UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH Wydział Humanistyczny INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY Agnieszka Rzepkowska Siedlce 2018 A u t o r mo n o g r a f i i : dr Agnieszka Rzepkowska Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Wydział Humanistyczny, Instytut Neofilologii i Badań Interdyscyplinarnych R e c e n z e n t : prof. zw. dr hab. Joanna Wanda Korzeniewska-Berczyńska Wyniki badań, zrealizowane w ramach tematu badawczego nr 428/15/S, zostały sfinansowane z dotacji na naukę, przyznanej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Komitet Wydawniczy: Andrzej Barczak, Mikołaj Bieluga, Andrzej Borkowski, Grażyna Anna Ciepiela, Janina Florczykiewicz (przewodnicząca), Robert Gałązkowski, Jerzy Gieorgica, Arkadiusz Indraszczyk, Beata Jakubik, Jarosław Kardas, Wojciech Kolanowski, Agnieszka Prusińska, Zofia Rzymowska, Sławomir Sobieraj, Stanisław Socha, Maria Starnawska, Grzegorz Wierzbicki, Waldemar Wysocki Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie – elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgody posiadacza praw autorskich. © Copyright by Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2018 ISBN: 978-83-7051-892-9 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach 08-110 Siedlce, ul. Żytnia 17/19, tel. 25 643 15 20 wydawnictwo@uph.edu.pl, www.wydawnictwo.uph.edu.pl Ark. wyd. 13,3. Ark. druk. 13,1. Druk i oprawa: volumina.pl Dariusz Krzanowski Mojej Rodzinie SPIS TREŚCI Wstęp................................................................................................................................................................. 7 1. WIEDZA SPECJALISTYCZNA – SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY ....................................... 11 1.1. Wiedza – wiedza specjalistyczna ........................................................................................ 11 1.2. Wiedza specjalistyczna – słownik umysłowy ................................................................ 16 1.2.1. Sieć konceptualna wiedzy fachowej ........................................................................... 18 1.2.2. Typologia sieci konceptualnych ................................................................................... 23 1.3. Słownik umysłowy – słownik terminologiczny ............................................................ 34 2. TERMINY INTERDYSCYPLINARNE A KONCEPTY WĘDROWNE ...................................... 43 2.1. Koncepty wędrowne ................................................................................................................ 43 2.2. Koncepty wędrowne jako wyznaczniki terminów interdyscyplinarnych ......... 48 2.3. Terminy interdyscyplinarne w procesie identyfikacji i semantyzacji jednostek informacyjnych ....................................................................... 57 3. SŁOWNIK SPECJALISTYCZNY JAKO OBIEKT BADAŃ ........................................................... 61 3.1. Metodologia badań terminograficznych .......................................................................... 61 3.2. Analiza politematycznych słowników terminologicznych (PST) wydanych w Polsce w latach 2007-2012.......................................................................... 65 3.2.1. Ogólna analiza terminograficzna PST ....................................................................... 68 3.2.2. Szczegółowa analiza terminograficzna PST ........................................................... 71 3.2.3. Ocena PST ............................................................................................................................. 78 3.3. Analiza słowników specjalistycznych opracowanych na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW w latach 2005-2011 .............................. 83 3.4. Wnioski ......................................................................................................................................... 87 4. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK SPECJALISTYCZNY JAKO PRZEDMIOT KONSTRUOWANIA TERMINOGRAFICZNEGO................................... 91 4.1. Makrosystem terminologiczny ............................................................................................ 91 4.2. Elementy makrosystemu a słowniki terminologiczne ............................................... 96 4.3. Charakterystyka IST .............................................................................................................. 103 4.4. Typologia IST ........................................................................................................................... 107 4.4.1. IST oparty na leksykonie terminologicznym ...................................................... 111 4.4.2. IST oparty na wiedzy specjalistycznej ................................................................... 112 4.4.3. IST mieszany .................................................................................................................... 114 4.4.4. Zestawienie i porównanie różnych typów IST ................................................... 114 4.5. Metodologia tworzenia IST ................................................................................................ 116 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY .................................................................... 127 Wstęp..................................................................................................................................................... 129 Spis symboli wykorzystanych w ISP ......................................................................................... 140 Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu terminologicznego prawa ............................................................................................................. 141 Słownik ................................................................................................................................................ 145 Permutacyjny indeks terminów interdyscyplinarnych .................................................. 199 Indeks angielskich terminów prawnych ................................................................................. 203 Indeks angielskich terminów ekonomicznych .................................................................... 205 Indeks angielskich terminów finansowych ........................................................................... 207 PODSUMOWANIE .................................................................................................................................... 209 ZAŁĄCZNIKI ............................................................................................................................................... 213 BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................................................... 229 Opracowania ..........................................................................................................................................................229 Słowniki wykorzystane przy sporządzaniu „Interdyscyplinarnego słownika podatkowego” ................................................................................................................ 242 Akty prawne ....................................................................................................................................... 244 Strony internetowe .......................................................................................................................... 245 Spis rysunków i tabel ............................................................................................................................. 246 Summary .................................................................................................................................................... 248 Wstęp Niniejsza monografia została opracowana na podstawie rozprawy doktorskiej przygotowywanej początkowo pod kierunkiem świętej pamięci profesora Stanisława Szadyko, a później profesora Jerzego Lukszyna, których pomoc i wskazówki były nieocenione w procesie jej powstawania, za co z głębi serca dziękuję. Tematem monografii jest interdyscyplinarny słownik terminologiczny (IST) jako specyficzny produkt konstruowania terminograficznego, opracowanie typologii IST oraz ich modeli. Podstawą pracy jest założenie, że struktura wiedzy fachowej układa się w sieć różnego rodzaju relacji semantycznych, które wynikają z wrodzonych zdolności człowieka do konceptualizacji zjawisk i dostosowują się do konkretnych zadań kognitywnych. W strukturze wiedzy naukowej nie można wyznaczyć ścisłych granic, które dzieliłyby ją na specjalności. Podziały wprowadzone przez człowieka na dziedziny i dyscypliny stanowią umowną klasyfikację, której umysł ludzki niekoniecznie musi się podporządkowywać. Niewątpliwie takie ujmowanie rzeczywistości z jednej strony wynika ze sposobu postrzegania świata przez człowieka, z drugiej wpływa na strukturę wiedzy u osób, które zastały już tak uporządkowaną rzeczywistość. Przejawem pierwszego, jak również źródłem drugiego są, między innymi, tworzone przez człowieka teksty, w tym słowniki terminologiczne, stanowiące odbicie wiedzy specjalistycznej. Proponowany rodzaj słownika jest bardzo istotnym narzędziem systematyzacji terminologii, dotychczas niedocenionym przez terminografów. IST stanowi formę reprezentacji wiedzy profesjonalnej. Jego zadanie polega na ukazaniu różnic w rozumieniu terminów interdyscyplinarnych w różnych dyscyplinach. W tym sensie tradycyjne podziały mające zastosowanie w nauce zacierają się, a na pierwszym planie ukazuje się wiedza ludzka jako jedność. Ograniczenie działalności naukowej do jednej specjalności może zawężać perspektywę poznawczą badacza, a przez to mieć szkodliwe skutki dla dalszego rozwoju, w szczególności w naukach humanistycznych. 8 Wstęp IST reprezentuje walory dydaktyczne oraz naukowe. W pierwszym przypadku stanowi źródło wiedzy na temat omawianych w nim dyscyplin oraz terminologii interdyscyplinarnej. W drugim, naukowa funkcja IST sprowadza się do wykorzystania go, jako profesjonalnego narzędzia pracy ukazującego terminologię w wielowymiarowej sieci powiązań semantycznych. Każdy z wymiarów odpowiada polu pojęciowemu innej dyscypliny. Terminy interdyscyplinarne są jednymi z wielu łączników w tej sieci, a każdy z nich stanowi quantum wiedzy. Wiedzy, która nie ma granic. Odpowiednio skonstruowany IST ma za zadanie uwypuklać różnice wynikające z otoczenia terminów interdyscyplinarnych funkcjonujących w różnych polach pojęciowych. Jest to możliwe na poziomie ich definicji, która przywołuje cechy dystynktywne reprezentowanych pojęć, jednak często musi wychodzić poza nią, by ukazać niuanse specjalistycznego zastosowania każdego z terminów interdyscyplinarnych. Przedstawione na wstępie zadanie jest realizowane w kilku etapach. Na początku omówiono strukturę wiedzy, w tym wiedzy specjalistycznej, która stanowi punkt wyjścia do rozważań nad systemem konceptualnym człowieka oraz słownikiem umysłowym. W dalszej kolejności wyodrębniono zależność pomiędzy wiedzą a tekstami tworzonymi przez człowieka, w szczególności słownikami specjalistycznymi, które są szczególnym rodzajem dyskursu naukowego. Teoretyczna baza stworzona poprzez zobrazowanie poziomu kognitywnego człowieka oraz badania nad słownikami specjalistycznymi stanowiła podstawę do opracowania założeń IST, jego typologii, makrostruktury i mikrostruktury, oraz metodologii jego konstruowania. Monografia składa się z czterech teoretycznych rozdziałów oraz „Interdyscyplinarnego słownika podatkowego” prezentującego praktyczne zastosowanie przedstawionej metodologii. W rozdziale pierwszym omówiono zagadnienia wiedzy ogólnej oraz wiedzy specjalistycznej, w tym słownika umysłowego, oraz ich przełożenie na terminologię i słownik terminologiczny. Poruszony został w nim również temat sieci konceptualnej wiedzy fachowej, w ramach którego dokonano próby wskazania różnych układów relacji powiązań między konceptami. W rozdziale drugim, wychodząc od rozróżnienia pomiędzy interdyscyplinarnością a politematycznością (multidyscyplinarnością) działalności człowieka, podjęto próbę określenia natury terminów interdyscyplinarnych. W tym celu odwołano się do definicji konceptu oraz przeprowadzono analizę kilku terminów funkcjonujących w pokrewnych dyscyplinach naukowych. W ten sposób Wstęp zobrazowano zjawisko powtarzalności pewnych zbiorów cech dystynktywnych w różnych polach pojęciowych. Na tej podstawie wyróżniono koncepty wędrowne (koncepty wiążące, koncepty łączące). Nazwano nimi zespoły powtarzalnych charakterystyk składających się na pojęcia funkcjonujące w różnych polach pojęciowych, które odpowiadają utrwalonym pokrewnym dyscyplinom naukowym. W kolejnym rozdziale – trzecim – zaprezentowano wyniki dwóch badań nad słownikami specjalistycznymi. Pierwsze obejmowało 71 politematycznych słowników terminologicznych (PST) wydanych w latach 2007-2012, które oceniono z pozycji modelowego IST. Kryterium branym pod uwagę przy doborze próby statystycznej było ujęcie w każdym z nich więcej niż jednej dyscypliny. Nazwano je politematycznymi, ponieważ w większości prezentują one jedynie wymiar horyzontalny, obejmując terminologię z kilku dyscyplin. Pomijają natomiast wertykalny poziom opisu terminograficznego, odpowiedzialny za analizę paradygmatów terminologicznych. Drugie badanie przeprowadzono na słownikach opracowanych w ramach rozpraw doktorskich obronionych na Wydziale Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego w latach 2005-2011. Oba badania miały na celu wskazanie relewantnych elementów mikrostruktury oraz makrostruktury dzieł terminograficznych, które powinny zostać uwzględnione w IST. W rozdziale czwartym przedstawiono miejsce IST w typologii słowników specjalistycznych z punktu widzenia zakresu ujmowanej w nich terminologii. Następnie dokonano próby zdefiniowania IST jako profesjonalnego narzędzia pracy oraz zaproponowano trójpodział IST. Ostatnim zagadnieniem podjętym w teoretycznej części pracy była metodologia konstruowania IST, a co za tym idzie również opis jego makrostruktury i mikrostruktury. Materiał empiryczny pozyskany w badaniach nad słownikami miał bezpośrednie przełożenie na rozważania teoretyczne przedstawione w tej części, wzbogacając informacje zaczerpnięte z literatury na temat słowników specjalistycznych. Aplikatywną część monografii reprezentuje „Interdyscyplinarny słownik podatkowy” (ISP) jako przykład konstruowania terminograficznego. Badanie pola terminologicznego podatków pozwoliło określić indeks interdyscyplinarności terminów w jego ramach na poziomie 82%, a następnie skonstruować IST obejmujący 52 terminy interdyscyplinarne, dobrane z trzech podstawowych ustaw regulujących kwestie podatku dochodowego w Polsce. Złożona makro- i mikrostruktura ISP została zaplanowana zgodnie z założeniami okre- 9 10 Wstęp ślonymi w części teoretycznej, mianowicie w taki sposób, aby jak najlepiej realizować zadania stawiane słownikom interdyscyplinarnym. Proponowany słownik stanowi materiał dydaktyczny dla adeptów prawa, ekonomii i finansów, a z punktu widzenia specjalistów z tych dziedzin, posiada potencjał heurystyczny. W czasach intensywnego rozwoju wiedzy profesjonalnej, zagadnienie słowników interdyscyplinarnych jak najbardziej zasługuje na uwagę specjalistów. 1. WIEDZA SPECJALISTYCZNA – SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY Nulla res praestantior est quam scientia 1.1. Wiedza – wiedza specjalistyczna Jak zauważył Arystoteles, „wszyscy ludzie pragną wiedzy”. Rozważania na temat wiedzy prowadzone są od dawna, jednak nadal to, co jest wiedzą, a co nią nie jest, pozostaje w sferze poszukiwań. Wiedza stanowi przedmiot badań epistemologii, gnoseologii, psychologii i wielu innych zakresów działalności człowieka, w tym również lingwistyki, a w szczególności psycholingwistyki. W ostatnich dwóch przypadkach zainteresowanie badaczy skupia się na wiedzy językowej. Interdyscyplinarność tego zagadnienia sprawia, że można spotkać się z różnymi definicjami „wiedzy” w zależności od dyscypliny oraz ideologii, na bazie której one powstały. W języku ogólnym „wiedza” rozumiana jest na trzy sposoby: 1. „ogół wiadomości zdobytych dzięki badaniom, uczeniu się itp.”; 2. „zasób informacji z jakiejś dziedziny”; oraz 3. „znajomość czegoś” [SJP 2013]. W Nowej encyklopedii powszechnej znajdujemy, że jest to „ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnościami ich wykorzystywania” [NEP 2006]. W zakresie filozofii tematem wiedzy zajmuje się epistemologia, która uznaje wiedzę za „dziedzinę myśli i rozumowania” [Honderich 1999: 963], wykluczając z niej wrażenia, postrzeżenia i uczucia, które jedynie dostarczają informacji potrzebnych do myślenia i rozumowania, ale same nimi nie są [ibid., Mautner 1996: 225]. Słownik psychologii definiuje wiedzę jako „ogół informacji posiadanych przez osobę lub szerzej, przez grupę osób lub kulturę” [Reber, Reber 2005: 864] lub „te umysłowe komponenty, które wynikają ze wszystkich procesów wro- 12 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny dzonych lub nabytych przez doświadczenie” [ibid.]