguesa.51 Una obra en
latín de las características de nuestro códice probablemente ya no resultara atractiva. Lo lógico para
entonces es que hubiera sido traducida a semejanza de la mencionada Vidas e paixões dos apóstolos
(Alc. 280).
Pero, ¿qué interés podría tener Alcobaça para hacerse de una copia del Liber Sancti Iacobi?
Primeramente, su manifiesta inclinación bibliófila: el gusto que profesan sus monjes por los libros
será una de las mejores armas con la que preservar su identidad y subrayar su posición prominente
dentro del mapa eclesiástico ibérico. La literatura hagiográfica además ocupa un lugar destacado
dentro del fondo de manuscritos alcobacenses, con un total de 46 obras.52 Atendiendo a un contexto
más regional, debemos valorar la intensa devoción que suscitaba el apóstol Santiago por tierras
portuguesas. Era venerado como patrón y baluarte contra el poder musulmán, méritos que le
facultaron ser una figura clave a la hora de promover la unión de los cristianos y afianzar la
identidad religiosa y cultural. Consideremos además que Alcobaça se emplazaba dentro de la
diócesis de Lisboa, una sede sufragánea de Santiago de Compostela desde su restauración litúrgica a
mediados del siglo XII hasta 1393, momento en que eleva su rango al de archidiócesis
metropolitana. Una imagen de tal prestigio se sustentaría a partir de milagros y relatos legendarios
50
François DOLBEAU, «Le légendier d’Alcobaça. Histoire et analyse», Analecta Bollandiana, 102 (1984), pp. 263-96, ver
pp. 266-7 y 273-4.
51
NASCIMENTO, «Le scriptorium d’Alcobaça» (ver nota 34), p. 150.
52
Augusto Aires NASCIMENTO, Os códices alcobacenses da Biblioteca Nacional de Lisboa e o seu significado cultural:
Exposição evocativa dos códices alcobacenses no VIII centenário da fundação do mosteiro (Lisboa, Biblioteca Nacional
de Portugal, 1979), p. 3.
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
329
como los que contiene el Liber. No olvidemos también que Santiago de Compostela constituía una
de las principales metas de peregrinación de la Europa medieval, junto a Roma y Jerusalén.
Precisamente en el siglo XIII se delimitan mejor varios de los caminos portugueses a Santiago; el
primero de ellos discurría desde Lisboa a Coímbra, con paso por Alcobaça o Santarém, para
proseguir a continuación hacia Oporto y Braga.53 El paso de los peregrinos suponía una excelente
oportunidad de enriquecimiento y proyección de los centros eclesiásticos y ciudades que los
acogían.54 Semejante escenario sería sin duda aprovechado por Alcobaça para promover su aura de
espacio espiritual e intelectual del más alto nivel. Muy expresivas también son las referencias
regionales esparcidas a lo largo del manuscrito, lo que incrementaría su atractivo entre el clero
portugués. El milagro narrado en el capítulo 19 del Liber miraculorum tiene como telón de fondo la
reconquista de Coímbra. En la relación de ciudades conquistadas por Carlomagno – expuesta en la
Historia Turpini – se citan las localidades portuguesas de Viseu, Lamego, Dume, Guimarães y
Braga, además de la propia Coímbra.55
Balance final
Por todo lo dicho, cabe concluir que Alc. 334 constituye un exponente destacado en la transmisión
del Liber Sancti Iacobi. Lejos de lo que pudiera pensarse a simple vista, representa el fruto de una
cuidada selección de textos hagiográficos en una disposición en absoluto arbitraria. Los puntos que
parecen contradecir esta hipótesis – la repetición de pasajes literarios y la incoherencia detectada en
los índices de los libros I y III con el contenido realmente reflejado – encuentran explicación. Los
primeros son resultado en parte de la transmisión escrita del Liber en su formato de Libellus y a un
interés particular del compilador. Por su parte, la inconsistencia de los índices plantea la posibilidad
de que nuestro códice se copiara a partir de dos modelos: preferentemente un Libellus pero también
un Liber Sancti Iacobi a semejanza del Códex Calixtinus, el cual serviría para completar algunas
secciones. Más que un error de planificación – algo inconcebible desde mi punto de vista –, esas
irregularidades en los índices responden a un propósito concreto, como es el de hacer balance del
global de materiales hagiográficos en honor al apóstol conocido por entonces. Que luego no se
plasmen todos por escrito es un factor secundario: se copia aquello que se considera de utilidad para
el contexto específico de Santa María de Alcobaça.