. Oba znaczenia są wykorzystywane, z tym zastrzeżeniem, iż wiedza nie powinna być rozumiana jedynie jako zestaw narzędzi do reagowania czy reakcji warunkowych. Często używanym synonimem wiedzy jest wyrażenie „pamięć”. Psychologia poznawcza określa wiedzę jako całość „zgromadzonego doświadczenia człowieka, jego obrazu świata, w tym własnej osoby i innych ludzi” [Kurcz 1992: 76]. W ramach badań nad sztuczną inteligencją „reprezentacją wiedzy” określa się „kombinację struktur danych i procedur interpretacyjnych tak dobranych, że właściwie użyte, prowadzić będą do inteligentnego zachowania” [Duch 1997: 4]. Jednak, aby mówić o wiedzy, potrzebny jest ktoś lub coś, by zinterpretować owe dane i wykorzystać procedury [Kasperski 2003: 138]. W Słowniku terminologii przedmiotowej wiedzę określono jako „zespół komponentów umysłowych wynikających z procesów dziedziczenia […] oraz nabytych przez doświadczenie i będących rezultatem ukierunkowanych aktów poznawczych podmiotu” [STP 2005: 156]. W wyniku poznawania świata oraz jego odbioru i interpretacji tworzone są reprezentacje umysłowe uznawane za „odbicia” pojęć, zdań czy reguł postępowania. Tak rozumiana wiedza powstaje zarówno poprzez poznawanie, jak i kreatywne myślenie [ibid.] (więcej nt. myślenia w [Woźnicka 2007: 9-17]). A. Woźnicka [2004: 74-78] przytacza szereg dychotomicznych podziałów wiedzy. Są to: wiedza ziemska – wiedza boska, widza empiryczna – wiedza racjonalna, wiedza naturalna – wiedza nabyta, wiedza deklaratywna – wiedza proceduralna, wiedza jawna – wiedza ukryta, wiedza językowa – wiedza pozajęzykowa oraz wiedza naukowa – wiedza nienaukowa. Poniżej zostanie omówionych kilka z nich, które wydają się istotne z punktu widzenia dalszych rozważań w pracy. W zacytowanej wyżej definicji wiedzy, zaczerpniętej ze Słownika terminologii przedmiotowej [STP 2005: 156], zaprezentowano jeden z podziałów wiedzy na naturalną (dziedziczoną) i nabytą. Wiedza naturalna to między innymi zdolność człowieka do przetwarzania informacji o otaczającym świecie, czyli do zdobywania wiedzy nabytej [Kielar 2007: 20]. Wiedza nabyta kształtuje się w wyniku procesu poznawania, przetwarzania informacji i myślenia. Analogiczny podział wiedzy prezentowany jest przez F. Gruczę [1997: 12, 2004: 27-29]. Wiedzę dzielimy również na deklaratywną (wiedza rzeczywista, faktograficzna, wiedza że) oraz wiedzę proceduralną (wiedzę funkcjonalną, wiedzę jak) [Honderich 1999: 963-964; STP 2005: 156; Reber, Reber 2005: 864-865]. Pierwsza z nich to rzeczywista, świadoma wiedza, która może zostać wyrażona 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny na przykład w wyrażeniu: „wiem/wiedząc, że…”. Z drugiej strony, wiedza proceduralna jest wiedzą, której nie jesteśmy świadomi. Dzięki niej wiemy, w jaki sposób coś zrobić, dlatego łatwiej jest na przykład pokazać jak się jeździ na rowerze, niż teoretycznie to komuś wytłumaczyć. Wiedza faktograficzna przechowywana jest w postaci pewnych proporcji i wzorców, natomiast wiedza funkcjonalna, w formie zestawów „reguł, procedur i strategii” [Tezaurus 1998: 388]. Kolejnym podziałem istotnym z punktu widzenia podejmowanego tematu jest rozróżnienie pomiędzy wiedzą językową i pozajęzykową (niejęzykową). Pierwsza, nazywana również kompetencją językową, to „umiejętność rozumienia i tworzenia tekstów w danym języku” [Tezaurus 1998: 154, 388]. Pokrewnymi terminami w stosunku do wiedzy językowej są językowy obraz świata, językowy portret człowieka oraz matryca lingwokulturologiczna [DSTL 2009: 139]. Druga to inaczej kompetencja kulturowa, czyli umiejętność podejmowania działań dostosowanych do określonego, szeroko rozumianego kontekstu kulturowego. Psychologiczny model wiedzy językowej obejmuje kompetencję językową (termin Chomsky’ego) oraz kompetencję komunikacyjną (termin Hymes’a) [Kurcz 1992: 14-16, 74-76, Grabias 1997: 33-39]. Jednym ze składników wiedzy językowej jest słownik umysłowy funkcjonujący w trzech układach relacji: relacje ze składnikiem fonologicznym oraz syntaktycznym, składające się na kompetencję językową, oraz ze składnikiem znaczeniowym, odnoszące się do systemu wiedzy o świecie (wiedzy niejęzykowej). Kompetencja komunikacyjna, z drugiej strony, między innymi odnosi się do nabywania umiejętności używania języka właściwego do sytuacji poprzez aktywne uczestniczenie w różnych społecznościach [Lillis 2006: 666]. Różne społeczności mogą odnosić się zarówno do odmiennych kręgów językowych czy klas społecznych, a w kontekście komunikacji specjalistycznej, do poszczególnych środowisk naukowych, w których kontekst użycia terminologii jest z góry zdeterminowany. S. Grucza w ramach tekstotwórczej kompetencji specjalistycznej wyróżnia takie komponenty jak: specjalistyczna kompetencja językowa, specjalistyczna kompetencja dyskursywna oraz specjalistyczna kompetencja (inter)kulturowa [2013: 108-112]. Wymienione właściwości przypisywane uczestnikowi dialogu specjalistycznego odnoszą się zarówno do ich zdolności tworzenia, jak i odbioru komunikatów specjalistycznych. Następną parą jest wiedza naukowa i wiedza nienaukowa (potoczna) [STP 2005: 156; Hajduk 2005: 149]. Wiedza nienaukowa charakteryzuje się uni- 13 14 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny wersalnością, spontanicznością, praktycznym charakterem, brakiem konieczności jej dowodzenia w formie dyskursu teoretycznego lub eksperymentu i, wynikającym z powyższych cech, brakiem precyzji. Wiedza naukowa jest przeciwieństwem wiedzy nienaukowej pod tym względem, że opracowywana jest w oparciu o teoretyczne lub eksperymentalne dowody, przez co nie jest spontaniczna, a jej praktyczność odnosi się do konkretnych zakresów działalności człowieka. Na tej podstawie można ją zilustrować w formie struktury modułowej, w której każdy moduł to inna dyscyplina naukowa. Jest to jedynie umowny układ i nie można przeprowadzić ścisłych granic pomiędzy jego elementami. Wiedza naukowa odnosząca się do konkretnego zakresu działalności, będąca właściwością konkretnej grupy specjalistów, jest wiedzą specjalistyczną [STP 2005: 157]. Interesujący wydaje się podział na wiedzę jawną (explicit knowledge) i ukrytą (implicit knowledge) [Woźnicka 2004: 76-77]. Pierwsza jest zapisana w języku formalnym i usystematyzowanym, przez co łatwo można ją przedstawić w formie kodów językowych lub matematycznych. Druga natomiast odpowiada za sposób, w jaki postrzegamy informacje w różnych kontekstach. Zatem poprzez ten rodzaj wiedzy ta sama informacja może być zinterpretowana w odmienny sposób przez różne osoby w zależności od szeroko rozumianego kontekstu. Wiedza utajona, przez trudność w jej kodyfikacji, jest niemożliwa do przekazania. Nabywana może być jedynie poprzez doświadczenie. Poszerzanie wiedzy odbywa się poprzez rozbudowywanie i generowanie nowych struktur mentalnych. W psychologii mówi się o myśleniu splecionym, zgodnie z którym ludzie przyswajają wiedzę według podobieństwa pojęć, ich wzajemnego współistnienia czy chronologii występowania. Natomiast naukowcy z dziedziny neurologii oraz teorii poznania udowodnili, iż przyswajanie wiedzy przez człowieka polega na hierarchicznym przyswajaniu pojęć. Jednak sposób ich kategoryzacji nie musi odpowiadać sposobowi kategoryzacji wyrazów je reprezentujących. Pojęcie może należeć do jednego systemu pojęciowego, lecz przedmiot je reprezentujący (desygnat) do kilku systemów pojęciowych (pól pojęciowych) [Felber, Budin 1994: 48-51, Wierzbicka 2006: 206-207]. Na przykład termin „żelazo”, oznaczający pierwiastek chemiczny, może być elementem pola pojęciowego, między innymi, chemii, górnictwa, metalurgii, biologii oraz technologii żywienia, w zależności od kontekstu, w jakim jest używane, oraz osoby, która tworzy danych tekst. 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny W psychologii poznawczej wyróżnia się różne modele przetwarzania informacji w umyśle, między innymi model C. Martindale’a oraz model J. Fodora [Kurcz 1992: 78-82]. Pierwszy z nich określa, że na wiedzę o świecie składają się analizatory dwojakiego rodzaju: percepcyjne (gnostyczne) oraz pojęciowe. Analizatory percepcyjne „wytwarzają tzw. percepcje jednostkowe, stanowiące wzorce dla rozpoznawania aktualnie percypowanych przedmiotów” [Kurcz 1992: 78]. Analizatory pojęciowe obejmują natomiast trzy rodzaje analizatorów: analizatory semantyczne wiedzy o świecie, które przetwarzają, kodują i przechowują abstrakcyjne pojęcia; analizatory epizodyczne, które dokonują sądów, biorąc za punkt wyjścia jednostki analizatorów percepcyjnych i semantycznych; oraz ostatni rodzaj analizatorów pojęciowych, analizatory działaniowe, odpowiadające za programy działań motorycznych. Cechą tych analizatorów jest struktura wielopoziomowa: jednostki wejścia i wyjścia (analizatory semantyczne i percepcyjne) kierują ku strukturom coraz bardziej złożonym. Drugi model zakłada dwupoziomowość operacji mentalnych: poziom modułów, w którym każdy odpowiada za wykonanie własnych zadań, nie wiedząc, w jaki sposób inne składniki realizują swoje zadania, oraz poziom procesorów centralnych. Analizatory modułowe działają automatycznie i w sposób od nas niezależny, zgodnie z ustalonymi wzorcami (np. nie jesteśmy w stanie kontrolować tego, że widzimy obraz lub słyszymy dźwięk, gdy się pojawią). Procesory centralne natomiast otrzymują informacje od analizatorów modułowych i je przetwarzają, odpowiednio interpretując. W ich przypadku nie ma mowy o automatycznym działaniu, gdyż zachodzą świadomie w umyśle człowieka. Oba przedstawione wyżej modele ukazują złożoną strukturę operacji pozyskiwania wiedzy o świecie. Zarówno z pierwszego, jak i drugiego wynika, iż zadaniami stojącymi przed wiedzą, w tym wiedzą językową, jako kompetencją człowieka „ujęzykowionego”, jest zdobywanie informacji o świecie, przetwarzanie, gromadzenie oraz kategoryzowanie ich tak, aby dostęp do nich był możliwie najsprawniejszy [STP 2005: 155]. Wiedza językowa w specjalistycznym zakresie może być utożsamiana z kompetencją zawodową umożliwiającą porozumiewanie się w ramach określonej grupy ekspertów. Analogicznie do pozostałych omówionych rodzajów wiedzy, również wiedza specjalistyczna jest podlegającym ciągłym zmianom stanem intelektualnym człowieka kreowanym w wyniku jego ukierunkowanej pracy umysłowej [Zmarzer 2011: 235]. Wynikiem takiej pracy jest uzyskana wartość poznania naukowego, czyli konceptualizacja, będąca sposobem „ujęcia zjawisk i faktów w ramach adekwatnych teorii” 15 16 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny [Lukszyn 2011: 10]. Każdy człowiek jest w stanie pozyskiwać wiedzę w różny, zindywidualizowany sposób i podobnie ją wykorzystuje: poprzez analogię lub wybiórczo [Kielar 2007: 21]. W wyniku swojej ukierunkowanej pracy tworzy teksty częściowo odzwierciedlające jego kompetencje językowe i komunikacyjne zgodnie z normami danego języka narodowego i specjalistycznego [Engberg 2006: 682]. Identycznie do relacji między wiedzą specjalistyczną a wiedzą ogólną, język wiedzy specjalistycznej wywodzi się z języka naturalnego, jednak jest on od niego semantycznie uniezależniony. Rozumiana jako kompetencja zawodowa, wiedza fachowa jest podstawową właściwością człowieka, pozwalającą mu uczestniczyć w określonym dyskursie naukowym. Jest to właściwość gradualna, gdyż stopień rozbudowania siatki kognitywnej, a przez to znajomość technolektu, zależy od roli, jaką osoba pełni w konkretnym dyskursie: laika, adepta, specjalisty czy eksperta [Bergenholtz, Tarp 1995: 20-28; Filipowicz 2011: 49-50]. Wiedza specjalistyczna jest zakorzeniona w jego „mikrojęzyku”, idiolekcie [Wijnands 1993: 174; Grucza F. 1997, 2004; Žegarac 2006: 321-322; Grucza S. 2004, 2013]. Każdy z nich posiada wiedzę merytoryczną o innej wartości, począwszy od wiedzy na podstawowym poziomie empirycznym, dzięki której możliwa jest komunikacja ogólnonaukowa, po wiedzę pragmatyczną, umożliwiającą opracowywanie nowych kierunków badań. Mimo że wiedza specjalistyczna, jako inherentna właściwość człowieka, przybiera różną formę i zakres, posiadanie adekwatnego do dyskursu quantum satis wiedzy pozwala efektywnie w nim uczestniczyć [Zmarzer 2011: 233]. Jednostką pośrednią między myśleniem naukowym a dyskursem (produktem językowym) jest leksykon terminologiczny, obejmujący werbalny zbiór terminologiczny oraz kognitywną siatkę słownika umysłowego [Lukszyn 1998: 50]. Leksykon terminologiczny jest nośnikiem wiedzy specjalistycznej, realizując jej podstawowe zadania, tj. funkcje deskryptywną, eksplikatywną, prognostyczną i praktyczną. 1.2. Wiedza specjalistyczna – słownik umysłowy W zakresie terminologii i terminografii oraz interdyscyplinarności myślenia człowieka największe znaczenie ma wiedza specjalistyczna, która obejmuje zarówno wiedzę językową, jak i niejęzykową, jawną i ukrytą. Wiedza specjalistyczna wywodzi się z wiedzy ogólnej; rozwój pierwszej prowadzi do poszerzania się również drugiej. 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Nośnikiem wiedzy specjalistycznej są technolekty skonkretyzowane w formie systemów terminologicznych, charakteryzujące się typową dla nich składnią [Grabias 1997: 23-29; STP 2005: 157]. Są one systematyzowane między innymi w formie dzieł terminograficznych, takich jak słowniki terminologiczne, tezaurusy i glosariusze. Przejawem wiedzy specjalistycznej jest znajomość specjalistycznej leksyki [Mamet 2002: 144], która stanowi element wspomnianego wcześniej słownika umysłowego obecnego w modelach psychologicznych, czyli mentalnego „systemu wyrazów, którymi dysponuje człowiek” [Kurcz 1992: 75]. Słownik umysłowy funkcjonuje w ścisłej relacji z pozostałymi rodzajami wiedzy, w tym z wiedzą niejęzykową, wiedzą o świecie. Jak powiedział Henri Poincaré: „Wiedzę buduje się z faktów, jak dom z kamienia; ale zbiór faktów nie jest wiedzą, jak stos kamieni nie jest domem”. W analogiczny sposób sam słownik umysłowy nie tworzy wiedzy, lecz jedynie przyczynia się do jej powstania, przy wykorzystaniu jej pozostałych składowych. Zatem wiedza specjalistyczna i wiedza językowa pozostają ze sobą w nierozerwalnym związku [Mamet 2002: 151]. Szacuje się, że słownik umysłowy u osoby wykształconej (statystycznego trzydziestolatka ze stopniem naukowym doktora) w jej rodzimym języku obejmuje około 250 tysięcy słów [Diller 1978: 31-32, 128-130]. Oznacza to, że przeciętna osoba z takim wykształceniem jest w stanie zidentyfikować znaczeniowo imponująco dużą liczbę wyrażeń językowych (słownik bierny). Sprawne posługiwanie się taką ilością jednostek sugeruje, że słownik umysłowy musi być w jakiś sposób uporządkowany, skoro czas identyfikacji słów w przeprowadzonych eksperymentach określany jest w milisekundach [Marslen-Wilson, Tyler 1980: 19-26]. Jak zauważa I. Kurcz [Kurcz 1992: 86], sposób organizacji słownika umysłowego zapewne odbiega od struktury alfabetycznej, którą możemy znaleźć w większości znanych słowników językowych. Bardziej prawdopodobny wydaje się sposób uporządkowania tematycznego, tak jak to ma miejsce w tezaurusach. Nie ulega jednak wątpliwości, iż struktura słownika umysłowego nie jest stała i dostosowuje się do aktualnych potrzeb. Badania pokazały, że sieć relacji w słowniku umysłowym może opierać się na podobieństwie dźwiękowym (badania przejęzyczeń). Może również być podporządkowana zasadzie wyspecjalizowanych podziałów (badania nad skojarzeniami) według, na przykład, dziedzin lub relacji, takich jak relacje synonimii i antonimii. Badania nad skojarzeniami wykazały silną przewagę relacji paradygmatycznych nad syntagmatycznymi w niektórych językach i odwrotną przewagę w innych. Eksperymenty przy użyciu metody skojarzeń kierowanych 17 18 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny (skojarzeń podyktowanych instrukcją) pokazały, że słownik umysłowy również działa na zasadzie typowości, tj. najczęstsze skojarzenia były typowymi przedstawicielami danej kategorii. I. Kurcz zauważa, że w porównaniu z tradycyjnym słownikiem powstałym w wyniku pracy leksykograficznej, w słowniku umysłowym mamy do czynienia z dużo większym systemem wzajemnych zależności, zarówno semantycznych, jak i syntaktycznych [Kurcz 1992: 87]. Dodatkowo, badania wykorzystujące zjawisko torowania pokazują, że relacje w słowniku mentalnym mogą być stymulowane poprzez podprogowe uaktywnianie jakiejś zasady lub dziedziny, według której ukształtowany jest słownik. Dzięki temu ułatwiona jest praca ze słownikiem umysłowym w zakresie, w którym nowa metoda jest wykorzystana. 1.2.1. Sieć konceptualna wiedzy fachowej Zgodnie z Praktycznym słownikiem współczesnej polszczyzny [Zgółkowa 1998, t. 17: 110] w języku ogólnym wyrażenie „koncept” rozumiane może być na trzy sposoby: 1. „sprytny, trafny pomysł urzeczywistnienia czegoś, plan działania lub rozwiązania czegoś”, 2. „wypowiedź, która głównie ma bawić towarzystwo” (przestarzałe), 3. „zdolność człowieka do znajdowania na różne zdarzenia właściwych i celowych reakcji”. Językoznawcze rozumienie tego wyrazu zupełnie odbiega od jego powszechnego pojmowania. Wyraz „koncept” pochodzi od łacińskiego conceptus, tłumaczonego jako „poczęty”. Biorąc pod uwagę teorię lingwistyki kognitywnej, termin „koncept”, funkcjonujący w jej ramach, definiowany jest jako jednostka wiedzy podstawowa względem procesu konceptualizacji. Koncepty składają się na system konceptualny każdego człowieka, a ich najbardziej podstawową formą jest schemat pojęciowy (image schema) [Kalisz 1996: 101-102; Margolis, Laurence 2006: 817; Evans 2007: 31]. Słownik terminologii przedmiotowej definiuje koncept jako jednostkę myśli, na którą składa się zespół cech dystynktywnych uzyskanych w rezultacie analizy określonego obiektu. Kluczowymi cechami konceptu są swoboda i niezależność od środków językowych. Zwerbalizowany koncept tworzy pojęcie, które nie posiada jednak materialnej formy, lecz stanowi zespół wyobrażeń przypisanych konkretnemu leksemowi. W języku narodowym koncepty przekazywane są w postaci terminów, nazw i imion, natomiast w językach specjali- 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny stycznych również za pomocą specjalnych kodów, formuł i środków graficznych. Zbiór konceptów nazywany jest bazą konceptualną leksykonu terminologicznego [Mazur 1961: 51-53; STP 2005: 52]. W niniejszej monografii koncept jest rozumiany jako jednostka myśli, która reprezentuje zestaw cech dystynktywnych danego obiektu fizycznego lub mentalnego. Jest to zestaw typowy i właściwy dla konkretnej osoby lub grupy osób (na przykład grupy zawodowej). To, jakie cechy wchodzą w zakres konceptu, wynika z kilku czynników [Bartmiński 2007: 89-97; Sapir 1978: 43-49; Whorf 2002: 336-337]: po pierwsze, z istoty języka, którym dana osoba się posługuje, a w szczególności z tego, jakie wartości są w danym języku utrwalone; po drugie, z perspektywy stanowiącej punkt wyjścia przy tworzeniu konceptu, czyli aspektów rzeczywistości branych pod uwagę świadomie lub podświadomie; po trzecie, z elementów kultury wpływających na dobór cech reprezentowanych przez koncept. W procesie tworzenia nowych lub odwoływania się do znanych już konceptów istotną rolę odgrywa zatem sam język, będący elementem kultury i danej społeczności, w tym konkretnego kręgu profesjonalistów, co wskazuje, że również w obrębie technolektów można mówić o zjawisku określanym w psychologii jako framing effect [Latkowska 2010: 252]. Cechy dystynktywne składające się na koncepty mogą być powtarzane w innych, tworząc w sumie system kognitywny danej osoby, który na poziomie rozumienia profesjonalnego obejmuje system kodowo-konceptualny stanowiący rdzeń całego systemu umysłowego, idiotechnolekt. Tworzy go zestaw pojęć wykorzystywanych w komunikacji specjalistycznej oraz konsytuacja, na którą składają się kontekst językowy i kulturowy, doświadczenia oraz cała pozostała wiedza konceptualna [Riggs 1993: 205-207; Schmitz 2006: 579-581; Karpiński 2008: 12; Neyman, Karpiński, Szadyko, Żywot-Chabrzyk 2008: 84-88]. Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę konceptów oraz cech dystynktywnych. Forma tabeli z jednej strony służy porównaniu tych dwóch pojęć, z drugiej zaś przybliżeniu ich treści. Zestawienie zostało opracowane na podstawie analizy przeprowadzonej przez Ł. Karpińskiego w jego rozprawie doktorskiej, w której autor dokonał porównania różnych „nośników” informacji: słowo, termin, nomen, koncept oraz cecha dystynktywna, zgodnie z kategoriami określającymi ich definicje [Karpiński 2005: 78-90]. W tabeli pominięto kategorię „krótkość formy” w związku z nieposiadaniem przez koncept formy materialnej w ogóle. Dodatkowo kategorie „budowa komunikatu” oraz „forma 19 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny 20 gramatyczna” zostały połączone, ponieważ, w przypadku konceptu jako jednostki myśli, stanowią one kolejne cechy dystynktywne wynikające z danego technolektu i mogą z tego względu być scharakteryzowane wspólnie. Tabela 1: Charakterystyka konceptu i cechy dystynktywnej konceptu [Grucza F. 1983; STP 2005; Karpiński 2005; Lukszyn, Zmarzer 2006; Schmitz 2006] CECHA Ścisłość/jednoznaczność Nacechowanie emocjonalne/ wartość stylistyczna Zwięzłość formy Rozumienie/interpretacja wyrazu/terminu Łączliwość Forma gramatyczna/budowa komunikatu KONCEPT (K) Zwerbalizowany K tworzy pojęcie lub kilka pojęć, w zależności od ilości przypisanych mu form werbalizacji. Mówiąc o ścisłości K, mamy na myśli wyróżnienie takich cech dystynktywnych, które odróżniają w jednostce myśli pojęcia między sobą. CECHA DYSTYNKTYWNA (CD) CD jest podstawowym elementem składowym konceptu. Zestawienie odpowiednich CD różnicuje koncepty oraz pojęcia. CD reprezentuje tylko jeden abstrakcyjny wyróżnik. CD, podobnie jak koncept, jest jednostką myśli zależną od człowieka. Nacechowanie emocjonalne w stosunku do desygnatu może wynikać z jednej CD konceptu. K/CD to abstrakt, zatem nie posiada formy fizycznej. K jest wynikiem indywidualnej Każda z CD może tworzyć interpretacji wyrazu/terminu prosty koncept, wpływając w obrębie danej dziedziny. Rona postrzeganie rzeczywizumienie zależy od utworzonej stości indywidualnie lub już struktury konceptualnej, tworząc złożone koncepty w której funkcjonuje dany K, w połączeniu z innymi CD. i może prowadzić do jej rozbudowania. Łączliwość K/CD zależy od indywidualnych predyspozycji osoby, do której należą. Stopień łączliwości nigdy nie jest równy zeru, gdyż K/CD występuje w systemie i jest przywoływany w kontekście innych K/CD. Elementami K są również takie CD może być cechą deterCD, które determinują formy minującą formę gramagramatyczne związane z płcią, tyczną konceptu w połąwiekiem, wiedzą, doświadczeczeniu z innymi CD. niem, językiem, kulturą, a wynikają z konkretnego etnolektu. K jest jednostką myśli, abstraktem zależnym od danego człowieka, zatem nacechowanie emocjonalne w stosunku do desygnatu może być pozytywne, neutralne albo negatywne. 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Człowiek w wyniku analizy i poznawania otaczającego świata dokonuje selekcji tego, co jest dla niego użyteczne, co może okazać się przydatne w celu otrzymania konkretnych rezultatów. Skutkiem tego procesu jest wartość poznania naukowego, którą jest konceptualizacja danej rzeczywistości. Zjawiska i fakty prezentowane są w ramach odpowiadających im teorii, które składają się na konceptualny tezaurus danej epoki [Strehlow 1993: 127; Lukszyn 2011: 10-11]. Definicja konceptualizacji ze słownika ogólnonarodowego częściowo pokrywa się z językoznawczą, tłumacząc ten proces jako „formowanie, kształtowanie pojęcia czegoś, interpretowanie czegoś w sposób konceptualny – pojęciowy” [Zgółkowa 1998, t.17: 111]. Główna różnica polega na nieodróżnianiu w języku ogólnym „pojęcia” od „konceptu”. Wychodząc od terminu, konceptualizacją jest proces konstrukcji jego znaczenia, inaczej generowanie znaczenia na podstawie konkretnego dyskursu poprzez odtwarzanie konceptów, które mogłyby mu odpowiadać w danym kontekście, a następnie, na podstawie posiadanej wiedzy, ostatecznego wyboru takiego zestawu cech dystynktywnych, który najlepiej spełnia warunki określone przez tekst. „[…] context can be regarded as encompassing external (situational and cultural) factors and/or internal, cognitive factors, all of which can influence one another” [House 2006:342]. Z drugiej strony konceptualizacja odnosi się do dynamicznej natury myśli, za którą próbuje „nadążyć” język, nazywając to, co powstanie w umyśle człowieka. Z punktu widzenia lingwistyki konceptualnej wyrazy, jako jednostki lingwistyczne, nie mają w sobie znaczenia, ale przyczyniają się do jego wygenerowania na poziomie konceptualnym [Evans 2007: 38]. Badania przeprowadzone przez A. Pawłowskiego nad strukturą ilościową pól leksykalnych wykazały między innymi, iż sposób prezentacji wiedzy w umyśle człowieka nie jest determinowany bodźcami zewnętrznymi, lecz strukturą jego pamięci. Taka sytuacja wymusza pewne ograniczenia w pracy mózgu, co stanowi naturalną blokadę przed przepracowaniem się tego narządu [Pawłowski 2010(2): 77-78]. Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat konceptów i konceptualizacji, można stwierdzić, iż na system konceptualny danej osoby składa się grupa konceptów. Ta zorganizowana i uporządkowana sieć informacji, zakodowana w sposób unikalny dla każdej osoby, jest strukturą podatną na dynamiczne zmiany. Nowe informacje przetwarzane przez umysł skutkują powstawaniem nowych konceptów i połączeń między już istniejącymi. W rezultacie, w zależności od sposobu myślenia i aktualnych potrzeb, sieć konceptualna może przybierać strukturę pewnego rodzaju mentalnej listy uporządkowanej 21 22 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny według różnych kryteriów, wspomagających proces kategoryzacji i konceptualizacji. Każdy z konceptów w systemie kognitywnym może zostać językowo zakodowany i w konsekwencji wyrażony przy użyciu języka. W momencie językowego zakodowania konceptu, przybiera on formę leksykalną i tworzy pojęcie (lexical concept), poszerzając tym samym słownik umysłowy [STP 2005; Evans 2007: 38]. Zakładając, że język każdego człowieka stanowi odzwierciedlenie systemu konceptualnego, można przyjąć, iż możliwe jest badanie struktury mentalnej za pomocą tworów językowych. Należy jednak wziąć przy tym pod uwagę, iż proces kodowania do formy konkretnego języka wiedzy1 może prowadzić do pewnych uproszczeń oraz zmian w zależnościach pomiędzy konceptami. Sieć konceptualna (baza konceptualna, schemat konceptualny, struktura konceptualna) to zestaw wzajemnie powiązanych konceptów, tworzących zorganizowaną strukturę w systemie kognitywnym człowieka. Pojęcie to zostało zarejestrowane również w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny przy haśle „konceptualny” [Zgółkowa 1998, t. 17: 111]. W teorii terminologii i terminografii określają je także takie wyrażenia specjalistyczne jak: system kognitywny, system konceptualny, sieć semantyczna i przestrzeń semantyczna [Lukszyn, Zmarzer 2006; STP 2005: 99]. Występujące pomiędzy konceptami powiązania mają postać relacji semantycznych. Tak stworzona sieć reprezentuje wiedzę danej osoby, jak również stanowi podstawę procesów myślenia. Składa się ona zarówno z trwałych, jak i tymczasowych struktur. Lingwistyka kognitywna przyjmuje model bazy konceptualnej opierający się na relatywnie niezmiennych strukturach wiedzy, tj. dziedzinę, model kognitywny, ramę semantyczną, idealny model kognitywny, jak również różne rodzaje konceptualnych „projekcji”, włączając w to metaforę, będącą międzydziedzinowym odwzorowaniem konkretnej zależności [Evans 2007: 38]. Biorąc jednak pod uwagę, że struktura konceptualna to czysto mentalny, abstrakcyjny twór, zamykanie jej w ramy konkretnych dziedzin może okazać się niemożliwe, ponieważ może pociągać za sobą błędne kodowanie wynikające z nieuchwytności językowej konceptów oraz zależności między nimi. 1 „Język wiedzy – powstały na bazie języka mentalnego danego badacza język heurystyczny, reprezentujący własny system konceptualny i posiadający własną teleologię, bezpośrednio uzależnioną od charakteru badanych obiektów; występuje w trzech podstawowych typach, tj. jako język werbalny, język algebraiczny lub język geometryzowalny, na styku których powstają liczne języki symbiotyczne; każdy z typów posiada własny potencjał informacyjny i specjalizuje się w utrwalaniu i przekazywaniu wiedzy na właściwym poziomie” [Zmarzer 2011: 229]. 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Można wskazać ścisłe zależności pomiędzy procesem konceptualizacji a językiem wiedzy. Proces konceptualizacji, inaczej mówiąc proces generowania konceptów, ma miejsce na linii człowiek – desygnat. Są to dwa z trzech elementów, z którymi w sposób bezpośredni związany jest język wiedzy. W JW D H KONCEPTUALIZACJA Rysunek 1: Proces konceptualizacji na tle teorii języków wiedzy [Sawicka 2011(3): 97] (W – wiedza, H – człowiek, D – desygnat, JW – język wiedzy) Język wiedzy (JW) jest językiem służącym do określonych zadań. Stanowi wyższy stopień języków specjalistycznych, które są uniwersalne w ramach danej dziedziny. Natomiast nie istnieje uniwersalny język wiedzy. Język wiedzy jest zawsze językiem zindywidualizowanym, właściwym dla danej osoby i podporządkowanym jej systemowi konceptualnemu. Ze względu na posiadany dynamizm i potencjał zmian, charakteryzuje się bardzo silnymi właściwościami heurystycznymi. Powyższy wykres obrazuje zależność między językami wiedzy a konceptualizacją. Proces konceptualizacji wychodzi od człowieka (H) i jest skierowany ku pewnemu desygnatowi (D). Doświadczając obiektów realnych lub mentalnych, człowiek tworzy nowe koncepty, przypisując im zestawy cech dystynktywnych. Jak już zostało wspomniane, konceptualizacja stanowi wartość poznania naukowego, a w jej wyniku dochodzi do stworzenia wiedzy o otaczającym świecie, wygenerowania teorii na jego temat. 1.2.2. Typologia sieci konceptualnych Sieci konceptualne stanowią mikrostruktury myślenia profesjonalnego prezentujące sposoby transformacji umysłowych w rezultacie myślenia ukierunkowanego, jak również możliwe struktury przeprowadzania operacji algorytmicznych czy heurystycznych. Chociaż często, podobnie jak same koncepty, 23 24 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny są elementem pamięci krótkotrwałej, to ich powtarzalność sprawia, że ich odtworzenie jest łatwiejsze niż odtworzenie pojedynczych konceptów [Gajda 1982: 25-26; Lukszyn 1998; STP 2005: 99; Lukszyn, Zmarzer 2006; Schmitz 2006: 580-581]. Przedstawione poniżej podziały sieci konceptualnych w dużej części wynikają z rozważań nad systematyzacją pojęć i terminów oraz ich cechami. Główna różnica pomiędzy pojęciem a konceptem polega na tym, że koncepty nie posiadają przypisanej im formy materialnej (ani graficznej, ani dźwiękowej). Mogą być ulotnymi przebłyskami, które w zależności od posiadanej wiedzy, czyli ilości i jakości semantycznych powiązań pomiędzy konceptami w sieci kognitywnej konkretnej osoby, zostają włączone w ramy zindywidualizowanej sieci lub znikają tak szybko, jak się pojawiły. W niniejszej pracy wyrażenie „koncept” jest zastępowane wyrażeniem „pojęcie” w sytuacji, kiedy istotne jest zaznaczenie, iż odnosimy się do takiego zbioru cech dystynktywnych (konceptów), które są reprezentowane przez wyraz czy wyrażenie. Poszczególne cechy dystynktywne konceptów mogą przynależeć jednocześnie do wielu jednostek kognitywnych. Ich powtarzalność determinuje możliwość tworzenia sieci kognitywnych przez poszczególne grupy konceptów. Owe sieci niekoniecznie pokrywają się z dziedzinami nauki wyróżnionymi przez człowieka, gdyż rządzą się własnymi prawami. Analogiczna wiązka wiedzy może istnieć w postaci zestawu cech dystynktywnych w umyśle dwóch osób w sposób całkowicie odmienny, tworząc nieprzystające do siebie sieci konceptualne. Jednakże taka sytuacja nie prowadzi do braku możliwości porozumienia w danym zakresie między dwiema osobami, ponieważ możliwe jest generowanie nowych powiązań w sieci konceptualnej każdej z tych osób w trakcie aktu komunikacji między nimi i po nim. Sieć konceptualna to obiekt czysto mentalny, zatem również przedstawiana typologia jest jedynie pewnym założeniem mającym posłużyć do odzwierciedlenia powiązań pomiędzy konceptami w systemie kognitywnym danej osoby. Przedstawione propozycje podziału zostały oparte na przemyśleniach na temat subiektywnego sposobu konceptualizacji (wyobrażania) świata i na założeniu, że relacje semantyczne pomiędzy terminami i odpowiadającymi im pojęciami możliwe do ustalenia na poziomie języka werbalnego przekładają się bezpośrednio na sposób rozumowania osób tworzących teksty, czyli na ich systemy konceptualne (temat relacji logicznych pomiędzy pojęciami został szerzej omówiony między innymi w [Felber, Budin 1994: 97-116; Lukszyn, Zmarzer 