Con los datos contrastados no nos es posible reconstruir el iter preciso de Alc. 334. Lo único
claro es que su modelo o modelos fueron franceses. Guarda bastante verosimilitud, por supuesto,
53
Joaquim Veríssimo SERRÃO, «Os caminhos portugueses de Santiago», Arquivos do Centro Cultural Português, 7 (1973),
pp. 3-16, ver p. 10.
54
MATTOSO, «Condições económicas e sociais» (ver nota 23), p. 146.
55
Liber Sancti Iacobi, libro IV, cap. 3, f. 165v; véase HERBERS - SANTOS NOIA, Liber Sancti Jacobi (ver nota 8), p. 202.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
330 SANTIAGO RUIZ TORRES
que fuera escrito en Francia, tal vez en Claraval en calidad de casa madre, o incluso nazca en los
ambientes universitarios que frecuentaron los monjes alcobacenses. Sin embargo, cabe contemplar
también que el códice se copiara en Alcobaça a partir de uno o varios ejemplares venidos de fuera,
posiblemente de Claraval. Ese es el procedimiento verificado en el Legendarium de Sanctis per
circulum anni, colección con evidentes parentescos con nuestro códice en cuanto a datación,
temática y patrón caligráfico adoptado. Hay que valorar además que ambas obras hagiográficas se
complementan: el Legendarium no incluye textos de san Martín de Tours, y de Santiago apóstol
solo transmite la Pasión grande. Tal vez el mayor obstáculo que encuentre esta teoría sea la
temprana datación de Alc. 334: hacia 1175, tal como se ha señalado, Alcobaça no contaba con un
scriptorium consolidado. Pero no es una hipótesis descartable, pues aunque fuera una actividad
entonces irregular, sus monjes elaboraron manuscritos desde bien pronto.56 Justo el tercer tercio del
siglo XII es la datación que Dolbeau propone para el Legendarium,57 lo que trasluce de nuevo hasta
qué punto los caminos de ambas colecciones discurren paralelos. Podríamos incluso plantear la
posibilidad de retrasar ligeramente la escritura de Alc. 334 y situarla entre finales del siglo XII y
comienzos del XIII,58 un periodo mucho más activo en la copia de libros y documentos.59 Los
códices alcobacenses de esos años se caracterizan precisamente por su continuidad caligráfica, lo
que dificulta poder asignarlos a una centuria u otra.60 Recalco, no obstante, que es solo una
impresión, si bien poco más se puede apuntar a partir de los datos conocidos. Los trabajos
efectuados sobre otros manuscritos de Alcobaça han demostrado la incidencia de otros factores más
aleatorios e imprevisibles en la conformación de la librería monástica, como donaciones, préstamos,
adquisiciones o incautaciones. Sería de interés aquí acometer la edición crítica del códice, una
empresa que convendría extender también a otros testimonios relevantes del Liber Sancti Iacobi.
56
Dicha suposición, sin embargo, contrasta con la opinión de otros especialistas partidarios de retrasar el inicio de la
actividad del scriptorium en Alcobaça a finales del siglo XII; BARREIRA, «Manuscritos universitarios» (ver nota 27),
p. 100; Maria Adelaide MIRANDA, «A iluminura românica em Santa Cruz de Coimbra e Santa Maria de Alcobaça.
Subsídios para o estudo da iluminura em Portugal» (Ph.D. dissertation, Universidade Nova de Lisboa, 1996).
57
DOLBEAU, «Le légendier d’Alcobaça» (ver nota 50), p. 265.
58
Dicha datación coincide con la expuesta en el Inventário dos códices alcobacenses (ver nota 2), pp. 307-8.