2006: 6-9]). Odbiór tekstu możliwy jest poprzez korzystanie z istniejących 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny relacji pomiędzy konceptami. Dodatkowo sieć kognitywna stanowi również podstawę do generowania nowych konceptów na zasadzie analogii, która zauważana jest również w sposobach wyrażania wiedzy, między innymi w schematyczności tworzenia nowej terminologii, jak i samych tekstów z jej udziałem [Pavel 1993: 24]. Podobną właściwość zauważa Zielkiewicz w zakresie nauki słownictwa języka obcego [2009: 202-209]. Jest ono łatwiej przyswajane, jeżeli jest elementem zorganizowanego systemu, niż gdy podawane jest w izolacji, bez odpowiedniego kontekstu (np. nauka z dwujęzycznego glosariusza). Zatem przedstawione poniżej formy sieci konceptualnych stanowią hipotezę dotyczącą sposobu przyswajania nowej wiedzy na temat otaczającego świata, w tym wiedzy językowej. Mogą one pomóc operować materiałem poddawanym analizie, pełniąc również rolę typologii badawczych. Rodzaj sieci konceptualnej zależy od kilku czynników: między innymi od zmienności sieci konceptualnych, rodzaju opisywanych konceptów (dziedziny), rodzaju powiązań zachodzących pomiędzy poszczególnymi konceptami, jak również sposobu myślenia typowego dla konkretnej osoby. Biorąc pod uwagę przedstawione czynniki, możemy wyróżnić następujące, opisane poniżej typy sieci konceptualnych. Podane przykłady zaczerpnięte zostały między innymi z dziedziny rachunkowości, historii oraz biologii. Pierwszy podział został określony według stopnia zamknięcia zbioru, w którego skład wchodzą koncepty danej sieci kognitywnej. Wyróżnić możemy sieć zamkniętą i otwartą. Z uwagi na wysoki potencjał heurystyczny człowieka, przedstawione w tej kategorii przykłady zostały ograniczone do małych podsieci konceptualnych. Sieć zamknięta to sieć konceptualna charakteryzująca się ściśle określoną liczbą elementów (konceptów), które rzadko ulegają zmianie. Przykładem jej komponentów mogą być koncepty reprezentujące różne rodzaje walut. U osób specjalizujących się w rachunkowości międzynarodowej zestaw tych konceptów tworzy sieć zamkniętą, która zmienia się, czyli ulega albo poszerzeniu, albo ograniczeniu jedynie jeżeli zachodzi zmiana ustawodawstwa w poszczególnych państwach w tym zakresie, zatem relatywnie rzadko. Ramy sieci zamkniętej, ciągła linia okręgu, są relatywnie niezmienne (rysunek 2). Wygenerowanie kolejnego konceptu, czyli kolejnej waluty, jest mało prawdopodobne. W tym przypadku nie dochodzi do dołączania nowych konceptów do danej sieci konceptualnej, ani wykluczania ich z niej. 25 26 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Rysunek 2: Sieci konceptualne według stopnia zmienności [Sawicka 2011(3): 101-102] (K1 – Kn – koncepty w sieci; Kn+1 – Kn+m – koncepty dołączane do sieci; n, m – wskazują na nieokreśloną liczbę konceptów) Sieć otwarta to sieć konceptualna, w której możliwe jest tworzenie nowych konceptów przez poszczególne osoby. Generowanie nowych konceptów zachodzi z różnym natężeniem w zależności od potencjału heurystycznego danej osoby oraz dziedziny. Przykładem sieci otwartej może być sieć konceptualna, która nie jest jeszcze do końca rozwinięta. W takiej sytuacji osoba nieustannie poszerza swoją wiedzę w danej dziedzinie, dodając do niej nowe koncepty w rezultacie poznawania świata. Za przykład sieci otwartej można podać sieć konceptów reprezentującą różne formy opodatkowania w systemie podatkowym państwa. Osoba dopiero zapoznająca się z tematem podatków może zarówno odwoływać się do konceptów odpowiadających podatkom, które tworzą już zorganizowany system w jej umyśle, jak i włączać nowe koncepty odnoszące się do podatków w procesie zapoznawania się z nimi – zwiększania swojej wiedzy w tym zakresie. Na rysunku 2 otwartość sieci została zilustrowana linią przerywaną (niezamknięty okrąg). Sieć mentalna, na którą składają się w danym momencie koncepty od K1 do Kn, może zostać wzbogacona o kolejne elementy. Liczba nowych składowych może, ale nie musi być ograniczona (m). Kolejna kategoria podziału sieci konceptualnych odnosi się do rodzaju konceptów składających się na nie, co jest bezpośrednio związane ze strukturą związków pomiędzy poszczególnymi elementami sieci. Pod tym względem możemy wyróżnić sieć hierarchiczną oraz jej szczególny rodzaj, którym jest sieć hierarchiczna jednostopniowa, sieć linearną, sieć symetryczną oraz sieć asymetryczną (rysunek 3). 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Sieć hierarchiczna jest siecią konceptualną, w której jeden koncept jest hiperonimem drugiego. Struktura nadrzędności i podrzędności może być kilkupoziomowa. Jako przykład takiego układu można podać koncept pojęcia „forma opodatkowania”, który jest nadrzędny względem konceptów odnoszących się do następujących wyrażeń: „opodatkowanie na zasadach ogólnych”, „karta podatkowa”, „ryczałt ewidencjonowany” czy „podatek tonażowy”. Ponadto każda z wymienionych form opodatkowania jest konceptem nadrzędnym w stosunku do innych form opodatkowania; na przykład w ramach opodatkowania na zasadach ogólnych wyróżnić można dwa różne koncepty odnoszące się do różnej skali podatkowej – skali podatkowej według stawki 18% i 32% oraz jednolitej 19% stawki podatku 2 . Sieć hierarchiczna może być zarazem zamknięta, jak i otwarta, czyli istnieje możliwość dołączania do niej nowych konceptów. Sieć hierarchiczna jednostopniowa jest niezwykle powszechną siecią konceptualną opartą na hierarchii. Wynika to z faktu, że prawie każdy koncept stanowi składnik jakiejś kategorii, która jest niejednokrotnie jedynym elementem łączącym poszczególne koncepty w niej występujące. Elementy tego rodzaju sieci konceptualnej mentalnie kojarzone są z elementem nadrzędnym, ale nie zawsze ze sobą nawzajem. W odróżnieniu od sieci hierarchicznej opisanej powyżej, ta forma sieci nie rozrasta się pionowo, a jedynie poziomo. Jako przykład można podać w tym miejscu rodzaje światowych walut (sieć zamknięta) lub rodzaje rachunkowości. W zależności od typu konceptu „K0” jest to sieć albo zamknięta, albo otwarta (oznaczenie „Kn” wskazuje na nieznaną liczbę konceptów). Sieć hierarchiczna jednostopniowa wykorzystywana jest głównie przez osoby niebędące specjalistami w danej dziedzinie. Za przykład można podać dzieci poznające świat, które dokonują kategoryzacji otoczenia w bardzo prosty sposób: kot, lew, pies, krowa, zebra to zwierzęta, dopiero później wprowadzany jest podział na zwierzęta domowe i dzikie, europejskie i afrykańskie, itd. Konceptualizacja z wykorzystaniem jednostopniowej sieci hierarchicznej jest naturalnym sposobem kreowania konceptów, jak również porządkowania sieci konceptualnych, a przez to przyswajania wiedzy. Sieć linearna jest siecią konceptualną, w której koncepty tworzą szereg elementów wynikających kolejno z siebie nawzajem. Błędem byłoby mówienie 2 Ustawa z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. Nr 144, poz. 930 ze zmianami); Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2012 roku, poz. 361 ze zmianami). 27 28 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny w tym przypadku tylko o hierarchii, gdyż nie ma warunku, aby poprzedni element był nadrzędny lub podrzędny względem kolejnego, chociaż taka sytuacja jest możliwa. Ciąg linearny tworzony jest na podstawie logicznych skojarzeń: „jeśli A, to B, a jeśli B, to C”. Przykładowo: jeśli bank, to konto bankowe, jeśli konto bankowe, to oprocentowanie, jeśli oprocentowanie, to odsetki, jeśli odsetki, to podatek od zysków kapitałowych itd. Sieć symetryczna to sieć konceptualna, w której zauważyć można symetrię układu konceptów. Symetria może występować pomiędzy grupami konceptów składających się na przylegające sieci hierarchiczne. W takiej sytuacji można mówić o geometrycznej symetrii sieci relacji mentalnych tworzonych przez poszczególne koncepty. Z drugiej strony sieci mogą również być symetryczne pod względem semantycznym poprzez wskazywanie powiązań analogicznych do tych obserwowanych w innej sieci konceptów. W tym przypadku można mówić o semantycznej symetrii w sieciach konceptualnych. Sieć symetryczna pod względem geometrycznym jest szczególnym rodzajem sieci symetrycznej pod względem semantycznym, w której związki pomiędzy konceptami ograniczają się do hiponimii i hiperonimii. Symetria taka może nie zachodzić w systemie pojęć, a jedynie w systemie konceptualnym danej osoby. Wskazane podobieństwo relacji wspomaga procesy generowania wiedzy poprzez wykorzystanie istniejących już sieci konceptualnych. Na przykład jeżeli dana osoba zna definicję wkładu w spółkach osobowych (nie licząc spółki komandytowo-akcyjnej), to może w analogiczny sposób przyswoić sobie koncept wkładu występującego w spółkach kapitałowych, który zwany jest w nich kapitałem zakładowym i rządzą nim trochę inne zasady. Symetria wsparta jest tu relacją asocjacji: wkład jest bezpośrednio kojarzony ze spółką osobową, a kapitał zakładowy ze spółką komandytowo-akcyjną lub spółką kapitałową. Sieć asymetryczna to sieć, w której podobieństwa w układzie konceptów są trudno dostrzegalne i mało oczywiste. Sieć ta może być zilustrowana w sposób analogiczny do sieci hierarchicznej. Nie zachodzą w niej widoczne podobieństwa, które stanowiłyby podstawę do wyodrębnienia relacji symetrycznych. Przykładem takiej sieci jest sieć konceptów odnoszących się do różnych sprawozdań finansowych. 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Rysunek 3: Sieci semantyczne według struktury powiązań w sieci konceptualnej [Sawicka 2011(3): 104-107] (K – koncept; n, m, s – nieokreślona liczba jednostek) 29 30 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Poruszone przy omawianiu sieci symetrycznych i asymetrycznych zagadnienie relacji semantycznych zachodzących pomiędzy konceptami można wykorzystać do przedstawienia kolejnej typologii sieci konceptualnych, wyróżniając: sieć holonimiczną (relacja część – całość), sieć synonimiczną, sieć antonimiczną, sieć konwersyjną, sieć implikatywną, sieć asocjacyjną oraz sieć konceptów współzależnych. Powyższa typologia została sporządzona w oparciu o kwadrat terminologiczny, narzędzie systematyzacji zbiorów terminologicznych (rysunek 4). K1 staje się K2 w kontekście N K1 jest nadrzędne w stosunku do K2 K1 kojarzy się z K2 w kontekście N K1 nie istnieje bez K2 K1 K1 jest przeciwstawne do K2 K1 jest K2 K1 jest podrzędne w stosunku do K2 K1 powoduje (że) K2 Rysunek 4: Kwadrat terminologiczny w przełożeniu na sieć konceptualną Opracowano na podstawie [Lukszyn, Zmarzer 2006: 42]; (K1, K2 – koncepty) Jak wspomniano na początku rozdziału, sieć konceptualna jest tworem mentalnym, który jednak można badać jedynie uwzględniając rzeczywistość materialną. Wytwory językowe danej osoby są rezultatem procesów myślowych, tworzenia bazy konceptualnej. Z tego względu mogą posłużyć do odwzorowania sieci powiązań mentalnych. Chociaż wykorzystany w dalszej części kwadrat terminologiczny jest narzędziem porządkowania terminów [Lukszyn, Zmarzer 2006: 42], w projekcji na sieć konceptualną może on również pełnić funkcję organizacyjną. Niemniej nie można zapominać o podstawowej różnicy między terminami i konceptami polegającej na tym, że te ostatnie nie posiadają 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny przypisanej do nich formy materialnej i z tego względu są bardziej podatne na zmiany. Mówienie o sieciach jest pewnym uproszczeniem w przypadku relacji semantycznych pomiędzy konceptami, ponieważ są to zwykle zbiory dwuelementowe. Poza przypadkiem relacji holonimicznej (cześć – całość), która częściowo odpowiada omówionej wcześniej sieci hierarchicznej, pozostałe rodzaje relacji rzadko tworzą rozbudowane struktury. Poszczególne osoby mogą w odmienny, bardzo zindywidualizowany sposób kojarzyć jedne koncepty z innymi. Wiedza każdej osoby wynika bezpośrednio z ilości konceptów i relacji semantycznych utworzonych pomiędzy nimi. Im większa liczba różnych relacji, tym większa zdolność człowieka do przywoływania konkretnych konceptów. Znajomość danej dziedziny umożliwia wygenerowanie sieci konceptualnej opartej na powiązaniach semantycznych konkretnego rodzaju, potrzebnej w danym momencie. Niektóre osoby „wolą” jeden rodzaj skojarzeń od innych. W takim przypadku możliwe, że wiedza kategoryzowana jest przede wszystkim w postaci jednego rodzaju siatek konceptualnych. (Przy opisie poszczególnych typów sieci wyszczególnionych na podstawie relacji semantycznych zachodzących pomiędzy konceptami, posłużono się odniesieniem do kwadratu terminologicznego zaprezentowanego powyżej). Sieć holonimiczna jest siecią konceptualną, w której relacje pomiędzy konceptami są ograniczone do relacji cześć – całość. Przykładem może być tu rachunkowość, a w jej ramach koncepcja Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, na którą składa się szereg standardów. Każdy ze standardów stanowi odrębny koncept w sieci myślenia profesjonalnego. Graficznie wygląda to analogicznie do sieci hierarchicznej (rysunek 3). Na kwadracie terminologicznym relacja holonimiczna pomiędzy konceptami została zaznaczona jako „K1 jest nadrzędne/podrzędne w stosunku do K2”. Sieć synonimiczna jest siecią konceptualną, zwykle dwuelementową, za pomocą której osoba uświadamia sobie brak istnienia różnic pomiędzy konceptami, które do tej pory uznawane były przez nią za odmienne. Jest to twór chwilowy z natury rzeczy, ponieważ przestaje istnieć w momencie swojego powstania. Koncepty uznane za takie same stają się jednym konceptem w umyśle człowieka. Relacja synonimiczna pomiędzy konceptami została zaznaczona na kwadracie jako „K1 jest K2”. 31 32 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Rysunek 5: Sieci konceptualne według relacji semantycznych wynikających z kwadratu terminologicznego [Sawicka 2011(3): 112-115] (K – koncept; N, M – konteksty; n – wskazuje na nieokreśloną liczbę konceptów) 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Sieć antonimiczna jest to zwykle dwuelementowa sieć konceptualna, za pomocą której osoba uzmysławia sobie różnicę (lub różnice) pomiędzy konceptami wskazującą na to, że są one przeciwstawne. Na kwadracie terminologicznym jest ona reprezentowana przez „K1 przeciwstawne do K2”. Owa różnica polega na przeciwieństwie jednej lub kilku cech dystynktywnych składających się na dany koncept w stosunku do cech drugiego konceptu. Sieć konwersyjna jest siecią konceptualną, w której koncepty ulegają zmianom w zależności od kontekstu. Kontekstem dla konceptu może być pewien zakres wiedzy. Sieć konwersyjna to twór krótkotrwały, w ramach którego powstaje nowy koncept. W wyniku takiego przeobrażenia może dojść do zniknięcia konceptu pierwotnego, jeżeli okaże się on nieprzydatny. Relacja konwersji reprezentowana jest na kwadracie terminologicznym przez „K1 staje się K2 w kontekście N”. Przykładem tutaj może być wspomniany już koncept wkładu w spółkach osobowych, który w odniesieniu do kontekstu spółek kapitałowych zmienia się w koncept odpowiadający kapitałowi zakładowemu. Sieć implikatywna jest siecią konceptualną, w której jeden koncept staje się katalizatorem powstania drugiego. Sieć implikatywna również jest najczęściej siecią dwuelementową, w której jeden element skutkuje zaistnieniem drugiego – na kwadracie terminologicznym odpowiada jej część: „K1 powoduje (że) K2”. Przykładowo, bez zaistnienia konceptu reprezentującego „bank”, nie byłoby konieczności powstawania konceptu, takiego jak „oddział banku”. Sieć asocjacyjna jest siecią konceptualną, w której jeden koncept jest kojarzony z innym w danym kontekście. Sieci tej na kwadracie terminologicznym odpowiada oznaczenie „K1 kojarzy się z K2 w kontekście N”. Przykłady takiego kojarzenia konceptów występują między innymi na gruncie historycznym. W kontekście drugiej wojny światowej (N) takie państwa jak Wielka Brytania, Francja, USA kojarzone są automatycznie z konceptem odpowiadającym terminowi „alianci”. Sieć konceptów współzależnych jest siecią konceptualną, w której jeden koncept determinuje istnienie drugiego konceptu. Jako przykład można tutaj podać zależność pomiędzy konceptem podatku a innymi konceptami, których obecność jest bezpośrednio związana z istnieniem tego pierwszego, między innymi są to: koncept form opodatkowania, koncept systemu podatkowego itp. Na kwadracie terminologicznym sieci tej odpowiada oznaczenie „K1 nie istnieje bez K2”. Żaden z elementów, ani K1.1, ani K1.2, ani inny, którego podstawą konceptualną jest koncept K1, nie może istnieć, jeżeli koncept K1 przestanie istnieć. 