59
A finales de la década de 1170 se verifica un aumento espectacular del número de escribanos en Alcobaça; António J. R.
GUERRA, «Escribas de Alcobaça, 1155-1200. Esboço de análise de grafias», VIII Coloquio del Comité Internacional de
Paleografía Latina. Actas. Madrid-Toledo 29 setiembre - 1 octubre 1987 (Madrid, Joyas Bibliográficas, 1990), pp. 77-82,
ver pp. 77-8. Vale la pena señalar también que el códice más antiguo conservado con constancia de haber sido escrito en
el scriptorium alcobacense data ya en esos años; Decretum Burchardi Wormatiensis, P-Ln Alc. 365, 1176-90.
60
AMOS, The Fundo Alcobaça (ver nota 2), vol. I, p. xviii.
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
331
Apéndice 1
Índice del contenido de Alc. 334 y su correspondencia con el Códex Calixtino
El criterio de indexación seguido en Alc. 334 es una prolongación del modelo propuesto por Díaz y
Díaz para el Códex Calixtino61. La única diferencia estriba en la inclusión del número currens del
Calixtino en la columna situada más a la derecha, referencia sin duda de interés a la hora de
contrastar los contenidos entre ambos códices. Como regla general, asignamos un número
correlativo a cada unidad de texto señalizada mediante letra distintiva. Dicha norma solo encuentra
una excepción en el ítem n.º 17, segmentado en cuatro epígrafes, si bien preferimos que queden
unidos al formar parte de un mismo sermón. Justo lo contrario sucede con los ítems n.os 79-88 y 907, alusivos a capítulos distintos y que quedan unidos en el Calixtino. Indicamos esta incidencia
añadiendo un subíndice al número correlativo del Codex Compostellanus (CC n.os 136 y 138).
De cada ítem textual consignamos su íncipit y éxplicit; rúbricas y demás anotaciones de
carácter informativo figuran en letras mayúsculas al objeto de poder distinguirlas con claridad. En
los finales de piezas se elimina toda frase doxológica, representada en cada caso por «+ dox».
Transcribimos los textos guardando la máxima fidelidad a la fuente original, por lo que se
conservan incluso algunas lecturas erróneas. Hay solo tres excepciones a esta norma que persiguen
facilitar la lectura: las abreviaciones se resuelven invariablemente, los nombres propios y numerales
romanos se escriben en letra mayúscula y la u consonántica se traduce como v. Lo que se ha
añadido al texto para su mejor comprensión aparece entre los ángulos < >. Por su parte, el descriptor
«(inc.)» hace alusión a toda aquella pieza transmitida en forma de íncipit. Los saltos intermedios de
contenido se señalizan mediante barra vertical, indicando a continuación el punto desde el que se
retoma la redacción. Los textos del Calixtino transcritos de forma parcial en Alc. 334 se marcan con
el símbolo de asterisco. Cuando la redacción ofrecida por Alc. 334 se restringe a escasas líneas
damos cuenta de los folios del Calixtino donde se encuentran dichos pasajes con el fin de agilizar su
localización.
1
f. 103v
f. 104v
2
f. 104v
f. 105r
3
f. 105r
f. 107v
61
INCIPIT EPISTOLA BEATI CALIXTI PAPE
Calixtus episcopus servus...
... in refectorio saltim legantur
2*
INCIPIUNT CAPITULA
Capitulum. Sermo sancti Bede presbiteri...
... Festivitatem electionis et translationis
3*
IERONIMI, AUGUSTINI, GREGORII ET CALIXTI. SERMO
VENERABILIS BEDE PRESBITERI
Quoniam beati Iacobi vigilias...
... eripere dignetur Ihesus Xpistus dominus noster + dox
5
DÍAZ Y DÍAZ, El Códice Calixtino (ver nota 3), pp. 103-18.
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
332 SANTIAGO RUIZ TORRES
4
f. 107v
f. 111v
5
f. 111v
f. 112r
6
f. 112r
f. 114v
7
f. 114v
f. 115r
8
f. 115r
f. 117r
INCIPIT PASSIO BEATI IACOBI APOSTOLI QUE OCTAVO
KALENDAS AUGUSTI CELEBRATUR
Post ascensionem dominicam ad celos...
... veneratur usque in hodiernum diem
18
INCIPIT PROLOGUS BEATI CALIXTI PAPPE
TRANSLATIONEM BEATI IACOBI
Hanc beati Iacobi translationem...
... remuneravit muneribus. EXPLICIT PROLOGUS
SUPER
107
INCIPIT TRANSLATIO SANCTI IACOBI APOSTOLI FRATRIS
IOHANNIS EVANGELISTE QUE IIIº KALENDAS IANUARII
CELEBRATUR, QUALITER AB IEROSOLIMIS TRANSLATUS EST
IN GALLECIAM
Post salvatoris nostri passionem...
... suffragio patrocinaturus + dox
108
INCIPIT EPISTOLA BEATI LEONIS PAPE DE TRANSLATIONE
BEATI IACOBI APOSTOLI QUE IIIº KALENDAS IANUARII
CELEBRATUS
Noscat fraternitas vestra dilectissimi...
... suffragio patrocinaturus + dox
109
CALIXTUS PAPA. DE TRIBUS SOLLEMNITATIBUS. SANCTI
IACOBI
Beatus Lucas evangelista in...
... tegebantur et decorabantur
110
9
f. 117r
DE TUBIS SANCTI IACOBI
Traditur quod ubicumque melodia... prosternuntur aerie potestates
111
10
f. 117r
SERMO BEATI LEONIS PAPE DE SANCTO IACOBO
Exultemus in domino dilectissimi...
... precibus suis faciet efficaces + dox
29
f. 121v
11
f. 121v
SERMO BEATI IHERONIMI DOCTORIS ATQUE IOHANNIS
EPISCOPI EIUSDEM LECTIONIS. IN NATALE SANCTI IACOBI
APOSTOLI
FRATRIS
IOHANNIS
EVANGELISTE
QUI
REQUIESCIT IN TERRITORIO GALLECIE. LECTIO IXª. LECTIO
SANCTI EVANGELII SECUNDUM MATHEUM
In illo tempore. Accessit ad Ihesum... petens aliquid ab eo. ET
RELIQUA
30*
12
f. 121v
OMELIA LECTIONIS EIUSDEM BEATI IERONIMI PRESBITERI
Sollemnitatem hodiernam gloriosissimi...
... iugiter gaudere faciat + dox
31
SECUNDUM MATHEUM
In illo tempore. Accessit ad Ihesum...
... paratum est a patre meo
30*
f. 123r
13
f. 123r
f. 123v
14
f. 123v
CAPITULUM
Esto domine plebi tue sanctificator... et securat deserviat. Per
––
15
f. 123v
Te decet laus (inc.)
––
16
f. 123v
SECUNDUM MARCUM
In illo tempore. Ascendens dominus Ihesus in montem... eos predicare.
ET RELIQUA
6
17
f. 123v
SERMO BEATI CALYXTI PAPE EIUSDEM LECTIONIS
Vigilie noctis sacratissime sollemnitatis...
... dignetur in celis Ihesus Xpistus + dox
7
f. 135v
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
SERMO BEATI CALIXTI PAPE
Celebritatis sacratissime fratres beati Iacobi...
... gaudere possimus + dox
11
SERMO BEATI CALYSTI PAPE
Spiritali igitur iocunditate...
... adiuvari mereamur apud dominum + dox
12
SERMO BEATI CALIXTI PAPE
Adest nobis dilectissimi fratres...
... perducere dignetur in celis Ihesus + dox
14
SERMO BEATI CALIXTI PAPE
Preclara sollemnitas hodierna beati...
... salubriter mereamur qui cum patre + dox
24
80
f. 168r
ARGUMENTUM BEATI CALIXTI PAPE DE XCIII MIRACULIS
SANCTI IACOBI
Summopere precium est...
... diligenter legatur
23
f. 168r
f. 168v
Capitulum I. De XXi viris...