33 34 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Język wiedzy i proces konceptualizacji są ze sobą nierozerwalnie związane. Rozwój języka wiedzy danej osoby polega na generowaniu przez nią nowych konceptów. Ich powstawanie jest stymulowane poprzez bodźce docierające ze świata zewnętrznego, natomiast bazą do kreowania nowych konceptów w sieci konceptualnej są już istniejące koncepty i relacje zachodzące między nimi. Relacje te polegają na powtarzalności pewnych cech dystynktywnych w poszczególnych konceptach. Tak tworzona sieć konceptualna realizowana jest przez daną osobę w postaci jej języka wiedzy. System relacji w sieci konceptualnej jest unikalny dla każdej osoby. Podobnie twory materialne powstałe na podstawie sieci konceptualnej są zindywidualizowane. Są to teksty danej osoby, zarówno pisane, jak i mówione, tworzone przez nią wynalazki i inne efekty pracy profesjonalnej. 1.3. Słownik umysłowy – słownik terminologiczny Niestabilność zasobów wiedzy, jak i jej struktur powoduje, że jest ona cechą właściwą danemu człowiekowi, niczym jego linie papilarne, chociaż, w odróżnieniu od nich, zmienną w czasie. Istotne jest to szczególnie z punktu widzenia komunikacji, gdyż nie można założyć, iż słowa wypowiadane mają identyczne znaczenie zarówno dla nadawcy, jak i dla odbiorcy, ponieważ ze względu na inny system konceptualny tych osób, znaczenie pozostaje częściowo subiektywne [Grucza F. 2005; Małachowicz 2007: 19]. Wynika to z asymetrii dyskursu (asymmetric discourse) [Engberg 2006: 682] oznaczającego sytuację, w której rozmówcy posiadają różną wiedzę na temat przedmiotu rozmowy. Różnice mogą odnosić się zarówno do wiedzy językowej (zasób słownictwa w słowniku umysłowym, rozbudowanie słownika syntaktycznego), jak i pozajęzykowej (wiedzy o świecie), którą można określić ramą poznawczą danej osoby [Kielar 2003: 22-23]. Owe ramy poznawcze mogą się w większym stopniu pokrywać w przypadku ekspertów z bardzo wąskiej specjalizacji, która zwiększa prawdopodobieństwo znacznej zbieżności ich systemów konceptualnych w danej dziedzinie [Marchwiński 2007: 35]. J. Lukszyn [2011: 13-15] sprowadza wiedzę do trzech podstawowych poziomów: empirycznego, teoretycznego i prognostycznego. Na pierwszym poziomie przedmiot badań zostaje zakwalifikowany do określonego zbioru na podstawie zidentyfikowanych cech. Na kolejnym poziomie zostaje sformułowana definicja przedmiotu badań, tj. określone zostaje miejsce danego pojęcia w systemie konceptualnym. Na ostatnim poziomie badany jest heurystyczny 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny potencjał pojęcia. Język wiedzy funkcjonujący na każdym z tych poziomów przybiera inną formę: w różnych proporcjach wykorzystywane są języki werbalne, geometryzowane i algebraiczne. Ma to poparcie we wspomnianym wcześniej modelu Martindale’a [Kurcz 1982: 78-80], w którym jednostki wejścia i wyjścia (analizatory percepcyjne), odpowiadające poziomowi empirycznemu, są podstawą dla struktur bardziej skomplikowanych (analizatorów pojęciowych), funkcjonujących na poziomie teoretycznym i prognostycznym. Poziom teoretyczny jest prymarny względem poziomu prognostycznego, stanowiąc dla niego bazę. Natomiast poziom prognostyczny prowadzi bezpośrednio do poziomu empirycznego (do jednostki wyjścia). W punkcie wejścia i wyjścia dominują języki werbalne, na pozostałych, odpowiednio, języki geometryzowane i algebraiczne. Myślenie naukowe odbywa się na dwóch płaszczyznach: językowej (obejmującej języki werbalne) i konceptualnej. Na płaszczyźnie konceptualnej odpowiada za nie język myśli, tj. „język konceptualny umysłu, niezależna od języka etnicznego forma organizacji uniwersum faktów” [Małachowicz 2009: 180]. Obie płaszczyzny: językowa i konceptualna, podobnie jak wyróżnione przez J. Lukszyna poziomy: empiryczny, teoretyczny i prognostyczny, są od siebie wzajemnie zależne, przez co każdy z tych pułapów odniesienia ma wpływ na pozostałe. W lingwistyce kognitywnej przyjmuje się, że poziom kognitywny determinuje językowy [ibid.]. Struktury semantyczne tworzone są przez człowieka na wzór struktur myślowych. Funkcjonujący na poziomie konceptualnym słownik umysłowy można zobrazować w formie sieci relacji skojarzeniowych, wspieranej wiedzą o świecie. Struktury na poziomie kognitywnym, przy odpowiedniej ich konwencjonalizacji, realizowane są w kompetencji językowej, a ich badanie możliwe jest poprzez analizę wytworów tej kompetencji. W przypadku języków specjalistycznych są to teksty specjalistyczne, w tym dzieła terminograficzne. Zobrazowanie sieci możliwe jest częściowo w postaci tezaurusów terminologicznych odzwierciedlających relacje zachodzące w sieci kognitywnej [Krzeszowski 1997: 26-28; Nagórka 2009: 193-194]. To wiedza określa ramy znaczenia przypisywanego konkretnym wyrażeniom czy tekstom, zatem niemożliwe jest, aby wytwory człowieka wychodziły poza posiadaną przez niego wiedzę [Hunter 2006: 657]. Odnosi się to zarówno do zakresu pojęć przypisywanych terminom, jak i ich układu oraz wzajemnych relacji. Słownik umysłowy, wraz z pozostałymi składowymi wiedzy językowej i wiedzy o świecie, stanowi poziom analizy pojęć, który jest niezbędny zarówno w badaniu systemów pojęciowych poszczególnych dyscyplin naukowych, jak 35 36 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny i w międzynarodowej harmonizacji pojęć i systemów pojęciowych 3 . Pod tym względem konstytuuje on konstruowanie terminologiczne, które wymaga, w pierwszej kolejności, przeanalizowania systemów pojęciowych poszczególnych dyscyplin naukowych, w drugiej – dostosowania do nich formy językowej [PN-ISO 860: 1998, PN-ISO 704: 2012]. Sam słownik umysłowy nie ma granic, podobnie jak wiedza, której jest inherentną częścią. Jednak zarówno na poziomie kognitywnym, jak i werbalnym wprowadzenie pewnych podziałów – odpowiednio: megasfery poznania i megasystemu terminologicznego na mniejsze jednostki: sfery, leksykony i pola terminologiczne odpowiadające dziedzinom, dyscyplinom i specjalnościom, może usprawnić ich zbadanie. Słownik umysłowy poszczególnych osób obejmuje słownik narodowy (słownictwo ogólnonarodowe oraz fachowe), jak i słownik konwencjonalny (słownik terminów i nomenów). Taka kategoryzacja jest umowna i odpowiada klasyfikacji słownictwa poszczególnych języków narodowych. Natomiast w słowniku umysłowym zachodzą szeregi procesów zmieniających znaczenie poszczególnych jednostek oraz relacje pomiędzy nimi. Pomijając dynamikę zmian w języku ogólnym, warto zwrócić uwagę na procesy zachodzące w terminologii. […] knowledge of conceptualisation processes as well as the organisation of semantic information in the brain should underlie any theoretical assumptions concerning the retrieval and acquisition of specialised knowledge concepts as well as the design of specialised knowledge resources 4 [Faber, León-Araúz 2014: 136]. Z tego względu analiza systemów pojęciowych sprowadza się do badania terminów pod kątem określenia ich miejsca w zasobie leksykalnym, które jest wyznaczane poprzez określenie rodzaju terminu na podstawie jego struktury pojęciowej. Jest to główne zadanie stojące przed terminologią, które powinno być wykonane w oparciu o właściwie znormalizowane terminy [Strehlow 1993: 138]. Istnieje wiele różnych typologii słownictwa specjalistycznego. 3 W monografii autorka przyjęła podział harmonizacji na harmonizację konceptów i terminów (concept harmonization, term harmonization) wg Pavel i Nolet [2001: 105, 118]. 4 „Wiedza na temat procesów konceptualizacji, jak również organizacji informacji semantycznych w mózgu powinna stanowić podstawę wszelkich teoretycznych założeń odnoszących się do wyszukiwania i akwizycji pojęć z zakresu wiedzy specjalistycznej, a także opracowywania źródeł wiedzy specjalistycznej” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Zaproponowany powyżej podział słownika umysłowego odpowiada podstawowemu rozróżnieniu w ramach słownictwa konwencjonalnego na terminy sensu stricto oraz nomeny, czyli nazwy nomenklaturowe [Lukszyn 2001(1): 8; Zmarzer 2005: 103; Schmitz 2006: 581-583]. O ile nomeny reprezentują stały zestaw cech, nazywając materialne obiekty jako takie, jedynie pośrednio odnosząc się do relacji w systemie pojęciowym, o tyle terminy stanowią inherentną cześć tego systemu, ponieważ nazywają obiekty poprzez odpowiednie pojęcie. Pojęcia określane są przez specjalistów na podstawie ich systemów konceptualnych obejmujących słownik umysłowy oraz pozajęzykowe rodzaje wiedzy. Zmiany zachodzące na poziomie kognitywnym prowadzą do ewoluowania terminów. Zmiany jednych pojęć skutkują zmianami w całym systemie pojęciowym, a w konsekwencji modyfikacji w systemie konceptualnym powstają nowe terminy, co świadczy o heurystycznym potencjale tych jednostek terminologicznych. Przedstawiona zależność miedzy słownikiem umysłowym a słownictwem specjalistycznym uwidoczniona jest również w procesach terminologizacji i determinologizacji na osi pomiędzy wyrazem języka ogólnego a terminem [Lukszyn 2001(1): 9-14]. W tym przedziale wyróżnić można dwa rodzaje zjawisk: quasi-terminu oraz hipoterminu. Definiując termin za J. Lukszynem jako jednoznaczny i niepodlegający emocjonalnej interpretacji wyraz lub połączenie wyrazowe o ściśle określonej strukturze pojęciowej i właściwościach systemotwórczych, można dojść do wniosku, że nie wszystkie wyrażenia uważane za specjalistyczne spełniają przedstawione wymogi. Wynika to z faktu, że siatki pojęciowe wyrażeń językowych ulegają ciągłym przekształceniom, o różnym zasięgu, kierunku i sile. Quasi-termin jest wyrazem języka ogólnego, którego definicja specjalistyczna jest ciągle poszukiwana. Dlatego jego miejsce w sieci semantycznych powiązań jest jeszcze nieokreślone (brakuje sprecyzowanego znaczenia systemowego). Przez to użycie quasi-terminu w danej dyscyplinie jest dużo bardziej swobodne niż w przypadku terminu. Obecność tego rodzaju wyrażeń może być przejawem rozwoju danej dyscypliny, jeżeli ma charakter tymczasowy; jednak jeżeli technolekt charakteryzuje się znacznym odsetkiem quasi-terminów w stosunku do terminów sensu stricto, może to świadczyć o braku precyzji działań naukowych w tym zakresie. Nieostrość pojęć quasi-terminów może powodować zahamowanie rozwoju nauki i stanowi szczególne zagrożenie w naukach humanistycznych [Garbacik 1984: 71]. Hipotermin, z drugiej strony, jest wyrazem ogólnym, zaadaptowanym na potrzeby danego leksy- 37 38 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny konu terminologicznego, który nie realizuje wszystkich swoich możliwości paradygmatycznych (np. czasowniki egzystencjalne i proceduralne, rzeczowniki osobowe, przymiotniki). W ramach poszczególnych technolektów (subjęzyków specjalistycznych) wyróżnia się siedem grup terminów: 1) podstawowe (proste), 2) pochodne, 3) złożone, 4) bazowe (wywodzące się z nauk podstawowych), 5) zapożyczone (zaczerpnięte z dyscyplin pokrewnych), 6) ogólnonaukowe oraz 7) bezpośrednio związane z językiem naturalnym (np. łączniki, przyimki) [Lejczyk, Biesiekirska 2002: 215]. W konkretnym leksykonie terminologicznym, z punktu widzenia wartości systemowej terminów, wyszczególnia się następujące rodzaje wyrażeń specjalistycznych: terminy bazowe (podstawa systemu konceptualnego i generatory nowych pojęć), terminy pochodne (implikowane przez terminy bazowe) oraz terminy kategorialne (narzędzie porządkowania serii terminologicznych odgrywających rolę nośników wiedzy naukowej) [Lukszyn 2001(1): 19-21]. Biorąc za przykład pole terminologiczne podatków funkcjonujące w ramach systemu terminologicznego prawa, terminem bazowym byłby „podatek”. Termin ten jest jednocześnie, wraz z innymi terminami określającymi rodzaje podatków („podatek dochodowy”, „podatek od dochodów i usług”, itp.), pierwszym z serii terminów kategorialnych w tym polu determinującym zakres realizacji paradygmatów konceptualnych przez terminy pochodne. W zależności od zakresu tematycznego pola pojęciowego, innymi słowy specyfiki terminologii danej dziedziny, dyscypliny czy specjalności, zmienia się udział poszczególnych rodzajów terminów. Ilustracją tej zależności może być ogólny podział nauk na ścisłe i humanistyczne. Stosunek nomenów do terminów jest bez wątpienia wyższy w pierwszych niż w drugich (za przykład mogą posłużyć badania terminologiczne dotyczące fizyki i chemii zaprezentowane przez R. Strehlowa [1993] oraz T. Godly’ego [1993], jak również analiza terminologii nauk społecznych przedstawiona przez F Riggsa [1993]). W przypadku podziału terminów ze względu na rolę w leksykonie terminologicznym, liczba jednostek terminologicznych poszczególnego rodzaju zależy od procesu kształtowania się danej dyscypliny. Podobnie odsetek quasi-terminów będzie wyższy w relatywnie nowych dyscyplinach niż w tych charakteryzujących się utrwaloną strukturą pojęciową. Ze względu na elementy struktury konceptualnej, które można określić przy wykorzystaniu takich wskaźników jak: generyczny (G), specyficzny (Spec), substancji (Sub), zależności (Z), celowości (C) i trwałości w czasie (T), wyróżnić 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny można różne rodzaje terminów, które realizują odpowiednie kombinacje wymienionych wskaźników. Są to terminy kategorialne, rzeczowe, procesywne, proceduralne, czynności, właściwości, relacji oraz jednostek miar5. To, jakie terminy stanowią znaczną część leksykonu, zależy od rodzaju prezentowanej w nim wiedzy specjalistycznej i ma bezpośredni wpływ na techniki terminograficzne wykorzystywane przy ich systematyzacji. Odsetek poszczególnych rodzajów terminów w sferach i leksykonach terminologicznych ma bezpośrednie przełożenie na słowniki specjalistyczne opracowywane na ich podstawie. W odróżnieniu od sfery terminologicznej oraz leksykonu terminologicznego słowniki specjalistyczne (słowniki terminologiczne) charakteryzują się stosunkową niezmiennością prezentowanych terminów oraz relacji zachodzących na poziomie pojęciowym, ponieważ technicznie możliwe jest odnotowywanie przez nie z pewnym opóźnieniem zmian zachodzących w leksykonie terminologicznym. Analogiczne przesunięcie czasowe zachodzi pomiędzy słownikiem specjalistycznym a słownikiem umysłowym. Terminologia ujęta w słowniku umysłowym konkretnej osoby zostaje w pierwszej kolejności przedstawiona w tekstach naukowych innych niż słowniki, a następnie dopiero utrwalona w formie dzieł leksykograficznych konsolidujących naukowy status danej dyscypliny. W ten sposób stan rozwoju dyscypliny naukowej zostaje odzwierciedlony w używanej w niej terminologii. W literaturze naukowej wymienia się różne typologie słowników terminologicznych (ST) [Wierzchowski 1978: 33-38; Lejczyk 1989, Zmarzer 1991, Grinev 1995, za Zmarzer 2001: 42-44; Miodunka 1989: 251-256]. Słownik terminologii przedmiotowej [STP 2005: 105] wyznacza dziewięć kategorii ich podziału. Po pierwsze, biorąc pod uwagę zakres wiedzy prezentowanej w słownikach terminologicznych, można je podzielić na trzy grupy, od najbardziej ogólnych o największym zakresie, do najbardziej szczegółowych i, co za tym idzie, 5 Za [Lukszyn, Zmarzer 2006: 33-34]:  terminy kategorialne oznaczają kategorie i realizują następującą kombinację wskaźników: G, Spec, Z;  terminy rzeczowe oznaczające przedmioty, wskaźniki: G, Spec, Sub, C;  terminy procesywne oznaczające procesy, wskaźniki: Spec, Sub, Z, T;  terminy proceduralne oznaczające procedury naukowe, wskaźniki: G, Spec, Sub, Z, C;  terminy czynności oznaczające czynności techniczne, wskaźniki: Spec, C, T;  terminy właściwości oznaczające właściwości, wskaźniki: Spec, Sub, T;  terminy relacji oznaczające relacje i zależności, wskaźniki: Spec, Z;  terminy miar oznaczające jednostki miar, wskaźniki: Sub. Z. 39 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny 40 wąsko specjalistycznych: ogólnonaukowe i ogólnotechniczne słowniki terminologiczne (OST), interdyscyplinarne słowniki terminologiczne (IST) oraz branżowe słowniki specjalistyczne (BST). Inny podział uwzględniający przedmiot słowników obejmuje: tematyczne ST, systematyczne ST oraz asocjacyjne ST. Druga kategoria to objętość, dzieląca ST na wielkie, średnie i małe oraz na pełne i niepełne. Podział ten jest względny, ponieważ zależy od zakresu tematycznego terminologii prezentowanej w słowniku. Rozróżnienie na słowniki wielkie, średnie i małe odnosi się do liczby prezentowanych jednostek terminologicznych. Jednak przedziały odpowiadające każdemu typowi ST zależą od tego, czy prezentowana jest terminologia z zakresu megasystemu, sfery czy leksykonu terminologicznego. Określenie, czy słownik jest pełny czy niepełny odnosi się do stopnia, w jakim uwzględniona została terminologia wchodząca w skład danego zakresu przedmiotowego. Kolejna kategoria bierze pod uwagę technikę opracowywania zbioru terminologicznego i dzieli ST na rejestry i słowniki. Pierwsze stanowią alfabetyczne spisy terminologii konkretnego zakresu wiedzy. Ich zadaniem jest prezentacja terminów obligatoryjnych w ramach konkretnego technolektu. Słowniki natomiast mają ukazywać jednostki terminologiczne jako elementy systemu pojęciowego i wskazywać ich wartość systemową [Zmarzer 2001: 37]. Czwarty podział został opracowany według sposobu semantyzacji jednostek wyjściowych. Pod tym względem wyróżniamy słowniki objaśniające, w których każdy artykuł hasłowy jest zamkniętą jednostką niewykazującą związków z innymi terminami, oraz tezaurusy, ukazujące wzajemne relacje zachodzące w ramach prezentowanej terminologii. Pierwsze sporządzane są przy wykorzystaniu techniki separowania autonomizującej jednostkę terminologiczną, czyniąc ją samowystarczalną. Artykuły hasłowe są w takich słownikach z reguły obszerne. Drugie powstają przy użyciu techniki tezauryzowania łączącej terminologię w jeden spójny system. W rezultacie takich działań terminologicznych artykuły hasłowe są maksymalnie ograniczane, a nacisk kładziony jest na odwzorowanie relacji semantycznych [Zwierzchoń 2001: 120-122]6. Dodatkowo forma semantyzacji jednostek terminologicznych może być uwzględniona w IST, w którym ukazywane są jednostronne związki pomiędzy terminami na poziomie interdyscyplinarnym (temat ten zostanie rozwinięty w dalszej części pracy). 