... totidemque ab apostolo liberatur
81
24
f. 168v
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Beatus Iacobus apostolus qui sub...
... omnibus nunciavit + dox
82
EXEMPLUM SANCTI IACOBI A BEATO BEDA PRESBITERO ET
DOCTORE CONSCRIPTUM
Temporibus beati Theodemiri... deletum in evum erit + dox
83
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo octavo...
... credenti dicit dominus + dox
84
EXEMPLUM SANCTI IACOBI CONSCRIPTUM A MAGISTRO
HUBERTO PIISSIMO BISUNTINE ECCLESIE SANCTE MARIE
MAGDALENE CANONICO CUIUS ANIMA REQUIESCAT IN
PACE SEMPITERNA AMEN
In hoc beati Iacobi...
... a domino consequatur quod + dox
85
EXEMPLUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Memorie tradendum est...
... mereantur ab eo accipere + dox
86
EXEMPLUM SANCTI IACOBI CONSCRIPTUM A DOMINO PAPA
CALIXTO
Anno incarnationis dominice millesimo centesimo...
... penitus avertere Ihesus + dox
87
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo primo...
... in Gallecia adiit + dox
88
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
EDITUM
Anno incarnationis dominice millesimo centesimo secundo...
... ad salutis portum + dox
89
18
f. 135v
f. 140v
19
f. 140v
f. 147v
20
f. 147v
f. 161r
21
f. 161r
f. 167v
22
f. 167v
f. 169r
25
f. 169r
f. 169v
26
f. 169v
f. 170v
27
f. 170v
f. 171v
28
f. 171v
f. 172r
29
f. 172r
f. 173r
30
f. 173r
f. 173v
31
f. 173v
f. 174r
333
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
334 SANTIAGO RUIZ TORRES
32
f. 174r
f. 174v
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
EDITUM
Anno incarnationis dominice millesimo centesimo tertio...
... ad opus ecclesie misit + dox
90
33
f. 174v
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Anno incarnationis dominice millesimo centesimo quarto... cunctis
enarravit + dox
91
34
f. 174v
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo quinto... incolumis
cecidit + dox
92
35
f. 174v
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
EDITUM
Anno incarnationis dominice millesimo centesimo sexto...
... Galleciam proficiscitur + dox
93
f. 175r
36
f. 175r
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
EDITUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo trigesimo quinto...
operante reddidit + dox
94
37
f. 175r
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Anno incarnationis dominice millesimo centesimo septimo...
... Iacobi pendent + dox
95
EXEMPLUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
EDITUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo decimo...
... gratias egerunt + dox
96
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO
CANTURIARIENSI ARCHIEPISCOPO EDITUM
Tres milites dioceseos...
... transfossus interitet + dox
ANSELMO
97
MIRACULUM GRANDE SANCTI IACOBI A DOMNO ANSELMO
CANTURIARIENSI ARCHIEPISCOPO EDITUM
Prope civitatem Lugdunensem...
... celebrent obsequiis
98
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALYXTO
EDITUM
Nuper comes de sancto Egydio...
... ut ad eam per Xpistum + dox
99
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
EDITUM
Notum est omnibus tam clericis...
... honorifice accepit
100
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Multorum itaque temporum labente...
... ordine enarravit
101
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Nostro itaque tempore quidam... cunctis revelavit
102
f. 175v
38
f. 175v
f. 176r
39
f. 176r
f. 177r
40
f. 177r
f. 179r
41
f. 179r
f. 179v
42
f. 179v
f. 180v
43
f. 180v
f. 181r
44
f. 181r
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
45
f. 181r
f. 181v
46
f. 181v
f. 182r
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO PAPA CALIXTO
CONSCRIPTUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo...
... sedibus sit coronata + dox
103
MIRACULUM SANCTI IACOBI A DOMINO ALBERICO
VIZELIACENSI ABBATE ATQUE EPISCOPO HOSTIENSI ET
ROME LEGATO EDITUM
Anno dominice incarnationis millesimo centesimo trigesimo nono...