6 Techniki separowania i tezauryzowania zostały szerzej omówione w rozdziale 4.2. 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny Piąta typologia słowników terminologicznych uwzględnia poziom analizy lingwistycznej, dzieląc słowniki na derywacyjne, etymologiczne oraz kombinatoryczne. Odpowiednio, poszczególne typy ST ilustrują strukturę morfologiczną, etymologiczne pochodzenie lub możliwe konstrukcje syntaktyczne i porządkują terminy według tych kategorii lub alfabetycznie [Lukszyn, Zmarzer 2006: 127, 144]. Szósty podział uwzględnia charakter jednostki wyjściowej. Z tego punktu widzenia można wyróżnić słowniki terminów, terminoelementów oraz frazeologiczne. Siódma typologia rozróżnia słowniki ze względu na obecność ekwiwalentów obcojęzycznych, dzieląc słowniki na jednojęzyczne, dwujęzyczne i wielojęzyczne. Kolejny podział dotyczy korpusu tekstów; w tym miejscu znajdujemy słowniki terminologii odrębnych szkół językowych, neologizmów, zapożyczeń i historyczne. Za pomocą ostatniej kategorii wyróżniono słowniki specjalistyczne, dydaktyczne i ogólne naukowe, obierając za kryterium przeznaczenie danego dzieła terminologicznego. Poszczególne słowniki można charakteryzować, uwzględniając powyższe kategorie w celu przybliżenia ich struktury i funkcjonalności użytkownikom. Bez względu na rodzaj słownika istotne jest przestrzeganie trzech podstawowych zasad terminografii przy ich sporządzaniu: zasady ograniczenia zbioru terminologicznego, zasady systematyzacji tego zbioru oraz zasady międzyjęzykowej harmonizacji terminologii [STP 2005: 105, Zmarzer 2001: 29]. Jak zauważa S. Bowerman: „Language adaptation and modernisation are essential to the evolution and, indeed, survival of any language” 7 [Bowerman 2006: 319], co niewątpliwie odnosi się także do języka specjalistycznego, a przez to do działalności terminologicznej, na którą składa się tworzenie systemów pojęciowych (działalność terminologiczna podstawowa, zwana również pierwotną oraz twórczą) oraz organizacja terminologii w formie tekstów naukowych, miedzy innymi słowników specjalistycznych (zwana działalnością stosowaną, a także wtórną, odtwórczą) [Nowicki 1986(2): 520]. Podsumowując dotychczasowe rozważania, z punktu widzenia konstruowania terminograficznego, które zalicza się do działalności terminologicznej wtórnej, kluczowe jest uświadomienie sobie, że wiedza jest pewną właściwością człowieka oraz że istnieją różne rodzaje wiedzy. Zależność pomiędzy wiedzą specjalistyczną a językową oraz rola słownika umysłowego w procesie 7 „Adaptacja i modernizacja języka jest niezbędna do jego ewolucji, a tym samym również jego przetrwania” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 41 42 1. Wiedza specjalistyczna – słownik terminologiczny przetwarzania informacji są czynnikami wartymi uwzględnienia przy tworzeniu słowników specjalistycznych. Zadaniem stojącym przed terminografami jest szeroko pojęta reprezentacja terminologii poprzez „gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie treści wiedzy profesjonalnej na danym etapie jej rozwoju” [STP 2005: 105]. Istotne jest, aby podejmowane działania były realizowane w sposób odwołujący się do systemu kognitywnego człowieka, do jego sposobu myślenia, skutkując tworzeniem nowej wiedzy, czyli – używając terminologii z dwóch pierwszych rozdziałów – prowadząc do generowania nowych konceptów i zacieśniania sieci powiązań w sieci konceptualnej. W tym celu konieczna jest harmonizacja terminologii w słowniku na różnych poziomach: subjęzyka specjalistycznego, konkretnego modelu językowego, definicji, międzynarodowej harmonizacji terminologii oraz systemu pojęciowego [Kielar 2001: 141-145]. Jak wcześniej zauważono, dobór terminów zależy od rodzaju słownika, jego przeznaczenia oraz zakresu wiedzy w nim opisanej. Szczególnym rodzajem słowników są interdyscyplinarne słowniki specjalistyczne, narzędzia do porównywania systemów pojęciowych dyscyplin pokrewnych. Z kolei szczególnym rodzajem terminów w nich prezentowanych są terminy interdyscyplinarne. 2. TERMINY INTERDYSCYPLINARNE A KONCEPTY WĘDROWNE 2.1. Koncepty wędrowne W niniejszej rozprawie wyrażenia „koncept wędrowny” (KW, koncept łączący, koncept wiążący) używa się w znaczeniu komponentu wiedzy specjalistycznej obejmującego zestaw cech dystynktywnych wchodzący w skład konceptów specjalistycznych odpowiadających pojęciom funkcjonującym w różnych polach pojęciowych. Koncept wędrowny wraz z dodatkowymi cechami dystynktywnymi może być wyrażany w postaci konkretnych terminów, odpowiadając reprezentowanym przez nie pojęciom. Odosobniony natomiast jest wiązką myśli świadczącą o ciągłości wiedzy człowieka, która może się realizować jedynie w kontekście odpowiedniego systemu pojęciowego, z którym wchodzi we wzajemne relacje [Sawicka 2012]. Odnosząc się do wiedzy specjalistycznej ekspertów z poszczególnych dyscyplin, można mówić o jednostkach myśli, które są jej elementami, czyli o konceptach specjalistycznych. Mogą być one realizowane w postaci wyrażeń specjalistycznych, tworząc pojęcia (w ramach niniejszej pracy wyrażenia specjalistyczne nazywane są także terminami, zgodnie z ogólnie przyjętą definicją terminu). Każdy termin to znak językowy, któremu przypisana jest forma językowa oraz wartość systemowa. Wartość systemowa terminu określa jego miejsce w sieci relacji, które utrzymują jedność systemu. Terminy używane są w ramach konkretnych dyscyplin naukowych i w ich zakresie są ściśle sprecyzowane, naukowo zdefiniowane. W obrębie jednej dyscypliny jeden termin powinien mieć jedno, ściśle określone miejsce w sieci relacji semantycznych, to znaczy powinien odnosić się do jednego pojęcia. Jednak często w wyniku transterminologizacji zachodzi zjawisko polegające na tym, że jedno wyrażenie językowe odwołuje się do różnych, chociaż zbliżonych pojęć w ramach pokrewnych dyscyplin naukowych. W skrajnych przypadkach występuje homonimia, przez co terminy, 44 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne chociaż posiadają taką samą formę językową, odnoszą się do całkowicie odmiennych pojęć. Pamiętając o tym, że sztucznie stworzone granice dyscyplin naukowych nie muszą być granicami sieci konceptualnych, możliwa jest również sytuacja odwrotna, mianowicie kiedy jeden koncept (jeden zestaw cech dystynktywnych) jest reprezentowany w różnej formie językowej przez różne wyrażenia językowe w ramach poszczególnych dyscyplin. Rysunek 6: Koncept wędrowny w układzie konceptów specjalistycznych Opracowane na podstawie [Rzepkowska 2015(1): 122] [Sawicka 2012: 200] (KW – koncept wędrowny, KS1, KS2, KSx – koncepty specjalistyczne) Punktem wyjścia do opracowania teorii „konceptu wędrownego” stała się składnikowa analiza znaczenia (inaczej analiza komponencjalna), zgodnie z którą leksem rozkładany jest na minimalne składniki semantyczne nazywane semami (jak również w innych opracowaniach komponentami znaczenia, mnożnikami semantycznymi, figurami treści, cechami semantycznymi, episemami, pleremami, sememami, semantemami, itp.), a poszczególne semy powiązane są ze sobą konstantami logicznymi i składają się na sememy lub semantemy (więcej: [Tokarski 1984: 19-22; Polański 1993: 43-44; Tezaurus 1998: 30-31, 280; Timoszuk 2005: 130-135; Wołowska 2010: 142]). W koncepcji Greimasa każdy semem będący „odbiciem sensu” reprezentowanego przez leksem w dyskursie składa się z jądra semicznego (noyau semique, Ns) oraz semów kontekstowych (klasemów, classemes, Cs). Jądro semiczne stanowi element znaczeniowy leksemu niezmienny, niezależnie od kontekstu, natomiast klasem jest „zmienną semiczną”, dzięki której możliwe jest określenie „zmian efektów sensu” [Greimas 1966: 38-44, za Wołowska 2010: 143]. Struktura sememu opracowana przez Greimasa (Sm=Ns+Cs) doprowadziła do stworzenia pojęcia 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne izotopii dyskursywnej, czyli „powtórzenia semów kontekstowych na osi syntagmatycznej dyskursu zapewniającej spójność tekstu” [Wołowska 2010: 143]. Zjawisko analogiczne do „izotopii dyskursowej” Greimasa można zaobserwować w strukturze pojęciowej terminów. Jest ono szczególne widoczne w przypadku terminów wieloznacznych i polega na powtarzaniu tych samych cech dystynktywnych pojęć w różnych terminach, również w terminach z dyscyplin pokrewnych. Może zachodzić w wyniku niektórych sposobów tworzenia terminów, przede wszystkim zapożyczeń międzydyscyplinarnych lub przesunięcia semantycznego w ramach danego języka specjalistycznego. Możliwe jest również zaobserwowanie takiej sytuacji w dyscyplinach pokrewnych w wyniku procesu terminologizacji wyrażeń z języka ogólnego [Infoterm 2005: 10]. Przeprowadzona analiza terminologiczna w zakresie terminologii podatkowej (której wyniki opisano w części rozprawy omawiającej „Interdyscyplinarny słownik podatkowy”) ukazała, że powtarzalność elementów wspólnych w parach i grupach terminów dotyczących podatków zaczerpniętych z trzech dyscyplin pokrewnych wynosiła aż 82%. W terminologii termin jest postrzegany jako element mający znaczenie tylko w danym systemie terminologicznym. Jeżeli termin, który powstał w zakresie jednej dyscypliny, zostaje zaadaptowany przez pole pojęciowe innej dyscypliny, oznacza to, że znaczna cześć cech dystynktywnych pojęcia, które reprezentuje, zostaje również zaadaptowana przez nową dyscyplinę. Zazwyczaj „cecha głębinowa terminu” [Zmarzer 2005: 105], inaczej „jądro znaczeniowe” (core of determinate meaning) [Pec 2007: 299], pozostaje w takiej sytuacji niezmienna. Jednak fakt zaistnienia w nowym otoczeniu ma bezpośredni wpływ na pozostałe cechy dystynktywne takiego terminu, inaczej zwane „cieniem semantycznym” pojęcia (penumbra of indeterminacy) [ibid]. Cień semantyczny w szczególności oddziałuje na sposób pojmowania terminu przez ekspertów z danej dyscypliny. Z tego powodu przy omawianiu cech dystynktywnych powtarzalnych w różnych terminach (często charakteryzujących się jednakową formą językową) występujących w różnych dyscyplinach naukowych odwołano się do poziomu konceptualnego. Wyrażeniem „koncept wędrowny” nazwany został koncept będący elementem wiedzy specjalistycznej eksperta kilku dyscyplin, który obejmuje zestaw cech dystynktywnych wspólnych dla dwóch lub większej liczby konceptów specjalistycznych (lub pojęć, jeżeli przypisana została im forma językowa), a różnice w zestawie pomiędzy konceptem wędrownym a konceptami specjali- 45 46 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne stycznymi, z którymi może się częściowo pokrywać, wynikają ze specyfiki dyscyplin, do której odnoszą się poszczególne koncepty specjalistyczne. Koncepty wiążące stanowią część wspólną zestawu cech dystynktywnych niektórych konceptów specjalistycznych z różnych zakresów działalności człowieka (rysunek 7). Zestaw ten może się odnosić do takich właściwości konceptu jak: kształt, częstotliwość, sposób użytkowania czy działania, stan fizyczny lub jego brak, w przypadku obiektów abstrakcyjnych itp., w zależności od klasy onomazjologicznej konceptu. Jeżeli konceptowi wędrownemu przypiszemy formę językową, np. wskazując go w definicjach terminów wieloznacznych, możemy go nazwać „semantemem leksykalnym”, odwołując się tym samym do wspomnianej składnikowej analizy znaczenia. Koncepty wędrowne mogą występować w dwóch lub więcej systemach, gdyż obejmują właściwości (cechy dystynktywne) powtarzane w konkretnych konceptach specjalistycznych w sieciach kognitywnych odpowiadającym poszczególnym zakresom wiedzy (dyscyplinom) (rysunek 7). Aby wytłumaczyć teorię konceptów wędrownych proponowaną w niniejszej pracy, posłużmy się hipotetycznym przykładem. Weźmy pod uwagę koncept wyjściowy o cechach „α”, „β” oraz „γ” będący elementem wiedzy „w” (Ww). Niektóre cechy tego konceptu „wędrują”, czyli są istotne w konceptach odnoszących się do innych dyscyplin. W przypadku wiedzy „x” (Wx) istotne są dwie cechy: „α” oraz „π”, ale tylko cecha „α” jest cechą wspólną z konceptem wyjściowym. W ramach wiedzy „y” (Wy) można wyodrębnić koncept o cechach: „α”, „β” oraz „ω”, z czego cechy wspólne dla tego konceptu i konceptu wyjściowego obejmują cechy „α” i „β”. Natomiast koncept o cechach „α” i „β” jest elementem wiedzy „z” (Wz). W tym przypadku koncept wiedzy „w” ma dwie wspólne cechy z konceptem wiedzy „z”. Wspólną cechą dla wszystkich konceptów jest wartość „α”. Zatem to właśnie cecha „α” jest konceptem wędrownym, obecnym we wszystkich konceptach specjalistycznych. Dodatkowo w dyscyplinach „w”, „y” oraz „z” realizowane są dwie cechy: „α” i „β” i to one w sumie stanowią koncept wędrowny, biorąc pod uwagę tylko te trzy dyscypliny. Zasadę funkcjonowania konceptów łączących można również przedstawić na przykładzie kilku wyrażeń. W przypadku konceptu reprezentującego wyrażenie „międzynarodowość” można stwierdzić, że jego cechą „α” jest obiekt odnoszący się do wielu państw. W zależności od dyscypliny, którą uwzględnimy, „międzynarodowość” może przywoływać szereg dodatkowych cech. „Międzynarodowość konferencji” oznacza, że jest dostępna (cecha „β”) dla obywateli różnych państw (cecha „α”) oraz umożliwia wymianę informacji między nimi 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne (cecha „γ”). „Międzynarodowość prawa” wskazuje na jego jednorodność (cecha „π”) w różnych państwach (cecha „α”). Z kolei „międzynarodowość handlu” oznacza dostępność (cecha „β”) dla obywateli różnych państw (cecha „α”) oraz możliwość przemieszczania się w celu sprzedaży lub kupna towarów pomiędzy państwami (cecha „ω”). Innym przykładem jest wyrażenie „międzynarodowość operatora sieci telefonii komórkowej”, które odnosi się do jego dostępności dla użytkowników (cecha „β”) w różnych państwach (cecha „α”). Przykład ten został podsumowany w tabeli 2. Cechy „α” oraz „β” stanowią koncept wędrowny w ramach wiedzy Ww (edukacja), Wx (prawo), Wy (handel) i Wz (rynek telekomunikacyjny). Rysunek 7: Koncept wędrowny w układzie konceptów specjalistycznych wg rodzaju wiedzy [Sawicka 2012: 202] (K – koncept; W – wiedza; w, x, y, z – identyfikator rodzaju wiedzy; α, β, γ, π, ω – cechy dystynktywne konceptów) Z powyższego przykładu wynika, iż można wyróżnić różne koncepty wędrowne dla różnych par i grup konceptów specjalistycznych. Zestaw cech dystynktywnych, które koncept specjalistyczny może reprezentować, może być bardzo bogaty. Poszczególne pojęcia reprezentowane przez terminy nie muszą obejmować ich wszystkich, lecz jedynie te, które są istotne w odniesieniu do innych elementów wiedzy z konkretnej dyscypliny naukowej. Oznacza to, iż człowiek przywołując pewien koncept w określonym kontekście, nie musi przywoływać wszystkich jego cech dystynktywnych, lecz tylko te, które są konieczne do identyfikacji danego pojęcia i odróżnienia go od innych z danej dyscypliny lub innych 47 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne 48 dyscyplin. Na przykład, bez odpowiedniego kontekstu koncept „międzynarodowość” obejmuje cechy „α”, „β”, „γ”, „ω” oraz „π”. Dopiero odpowiedni fragment systemu konceptualnego odpowiadający konkretnemu zakresowi wiedzy pozwoli przywołać relewantne cechy dystynktywne składające się na dane pojęcie. Tabela 2: Koncepty wędrowne na przykładzie interdyscyplinarnego terminu „międzynarodowość” [Sawicka 2012: 203] Cecha α β γ Międzynarodowość konferencji (Ww) x x x Międzynarodowość handlu (Wy) x x x x Międzynarodowość prawa (Wx) Międzynarodowość operatora sieci telefonii komórkowej (Wz) ω x π x x Opisane powyżej koncepty wędrowne są jednostkami mentalnymi, które mogą zostać zwerbalizowane jedynie poprzez językową identyfikację ich cech dystynktywnych, np. w definicjach, tworząc semantemy leksykalne. Dodatkowo KW odgrywają istotną rolę w procesie konceptualizacji wiedzy, wspomagając jej porządkowanie w sieciach konceptualnych, których przykłady zostały przytoczone w poprzednim rozdziale. Teoria konceptów łączących może stanowić podstawę do analizy zjawiska interdyscyplinarności w terminologii. 2.2. Koncepty wędrowne jako wyznaczniki terminów interdyscyplinarnych Przed omówieniem i wskazaniem terminów interdyscyplinarnych należy określić, jak rozumiane jest pojęcie interdyscyplinarności w kontekście terminologii i terminografii. Jak zauważa Z. Kloch, wyrażenie interdyscyplinarność stało się w ostatnim czasie zarówno modą jak i koniecznością [Kloch 2007]. Prawdopodobnie z tych dwóch powodów używane jest stosunkowo pochopnie do nazywania badań, procesów czy zjawisk, bez zastanowienia nad adekwatnością takiego określenia. Zdaniem J. Czaputowicza „pojęcie interdyscyplinarności […] oznacza, że studia lub badania wykraczają poza paradygmatyczną wiedzę dyscyplinarną” [Czaputowicz 2012: 232]. Odwołując się do sposobu ujęcia interdyscyplinarności przez OECD w 1972 r., uwagę zwraca porównanie jej z po- 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne jęciem multidyscyplinarności (politematyczności) [CERI 1972]. Termin interdyscyplinarność rozumiany jest jako oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej dziedzin. Jest to możliwe, gdy są to zbliżone do siebie zakresy wiedzy. W przypadku multidyscypliarności dyscypliny działają obok siebie – ich interakcja nie prowadzi do zmian w poszczególnych dyscyplinach. Działania interdyscyplinarne mogą być mniej lub bardziej złożone, począwszy od wymiany jednej idei, po integrację pojęć, procedur, terminologii czy danych. „Interdyscyplinarność odnosi się […] zawsze do określonego procesu badawczego, natomiast multidyscyplinarność może także określać wiedzę” [Gagatek 2013: 121], kiedy na przykład student posiada wiadomości z dziedziny prawa, ekonomii i finansów. Takie rozróżnienie jest wielokrotnie przywoływane w pracach naukowych odnoszących się do zjawiska interdyscyplinarności w celu klarownego wyjaśnienia tej właściwości działań człowieka [Moran 2002; Wierzchosławski 2009: 32-45; Klein 2010; Szostak 2012; Gagatek 2013]. Zarówno interdyscyplinarność, jak i politematyczność mają ogromne znaczenie w pracy terminologiczno-terminograficznej. Politematyczność terminologii może być rozpatrywana do pewnego stopnia w kategorii wady, jeżeli jej potencjał nie jest odpowiednio wykorzystywany, będąc powodem ograniczeń w podejmowanych badaniach, oraz jeżeli nie zostanie wsparta powiązaniami interdyscyplinarnymi: Terminology suffers from two drawbacks: its multidisciplinarity which for several of its important or even indispensable subfields takes away areas of basic research, such as conceptology and nomenclature, for the benefit of the basic autonomous studies and secondly its restriction to the field of translation 8 [Wijnands 1993: 167]. Z drugiej strony, badania w zakresie terminologii nie powinny być ukierunkowane jedynie na ich użyteczność w tłumaczeniach. Świadczona przez TNC, szwedzkie narodowe centrum terminologii, usługa polegająca na odpowiadaniu na zapytania dotyczące znaczenia terminów jest tego przykładem. Spływające zapytania odnoszą się do różnych dziedzin i terminów w różnych językach. Jak wskazuje Claudia Dobrina, autorka artykułu opisującego tę usługę, zapytania na temat terminów pochodzą od przedstawicieli różnych profesji. To, co je różni to „Terminologia cierpi z powodu dwóch wad: po pierwsze, swojej multidyscyplinarności, która ze względu na wielość istotnych i niejednokrotnie niezbędnych dyscyplin odbiera jej wiele zakresów badań podstawowych, takich jak konceptologia i nomenklatura, na rzecz niezależnych badań podstawowych, po drugie, swojego ograniczenia w zakresie tłumaczeń” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 8 49 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne 50 zakres zainteresowań: „translators are prone to be more interested in term equivalents, subject-field experts in definitions, journalists in new terms” 9 [Dobrina 2010:84]. Co więcej, analiza monolingwalna powinna mieć pierwszeństwo w stosunku do badań interlingwalnych, ponieważ nieadekwatna analiza struktury pojęciowej technolektu w danym języku narodowym może prowadzić do zakłóceń w komunikacji międzyjęzykowej. Interdyscyplinarność jest właściwością stopniowalną: można wyznaczyć jej różne rodzaje w zależności od stopnia, na jakim realizowane są jej poszczególne komponenty. J.T. Klein określiła dwa podstawowe czynniki mające wpływ na interdyscyplinarność: 1) stopień integracji dyscyplin i interakcji między nimi, 2) zakres współpracy oraz stopień współpracy w zespole [Klein 2010]. Pierwszy pozwolił wyróżnić interdyscyplinarność częściową, polegającą na fragmentarycznej integracji (partial integration, budowanie mostów miedzy dyscyplinami) oraz interdyscyplinarność całkowitą, polegającą na całościowej integracji (full integration; restrukturyzacja dyscyplin). Na podstawie drugiego czynnika wyodrębniono interdyscyplinarność wąską (narrow, korzystanie z dorobku innych dyscyplin) i interdyscyplinarność szeroko zakrojoną (broad, kooperacja polegająca na integracji dorobku na poziomie konceptualnym). Uwzględniając wcześniej wspomnianą multidyscyplinarność, zależność pomiędzy nią a interdyscyplinarnością na poziomie zakresu tematycznego można przedstawić w sposób graficzny (rysunek 8). Rysunek 8: Zależność między interdyscyplinarnością a multidyscyplinarnością wg stopnia integracji dyscyplin. Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 61] Interdyscyplinarność ma szczególne znaczenie w naukach humanistycznych, w których można mówić o pewnej płynności granic pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami naukowymi. Odwołując się jedynie do ostatniego wieku, „Tłumacze wydają się bardziej zainteresowani ekwiwalentami, specjaliści z poszczególnych dziedzin definicjami, a dziennikarze nowymi terminami” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 9 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne zakres zainteresowań nauk humanistycznych rozszerzył się z zagadnień dotyczących kultury na kwestie ukierunkowane ogólnospołecznie [Klein 2011: 138-142], co wskazuje na stosunkową elastyczność struktury pojęciowej tego zakresu pracy badawczej człowieka. Jak zauważa Moran po przeanalizowaniu szeregu aspektów humanistyki: „(...) interdisciplinarity has produced some of the most interesting intellectual developments in the humanities over the last few decades”10 [Moran 2002: 184]. Przykładem nauki humanistycznej charakteryzującej się licznymi powiązaniami interdyscyplinarnymi jest lingwistyka. W poszczególnych zakresach zainteresowań lingwiści korzystają miedzy innymi z dokonań i metodologii takich nauk jak historia, antropologia, literaturoznawstwo, psychologia, socjologia, filozofia, logika, nauki przyrodnicze (anatomia, fizjologia, fizyka) oraz matematyka [Timoszuk 2005: 193-198]. Powyższe spojrzenie na kwestię interdyscyplinarności zostało uwzględnione w zakresie pracy terminologicznej nad specjalistycznym słownictwem interdyscyplinarnym. Pary lub grupy terminów określonych w niniejszej rozprawie interdyscyplinarnymi wiążą dyscypliny wspólnym zestawem cech dystynktywnych. Z punktu widzenia taksonomii nie sprawiają one, że nagle dwie dyscypliny łączą się, tworząc trzecią, jak to ma miejsce w rozumieniu interdyscyplinarności wyznaczonym przez OECD. Jednak ich obecność w technolektach wpływa na poszczególne dyscypliny. Ów wpływ może polegać na przenoszeniu całych mikrosieci pojęciowych do poszczególnych zakresów działalności człowieka, może również być przejawem zależności jednej dyscypliny od drugiej, oddziałując na przykład na badania i metodologię postępowania w każdej z nich. Analogiczne podejście do interdyscyplinarności przyjęto w stosunku do interdyscyplinarnych słowników terminologicznych będących przedmiotem tej monografii, wykorzystując dodatkowo elementy multidyscyplinarności funkcjonalne z punktu widzenia opisu terminograficznego. W proponowanym rodzaju słowników terminy interdyscyplinarne przedstawiane są zarówno jako jednostki terminologiczne reprezentatywne dla każdej z dyscyplin z osobna (podejście multidyscyplinarne), jak i wzajemnie zależne (podejście interdyscyplinarne). Oba rodzaje relacji są istotne, aby zilustrować znaczenie każdego z terminów w sposób przejrzysty, uwypuklający podobieństwa i różnice obserwowane w ich polach pojęciowych. Jak zauważa R. Szostak, interdyscyplinarność nie ma na celu integracji dyscyplin, by zwyczajnie tworzyły jedną. Istotne „(…) dzięki interdyscyplinarności w ciągu ostatnich kilku dekad udało się dojść do jednych z najbardziej interesujących osiągnięć intelektualnych w zakresie nauk humanistycznych” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 10 51 52 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne jest wykorzystanie różnych perspektyw proponowanych przez poszczególne dyscypliny w celu rozwiązania problemu naukowego [Szostak 2012: 16-19]. Proces działań interdyscyplinarnych jest bardzo złożony, ponieważ odwołuje się do systemu konceptualnego poszczególnych specjalistów i w rezultacie poszerza go, tworząc nowe połączenia. Zatem jest to coś więcej niż suma różnych spostrzeżeń. Bardziej trafne byłoby nazwanie tego procesu kreatywnym ekscerpowaniem i łączeniem elementów tych spostrzeżeń, odszukiwaniem ich części wspólnej ukierunkowanej na rozwiązanie sytuacji problemowych. „Interdyscyplinarność […] prowadzi do przekraczania ostrych granic między dyscyplinami, a w każdym razie do spostrzegania problemów i zagadnień, których z jednorodnego, monofonicznego punktu widzenia widać by nie było” [Kloch 2007]. Narzędziem, które można wykorzystać, aby wspomóc ten proces, jest interdyscyplinarny słownik specjalistyczny. Wykorzystuje on terminy interdyscyplinarne oraz opracowane specjalnie do ich wyróżnienia koncepty łączące, aby pokazać relacje zarówno interdyscyplinarne, jak i intradyscyplinarne. Koncepty specjalistyczne, które zostały usystematyzowane jako pojęcia różnych dyscyplin poprzez werbalizację, a ich zestawy cech dystynktywnych pokrywają się w znacznym stopniu, czyli, zgodnie z przytoczoną powyżej definicją, obejmują pewien koncept wędrowny, mogą być reprezentowane albo przez znaki o jednakowej lub bardzo zbliżonej formie graficznej lub werbalnej, albo przez znaki różne pod względem formy (rysunek 9). FN KONCEPT WĘDROWNY FZ • • • D1{Z1;F1} D2{Z2;F1} Dx{Zx;F1} • • • D1{Z1;F1} D2{Z2;F2} Dx{Zx;Fx} Rysunek 9: Jednorodność i różnorodność znaków reprezentujących koncept wędrowny [Sawicka 2012: 204] (FN – forma niezmienna, FZ – forma zmienna, D – dyscyplina naukowa, Z – znak, F – forma) P. Michałowski zauważa, że „[…] struktury leksykonów terminologicznych pokrewnych dyscyplin naukowych wykazują określone podobieństwa. Wiele jednostek terminologicznych funkcjonuje w kilku leksykonach, jednak 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne w każdym z nich w nieco odmienny sposób” [Michałowski 2011: 148]. Przykładem takiej sytuacji, kiedy koncept specjalistyczny może być reprezentowany przez znaki językowe w takiej samej formie w różnych dyscyplinach, są terminy interdyscyplinarne. Są to wyrażenia specjalistyczne o randze terminów w pokrewnych dyscyplinach naukowych, co oznacza, że zostały naukowo zdefiniowane w tych dyscyplinach, reprezentując w nich specjalny rodzaj pojęć. Pokrewne dyscypliny naukowe to takie zakresy działalności człowieka, które z jednej strony są określone jako odrębne, z drugiej zaś są do siebie zbliżone. Owo zbliżenie może polegać na zajmowaniu się zagadnieniami równolegle poprzez badanie ich z różnej perspektywy. Cechą charakterystyczną pojęć reprezentowanych przez terminy interdyscyplinarne jest obejmowanie wspólnego zestawu cech, tj. konceptu wędrownego. Wartość systemowa terminów, w tym również terminów interdyscyplinarnych, determinowana jest przez system, w którym funkcjonują. Z tego względu wartość ta może być odmienna w każdej z dyscyplin. Mimo że pod względem formy językowej zapisanej lub wypowiedzianej, a czasem również biorąc pod uwagę ich definicje, wydają się to być te same terminy, z punku widzenia całego systemu konceptualnego mogą zaistnieć pewne różnice w zestawie ich cech dystynktywnych, które determinują ich odmienność. Powyższą sytuację można zilustrować przykładami. Podatki, które nie składają się na odrębną dyscyplinę naukową, są bezpośrednio przedmiotem działalności w ramach ekonomii, finansów oraz prawa, a pośrednio w bardzo wielu dyscyplinach, np. ekologii, budownictwie itd. Termin „płatnik”, który jest ściśle związany z systemem podatkowym, jest inaczej rozumiany w prawie niż w zakresie ekonomii i finansów. Mianowicie w prawie „płatnik” [Kalina-Prasznic, 2004: 516] to: […] podmiot inny niż podatnik, obowiązany (z mocy wyraźnego przepisu) do obliczenia, pobrania i wpłacenia podatku na właściwy rachunek. Odpowiada za podatki niepobrane lub pobrane w kwocie niższej od należnej, chyba że nastąpiło to z winy podatnika, oraz za podatki pobrane i niewpłacone w terminie. W ekonomii termin „płatnik” może być rozumiany jako „osoba lub instytucja, która dokonuje płatności” [Malczewski 2008: 287]. W finansach natomiast jest to albo „osoba prawna lub fizyczna, na której ciąży obowiązek uregulowania roszczenia (zapłaty); płatnik w rozliczeniach bezgotówkowych bywa nazywanym dłużnikiem” [Krzyżkiewicz 2006: 324], albo „osoba prawna bądź 53 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne 54 fizyczna zobowiązana do uiszczenia podatku” [Šmid 2007: 163]. (Definicja ekonomiczna i pierwsza definicja finansowa w dużej mierze się pokrywają, dlatego w dalszej części analizy będą przedstawiane łącznie i określane jako znaczenie finansowo-ekonomiczne). Na powyższym przykładzie można dostrzec, że forma, w jakiej występuje termin „płatnik”, charakteryzuje się różną wartością systemową w zakresie różnych dyscyplin. Na gruncie prawa „płatnik” to „podmiot inny niż podatnik” (cecha „ω”), chociaż wiadomo, że podatnik też musi regulować pewne opłaty (cecha „α”). Podmiot ten jest „obowiązany […] do obliczenia, pobrania i wpłacenia podatku” (cecha „β”). W przypadku finansów (definicja pierwsza) i ekonomii to „osoba prawna lub fizyczna” (cecha „π”, gdzie „π” ∋ „ω”), która ma uregulować „roszczenie” (cecha „γ”, gdzie „γ” ∋ „β”). „Podmiot inny niż podatnik” jest jednocześnie „osobą prawną lub fizyczną”, zatem cecha „π” jest hiperonimem w stosunku do cechy „ω”. Analogicznie, „roszczenie” to hiperonim w stosunku do terminu „podatek”, gdyż podatek jest szczególnym rodzajem roszczenia. W kontekście finansowym (druga definicja) „płatnik” może być również rozumiany jako „osoba prawna bądź fizyczna zobowiązana do uiszczenia podatku”. Definicja ta obejmuje cechy: „π” (osoba prawna lub fizyczna), „α” (osoba zobowiązana uiszczania pewnych opłat), „β” (obowiązana do obliczenia, pobrania i wpłacenia podatku) oraz „-ω” (brak cechy „ω”, czyli podmiot, który może być również podatnikiem). Ostatnia cecha dystynktywna („-ω”) związana jest z postrzeganiem terminów „płatnik” oraz „podatnik” jako synonimów w kontekście finansowym. Również cecha „-ω” zawiera się w cesze „π”, zatem „π” ∋ „-ω”. Tabela 3: Koncept wędrowny na przykładzie terminu interdyscyplinarnego „płatnik” Cecha α β γ ω π Płatnik (prawo) x x x x x Płatnik (finanse(2)) x Płatnik (finanse(1) i ekonomia) x x x x x - x Biorąc pod uwagę powyższe, nasuwa się wniosek, że „płatnik” w rozumieniu prawnym (prawo podatkowe) to hiponim „płatnika” w ujęciu finansowo-ekonomicznym oraz „płatnika” w drugim znaczeniu finansowym. We wszystkich analizowanych dyscyplinach „płatnik” jest osobą, która płaci. Wynika z tego, że osoba, która płaci (cecha „α”), jest wspólną cechą charakterystyczną konceptu specjalistycznego reprezentowanego przez termin „płatnik” 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne we wszystkich trzech ujęciach: prawnym, finansowo-ekonomicznym i finansowym. Zestaw tych cech na gruncie poszczególnych dyscyplin jest poszerzony o dodatkowe cechy dystynktywne typowe dla każdej z nich (cechy „γ”, „β”, „π”, „ω”), z tym że cechy „γ” oraz „β” częściowo się pokrywają, podobnie jak cechy „π” oraz „ω”. Uwzględniając te obserwacje, można podsumować, że: KW = „α” ∪ („γ” ∩ „β”) ∪ („π” ∩ „ω”) = „α” ∪ „γ” ∪ „π”, gdzie KW to koncept wędrowny. W analizie dyskursu specjalistycznego istotne jest, aby zidentyfikować, do jakiej dyscypliny odnosi się dane wyrażenie. W przeciwnym razie mogą zajść nieporozumienia oraz błędne odczytanie informacji, które autor jednostki informacyjnej zamierza opisać. Poniżej zaprezentowane zostały trzy jednostki informacyjne zaczerpnięte z różnych źródeł, w których został użyty wyraz „płatnik”. (1) Osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej, osoby fizyczne będące płatnikami składek za inne osoby, osoby fizyczne prowadzące pozarolniczą działalność, osoby opłacające składki na własne ubezpieczenia (obowiązkowo lub dobrowolnie) zobowiązane są do sporządzenia i przekazania do ZUS dokumentu – zgłoszenie płatnika składek, przy czym pewne grupy osób dokonują zgłoszenie płatnika składek łącznie ze zgłoszeniem do ubezpieczeń społecznych i/lub do ubezpieczenia zdrowotnego11. (2) Do wpłaty podatku obowiązani są również płatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych, czyli osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej obowiązane na podstawie przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, do obliczenia i pobrania od podatnika (osoby fizycznej) podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu12. (3) Jeżeli ustawy podatkowe nie stanowią inaczej, właściwość miejscową organów podatkowych ustala się według miejsca zamieszkania albo adresu siedziby podatnika, płatnika, inkasenta lub podmiotu wymienionego w art. 133 § 213. http://e-inspektorat.zus.pl – Zgłoszenie płatnika składek. http://www.mf.gov.pl – Karta informacyjna – obszar 4. 