... prophete renovatum + dox
185
335
47
f. 182r
DE SANCTO EUTROPIO
Via sancti Iacobi in urbe Sanctonensium... Et ita incipiebat
155*
(f. 203r)
48
f. 182r
f. 182v
Dionisius Francorum antistes...
... quod sit tibi perpetuale
155*
(ff. 203r-203v)
49
f. 182v
INCIPIT PASSIO BEATI EUTROPII SANCTONENSIS EPISCOPI ET
MARTIRIS
Gloriosissimus nanque Xpisti martir...
... regna perducat + dox. EXPLICIT PASSIO BEATI EUTROPII
EPISCOPI ET MARTIR SCRIPTUM
156
7*
(ff. 11v-12r)
(f. 14v)
7*
(ff. 17v-18r)
f. 185r
50
f. 185r
f. 185v
Imposuit dominus Symoni nomen Petrus...
... terre limitem Gallecie | Thomas interpretatur... gladii pro eo accepit
51
f. 185v
VERSUS
Beatus Fortunatus Pictavensis presul... urbs patefacta poli
52
f. 185v
Dederunt preciosa queque pro cibo... ut acciperent dederunt | Deum time
et mandata... mandata eius observat
14*
(f. 37r)
(f. 38v)
53
f. 185v
f. 186r
VERSUS
Pulchre per quendam sapientem metrice... illa semper clarens
14*
(ff. 41r-41v)
54
f. 186r
Et erit eis verbum domini... in his omnibus convertuntur | Rursum quod
dicit... capiendus est
24*
(f. 62v)
55
f. 186r
f. 186v
Lilii vires Diascorides medicine...
... matricis duricias | Succus lilii ulcera vetera medetur | Semen lilii potui
datum mestrua provocat et serpentis morsum curat
32*
(f. 77r)
56
f. 186v
VERSUS CALIXTI PAPE
Salve festa dies Iacobi... nobis subcine cantor amen
51
57
f. 186v
EPISTOLA BEATI TURPINI EPISCOPI AD LEOPRANDUM
Turpinus domini gratia archiepiscopus Remensis ac sedulus...
... valeas et domino placeas amen.
114
f. 187r
58
f. 187r
Capitulum I. De hoc quod apostolus Karolo apparuit... XXV. De
Altumaiore Cordube
115*
59
f. 187r
CAPITULUM PRIMUM
Gloriosissimus nanque Xpisti apostolus...
... Hyspaniam ingressus est
116
CAPITULUM II
Prima urbs quam obsidione...
... usque ad mare
117
CAPITULUM III
Urbes et maioras ville...
... Ventosa, Capparra, Adania
118
f. 188r
60
f. 188r
f. 188v
61
f. 188v
f. 189r
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
336 SANTIAGO RUIZ TORRES
62
f. 189r
f. 189v
CAPITULUM IIII
Idola et simulachra que...
... repositis omnes fugient
119
63
f. 189v
CAPITULUM V
Ex auro quem Karolo... per mundum fecit
120
64
f. 189v
CAPITULUM VI
Demum reverso Karolo...
... Milo de Angleris
121
65
f. 189v
CAPITULUM VII
Sed quale exemplum dominus...
... damnandos in evum
122
CAPITULUM VIII
Postea vero ceperunt querere...
... mereamur in celesti regno
123
CAPITULUM IX
Inde Aigolandus adunavit...
... gladio perempti sunt
124
CAPITULUM X
Inde Aigolandus venit Sanctonas...
... quatuor milia
125
CAPITULUM XI
Tunc Aigolandus transmeavit...
... videre Karolum Aigolandus
126
<CAPITULUM> XII
Itaque datis inter se...
... alii renuerunt
127
<CAPITULUM> XIII
Crastina vero die circa...
... opera non invenit
128
<CAPITULUM> XIIII
Inde crastina die omnes...
... ibi hospitatus est
129
<CAPITULUM> XV
Tunc quidam xristiani gazarum...
... perpetuam amplectuntur
130
f. 190r
66
f. 190r
f. 191r
67
f. 191r
f. 191v
68
f. 191v
f. 192r
69
f. 192r
f. 193v
70
f. 193v
f. 194v
71
f. 194v
f. 195r
72
f. 195r
f. 195v
73
f. 195v
f. 196r
74
f. 196r
<CAPITULUM> XVI
Altera vero die nunciatum est... patriam Navarrorum
131
75
f. 196r
<CAPITULUM> XVII
Statim nunciatum est Karolo...
... a carcere eripiuntur
132
CAPITULUM XVIII
Post exiguum vero tempus...
... Karolum inpugnare
133
CAPITULUM XIX
Tunc dimissis maioribus...
... in fide ortodoxa
134
CAPITULUM XX
Et erat rex Karolus...
135
f. 199r
76
f. 199r
f. 199v
77
f. 199v
f. 200v
78
f. 200v
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
79
f. 201v
... breviter est dicendum
f. 201v
CAPITULUM XXI
Postquam Karolus magnus...
... et eterna morte plectendos
136 (1)
CAPITULUM XXII
Itaque peracto bello...
... biceps illesus educitur
136 (2)
<CAPITULUM> XXIII
Deinde tuba sua cepit...
... Christi martir ait
136 (3)
<CAPITULUM> XXIIII
Domine Ihesu Xpiste pro cuius...
... dignitate meritorum conjuncta
136 (4)
<CAPITULUM> XXV
Non decet hunc igitur...
... tenet aula dei
136 (5)
<CAPITULUM> XXVI
Quid plura? Dum beati Rotholandi...
... illa cuncti peregerunt
136 (6)
<CAPITULUM> XXVII
Crastina nanque die summo...
... morte discerptus interiit
136 (7)
f. 202v
80
f. 202v
f. 203v
81
f. 203v
f. 204r
82
f. 204r
f. 204v
83
f. 204v
f. 205r
84
f. 205r
f. 205v
85
f. 205v
f. 206r
86
f. 206r
<CAPITULUM> XXVIII
Tunc defunctorum corpora amici... et tunc sepeliebat
136 (8)
87
f. 206r
<CAPITULUM> XXIX
Et erant tunc temporis...
... aromatibus peruncti sepeliuntur
136 (9)
CAPITULUM XXX
Beatum nanque Rotholandum...
... iurisiurandi faciendum promiserunt
136 (10)
f. 206v
88
f. 206v
f. 207r
89
f. 207r
CAPITULUM XXXI
Postea vero ego et... Arelatem egenis dedit
137
90
f. 207r
CAPITULUM XXXII
Post hec Viennam simul perreximus...
... in eo depicta sunt
138 (1)
DE SEPTEM ARTIBUS. DE GRAMATICA
Gramatica scilicet que est...
... quod intus latet
138 (2)
f. 207v
91
f. 207v
f. 208r
92
f. 208r
DE MUSICA
Musica ibi depicta est... et decoratur designant
138 (3)
93
f. 208r
DE DIALECTICA
Dialectica in aula regis... disputare de verbo et sententia
138 (4)
94
f. 208r
DE RETHORICA
Retorica etiam que convenienter... eloquentem ars reddit
138 (5)
95
f. 208r
<DE GEOMETRIA>
Geometria ibi depicta est...
... mensurant et laborant
138 (6)
f. 208v
337
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
338 SANTIAGO RUIZ TORRES
96
f. 208v
DE ARITHMETICA
Arithmethica depicta est ibi... et muros adhuc operantur
138 (7)
97
f. 208v
DE ASTRONOMIA
Astronomia in opere regis...
... basilicas collocatur
138 (8)
MIRACULUM
Sed valde dignum est...
... pietate dei subveniatur ei
139
CAPITULUM XXIIII CALIXTUS PAPA DE INVENTIONE
CORPORIS BEATI TURPINI EPISCOPI ET MARTIRIS
Beatus Turpinus Remensis...
... fas est inveniri
140
CALIXTUS PAPA
Quid patrie Gallecie post...
... munere remunerabuntur
141
f. 209v
98
f. 209v
f. 210r
99
f. 210r
f. 210v
100
f. 210v
f. 211v
101
f. 211v
CAPITULUM I
Iulius Cesar ut traditur... ad dominum convertit
154*
(f. 197r)
102
f. 211v
DE CORPORIBUS SANCTORUM QUE IN ITINERE SANCTI
IACOBI REQUIESCUNT QUE A PEREGRINIS EIUS SUNT
VISITANDA
Primitus namque his...
... ianuarii celebratur
155*
(f. 197v)
f. 212r
103
f. 212r
ITEM
<I>tem visitandum est corpus... kalendis novembris
155*
(f. 197v)
104
f. 212r
ITEM
Item in cimiterio... kalendas septembris
155*
(f. 197v)
105
f. 212r
ALIUM
Inde visitandum est iuxta... feria more celebretur
155*
(ff. 197v-198r)
106
f. 212r
f. 212v
ITEM
Quatuor sunt sanctorum corpora... ea movere potuit
155*
(f. 200r)
107
f. 212v
ITEM
Ab his qui per viam Tolosanam... kalendas iunii colitur
155*
(f. 200r)
108
f. 212v
ALIUM
Item in eadem via beatorum... idus novembris
155*
(f. 200r)
109
f. 212v
ALIUD
Item in eadem via visitandum... decembris celebratur
155*
(f. 200r)
110
f. 212v
ALIUD CAPITULUM
Item a Burgundionibus et Theutonicis...
... nonas octobris colitur
155*
(f. 200v)
f. 213r
111
f. 213r
ALIUD
Apud urbem Petragoricas visitandum... octavo kalendas novembris
155*
(f. 202r)
112
f. 213r
ALIUD
In urbe Aurelianensium lignum dominicum...
... extitit visitandum est
155*
(ff. 202r-202v)
ALIUD
Beati Ylarii episcopi et confessoris... coluntur idus ianuarii
155*
(ff. 202v-203r)
f. 213v
113
f. 213v
Portuguese Journal of Musicology, new series, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt
RECONSTRUYENDO LA GEOGRAFÍA IBÉRICA DEL CALIXTINO: EL LIBER SANCTI IACOBI
339
114
f. 213v
f. 214r
ALIUD
Item visitandum est beati Iohannis Baptiste... iaceret primum revelavit
155*
(f. 203r)
115
f. 214r
ALIUD
Deinde apud Blavium in maritima... digna veneratione sepelierunt
155*
(f. 206v)
116
f. 214r
ALIUD
Item in landis Burdegalensibus...
... coliniti sanantur
155*
(ff. 206v-207r)
f. 214v
117
f. 214v
ALIUD
Item visitanda sunt corpora beatorum... kalendas decembris colitur
155*
(f. 207r)
118
f. 214v
AIMERICUS PICAUDI PRESBITER DE PARTINIACO
Ad honorem regis summi...
... suseia decantemus iugiter
182
f. 215r
119
f. 215r
CAPITULUM
Beati Martini episcopi et confessoris corpus... tertio idus novembris
––
120
f. 215r
EPISTOLA DOMNI PAPE INNOCENTII
Innocentius episcopus servus...
... fore predico
184
f. 215v
121
f. 215v
CAPITULUM
Apud urbem Legionem visitandum... florigeris decoravit
155*
(f. 207r)
122
f. 215v
CAPITULUM
Tandem beati Iacobi apostoli... Compostella visitandum est
155*
(f. 207r)
123
f. 215v
CAPITULUM
Hii prefati sancti cum aliis... secula seculorum. Amen
155*
(f. 207r)
Santiago Ruiz Torres es doctor en Musicología por la Universidad Complutense de Madrid, así como
titulado superior en las especialidades de Piano y Dirección Coral. En la actualidad es profesor de
musicología en la Universidad de Salamanca. Su principal línea de investigación es el canto llano ibérico,
temática que ha abordado desde enfoques diversos (ver <http://usal.academia.edu/SantiagoRuiz>).
Recebido em | Received 14/01/2018
Aceite em | Accepted 22/03/2019
Revista Portuguesa de Musicologia, nova série, 5/2 (2018) ISSN 2183-8410 http://rpm-ns.pt