13 Art. 7 par. 1 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jednolity Dz.U. z 2012 roku, poz. 749 ze zmianami). 11 12 55 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne 56 Pierwszy fragment jest częścią tekstu ze strony ZUS i stanowi przykład finansowo-ekonomicznej jednostki informacyjnej. Użyty w nim wyraz „płatnik” zawsze poprzedza wyraz „składek”. Tak sformułowany kontekst sprawia, iż właściwa interpretacja tego terminu nie przysparza problemu, ponieważ bezpośrednie relacje semantyczne, w które wchodzi omawiane wyrażenie („płatnik składek” w połączeniu z kontekstem ubezpieczeń społecznych), jednoznacznie określają jego znaczenie. Kolejny fragment został zaczerpnięty z karty informacyjnej wydanej przez Ministerstwo Finansów. Również w tym przypadku wyrażenie „płatnik” jest doprecyzowane poprzez określnik: „płatnik podatku dochodowego”. Dzięki takiemu kontekstowi wiadomo, że chodzi o prawne użycie terminu „płatnik”. Inaczej sytuacja przedstawia się w ostatnim fragmencie, w którym „płatnik” nie jest sprecyzowany żadną przydawką. Jednak również w tym przypadku przypisanie odpowiedniego pojęcia do terminu „płatnik” nie powinno być problemem dla czytelnika, gdyż fragment pochodzi z ustawy „Ordynacja podatkowa”, co precyzuje prawny kontekst wszystkich terminów występujących w tym dokumencie. Powyżej wspomniano także, że koncepty wędrowne mogą być również reprezentowane przez terminy różniące się pod względem formy w różnych dyscyplinach. Przyglądając się takim dwóm terminom z odrębnych dziedzin jak „plomba” oraz „wypełnienie”, można zauważyć, iż charakteryzują je wspólne podstawowe cechy dystynktywne, które determinują sposób użycia materiału lub materiałów odpowiednio określanych „plombą” bądź „wypełnieniem”. Pierwszy termin jest terminem z zakresu budownictwa i oznacza „budynek wznoszony w luce pomiędzy istniejącymi już budynkami tworzącymi zwartą linię zabudowy (pierzeję) lub budynek wolno stojący wznoszony na działce wolnej pomiędzy już zabudowanymi”. Termin „wypełnienie” używany jest w stomatologii do określenia „materiału odbudowującego tkanki zęba, utracone na skutek próchnicy lub innych uszkodzeń niepróchnicowego pochodzenia”. Potocznie stomatologiczny termin „wypełnienie” zwany jest także „plombą”. Tabela 4: Koncept wędrowny na przykładzie terminów „plomba” oraz „wypełnienie” Cecha α β Plomba (budownictwo) x x Wypełnienie (stomatologia) x γ x 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne Powyższe definicje wskazują na wspólną cechę dystynktywną „plomby” w budownictwie oraz „wypełnienia” w stomatologii, którą jest zadanie stawiane tym strukturom, czyli wypełnianie przestrzeni wolnej, stanowiącej pewną lukę czy pustkę w całej strukturze (cecha „α”). Cechy, które odróżniają te dwa pojęcia, obejmują zestaw charakterystyczny dla poszczególnych dziedzin: w budownictwie będą to konstrukcje budowlane (cecha „β”), a w stomatologii – konstrukcje odnoszące się do uzębienia (cecha „γ”). W przypadku dyscyplin takich jak stomatologia i budownictwo można by się spierać, iż nie są to dyscypliny pokrewne, jednak, jeżeli przypatrzymy się dokładniej procedurom używanym w stomatologii i materiałom wykorzystywanym przez dentystów i murarzy czy inżynierów, można zauważyć dużą zależność między tymi dwoma zakresami działalności człowieka. 2.3. Terminy interdyscyplinarne w procesie identyfikacji i semantyzacji jednostek informacyjnych „Terminologia w jej powiązaniu z systemami pojęć jest szczególnie wdzięcznym, ale niezwykle trudnym problemem badań, zwłaszcza kiedy staramy się rozpatrywać ją w rozległych interdyscyplinarnych aspektach” [Garbacik 1984: 65]. Odpowiedni zasób wiedzy z dziedziny, której dotyczą specjalistyczne jednostki informacyjne jest niezbędny do ich właściwego rozumienia. Tylko wtedy możliwa jest ich prawidłowa identyfikacja. Jest to istotne szczególnie w przypadku terminów interdyscyplinarnych, których jednakowa forma funkcjonująca w poszczególnych dyscyplinach może skutkować błędnym rozumieniem wyrażeń specjalistycznych, a w konsekwencji całych, złożonych jednostek informacyjnych, w których one występują. W takim przypadku identyfikacja polega na przywoływaniu cech dystynktywnych reprezentowanych przez termin, rozpoznawaniu cech wspólnych, które ten termin reprezentuje w poszczególnych dyscyplinach (konceptu wędrownego, KW) oraz cech odróżniających go w danej dyscyplinie (WS 1), od terminu przybierającego taką sama formę językową w innej dyscyplinie (WS 2) (rysunek 10). Zatem w przypadku przytoczonego wcześniej „płatnika” należy pamiętać, iż w kontekście prawnym jest to termin znaczeniowo „węższy” niż termin o takiej samej formie w kontekście ekonomicznym lub finansowym. 57 58 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne Znaczenie (KW+CD1) ∩ CDn) forma językowa TI 1 Identyfikacja kontekst (CDn) Semantyzacja WS1 (KW + CD1) Znaczenie (KW+CD2) ∩ CDm) forma językowa TI 2 kontekst (CDm) Identyfikacja Semantyzacja WS2 (KW + CD2) Rysunek 10: Koncept wędrowny w procesie identyfikacji i semantyzacji jednostek informacyjnych [Sawicka 2012: 198, 212] (TI 1, TI 2 – terminy interdyscyplinarne, WS1, WS2 – wartość systemowa, KW – koncept wędrowny, CD1, CD2 – dystynktywne cechy TI wyodrębnione na podstawie wartości systemowej, CDn, CDm – dystynktywne cechy TI wyróżnione na podstawie kontekstu) Kiedy odbiorca jednostki informacyjnej dokona już identyfikacji terminu, możliwa jest jego semantyzacja, oznaczająca zrekonstruowanie znaczenia 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne w oparciu o relacje semantyczne zaobserwowane w danym tekście specjalistycznym na podstawie wiedzy posiadanej na temat danej dyscypliny [porównaj: Hirs 1993: 224-236]. Określenie znaczenia terminu to wyodrębnienie cech dystynktywnych, które realizuje w analizowanym dyskursie, czyli ostateczne odtworzenie pojęcia reprezentowanego przez termin. Rekonstrukcja cech dystynktywnych charakteryzujących dane wyrażenie specjalistyczne dokonywana jest na podstawie posiadanej wiedzy, wartości systemowej terminu oraz relacji semantycznych zachodzących w tekście. Relacje pomiędzy konceptem wędrownym a procesem identyfikacji i semantyzacji pary terminów interdyscyplinarnych przedstawiono na rysunku 10. Wynika z niego, iż termin posiadający określoną formę językową, w procesie identyfikacji odsyła odbiorcę jednostki informacyjnej do wartości systemowej w systemie pojęciowym konkretnej dyscypliny naukowej (odpowiednio WS1 lub WS2). Przy założeniu, że odbiorca jednostki informacyjnej posiada odpowiednią wiedzę, jest on w stanie przywołać zestaw cech reprezentowanych przez wyrażenie specjalistyczne. Zestaw ten obejmuje koncept wędrowny (KW), czyli cechy wspólne dla przyjętej pary terminów interdyscyplinarnych, oraz cechy dystynktywne, odróżniające od siebie te terminy (CD1 lub CD2). Następnie w procesie semantyzacji odbiorca wybiera te cechy, które rzeczywiście są reprezentowane przez termin (CDn), biorąc pod uwagę relacje semantyczne zaobserwowane w tekście specjalistycznym. W ten sposób odbiorca generuje znaczenie, przywołując istniejący lub tworząc nowy koncept, który, stanowiąc cząstkę jego wiedzy, może następnie pozwolić mu użyć danego wyrażenia językowego w sposób analogiczny. Koncepty wędrowne są ważne w procesie identyfikacji i semantyzacji jednostek informacyjnych, ponieważ zestaw cech dystynktywnych wspólny dla przyjętej pary lub grupy terminów interdyscyplinarnych pozwala na sprawniejsze rozpoznanie wartości systemowej terminu. Na przykład: przytoczone wyrażenie „płatnik” w pierwszej chwili odwołuje odbiorcę do znaczenia podstawowego, tj. osoby, która płaci, dopiero w dalszej kolejności odbiorca jednostki informacyjnej przypisuje temu terminowi dodatkowe cechy dystynktywne, ograniczając znaczenie na podstawie posiadanej przez siebie wiedzy do jednej z dyscyplin naukowych, w których ten termin występuje. Analiza tekstu oraz powiązań semantycznych w nim zachodzących umożliwia przypisanie kolejnych cech dystynktywnych do konceptu reprezentowanego przez dane wyrażenie specjalistyczne lub na odrzucenie niektórych przypisanych wcześniej cech. W kontekście formularzy PIT-11 oraz PIT-36, w zdaniu: „Pakiet formularzy do 59 60 2. Terminy interdyscyplinarne a koncepty wędrowne rozliczenia rocznego PIT za 2011 r. dla płatników, którzy nie korzystają z ulg podatkowych i rozliczają się indywidualnie”, wyrażenie „płatnik” jest użyte w znaczeniu prawnym. Dodatkowo występowanie w otoczeniu innych terminów prawno-podatkowych ogranicza grupę osób mogących być płatnikami w tym przypadku do osób fizycznych. Koncepty wiążące mogą również skutkować pozornym rozumieniem jednostki informacyjnej, w której występuje dany termin. Takie zagrożenie występuje w przypadku niewystarczającej wiedzy na temat dyscypliny, którą dana jednostka informacyjna opisuje, lub niewłaściwej analizy dyskursu. Na przykład, odbiorca może wiedzieć o jednym z dwóch finansowych znaczeń wyrażenia „płatnik” i w konsekwencji nie dostrzec konieczności przypisania mu dodatkowych cech dystynktywnych w momencie, gdy ten termin został użyty w innym znaczeniu. Koncepty wędrowne usprawniają proces identyfikacji i semantyzacji specjalistycznych jednostek informacyjnych, ponieważ są interdyscyplinarnie uniwersalne. Terminy obejmujące koncepty łączące są szybciej identyfikowane w poszczególnych dyscyplinach przez odbiorcę niż terminy reprezentujące pojęcia właściwe jedynie dla jednej dyscypliny, które posiadają niewiele cech wspólnych z innymi konceptami. Związane jest to z procesem konceptualizacji unikalnym dla każdej osoby, który, chociaż jest zindywidualizowany, może podlegać wspólnym schematom. 3. SŁOWNIK SPECJALISTYCZNY JAKO OBIEKT BADAŃ 3.1. Metodologia badań terminograficznych Naukowa praca badawcza nieodzownie jest związana z pozyskiwaniem danych, których źródłem mogą być odpowiednio przeprowadzone eksperymenty i obserwacje. Bez względu na rodzaj badania, aby można było uznać doświadczenie za należycie przeprowadzone, powinno ono obejmować następujące elementy: „postawienie problemu, ustalenie dotychczasowego stanu wiedzy na temat postawionego problemu, hipotezę, eksperyment właściwy, opracowanie wyników obserwacji i pomiarów” [Wójcicki 1964: 53]. Podstawowym źródłem danych empirycznych są eksperymenty. T. Kotarbiński rozróżnia w ramach eksperymentu postrzeganie oraz obserwację, wyjaśniając, iż postrzeganie to zauważanie czegoś w sposób niezamierzony, obserwacja (obserwowanie) to planowe postrzeganie, natomiast eksperyment to działanie podjęte w celu wywołania czegoś w konkretnych warunkach po to, by można było zaobserwować, czy w tychże warunkach towarzyszy temu czemuś coś wcześniej przyjętego jako przedmiot obserwacji w eksperymencie [Kotarbiński 1986: 282-285]. Dodatkowo obserwacja może być również rozumiana nie tylko jako proces, lecz również jako jego skutek, tj. „sąd spostrzegawczy” lub „fakt zaobserwowany”. Posługując się tą terminologią, eksperyment jest obserwacją „czynną”, a obserwacja „bierna” jest po prostu obserwacją [Herbut 1997; Podsiad 2000; Maryniarczyk 2002; Czarnota 1988]. Eksperymenty lingwistyczne obejmują przede wszystkim eksperymenty myślowe oraz eksperymenty projektowane przez eksperymentatora na samym sobie, przybierając głównie formę dialogu wewnętrznego (autodialogu) badacza wspartego ukierunkowaną obserwacją. W badaniach nad językiem 62 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań pierwszym krokiem jest sprawdzenie na własne potrzeby postawionej hipotezy, a następnie, jeżeli wyniki są pozytywne, przeprowadzenie dalszych obserwacji stopniowo w coraz większym zakresie, w celu uzyskania szerszej perspektywy przydatnej również dla innych specjalistów. Aby stanowić bazę do rozbudowywania systemu pojęciowego danej dyscypliny, hipoteza naukowa powinna być konstruowana na bazie pewnych postulatów wynikających z utrwalonych koncepcji i ich elementów, w oparciu o eksperyment myślowy [Garbacik 1984: 71]. Do opracowania tekstu użytkowego, na przykład słownika lub podręcznika, eksperymentator musi odpowiedzieć sobie na szereg pytań w autodialogu. Część z poszukiwanych odpowiedzi, oprócz analizy na poziomie autokomunikacji, wymaga przeprowadzenia autoeksperymentu (eksperymentu lub obserwacji na samym sobie) lub mikroeksperymentu (eksperymentu lub obserwacji na niewielkiej próbce materiału) przed zaangażowaniem większych środków finansowych i nakładów pracy do sprawdzenia wyników na bogatszym materiale lub przy udziale innych osób, takich jak respondenci czy dodatkowi wykonawcy. W ramach niniejszej pracy przeprowadzone zostały trzy badania. W celu określenia sytuacji na rynku wydawniczym w zakresie dostępności politematycznych słowników terminologicznych (PST) oraz stosowanych w nich rozwiązań terminograficznych, przeanalizowano szczegółowo 71 słowników specjalistycznych opublikowanych w latach 2007-2012, które zostały wyselekcjonowane przy pomocy określonych wcześniej kryteriów. Kolejne badanie obejmowało analizę słowników specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich obronionych na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW w latach 2005-2011. Zadaniem tej obserwacji było określenie szeregu potencjalnych rozwiązań, które mogłyby być wykorzystane przy kompilowaniu IST, z punktu widzenia ich skuteczności w realizowaniu wyznaczonych im zadań. Ostatnim badaniem była analiza terminologiczna trzech tekstów ustaw regulujących kwestię podatku dochodowego dla polskich podmiotów. Na ich podstawie opracowano „Interdyscyplinarny słownik podatkowy” (ISP), ilustrujący praktyczne zastosowanie jednej z przedstawionych metodologii postępowania w pracy terminograficznej nad interdyscyplinarnymi słownikami terminologicznymi. Przy przeprowadzaniu badań wzięto pod uwagę złożoność zagadnienia technologii badań językoznawczych wynikającej z szeregu faktów, między innymi z tożsamości przedmiotu badań i narzędzia opisu (języki naturalne), tożsamości podmiotu i przedmiotu poznania (człowiek) czy złożoności natury 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań przedmiotu badań widocznej w różnych orientacjach badawczych [Timoszuk 2005: 193-198; Pawłowski 2010(1): 117]. Pozyskiwanie danych w wyniku doświadczenia w lingwistyce możliwe jest przy wykorzystaniu narzędzi pracy lingwistycznej, wśród których podstawowym jest metajęzyk oparty na języku narodowym. To, jakie instrumentarium zostanie przyjęte, determinuje etapy pracy badawczej, tj. określa sekwencję uporządkowanych czynności, w wyniku których otrzymywane są informacje natury empirycznej. Rodzaj otrzymanych danych i ich układ zależy od obiektu badań lingwistycznych, przyjętych procedur badawczych oraz zasad interpretacji uzyskanych danych. Z punktu widzenia kierunku badania, eksperyment jest formą zorientowaną na wynik, obserwacja – na proces, a kwestionariusz czy badanie ankietowe – na kontekst [Lew 2004: 37-38]. Metajęzyk lingwistyki zmienia się w zależności od tego, co zostanie obrane za cel badania oraz jaką formę badacz wybierze do jego przeprowadzenia. W analizach wykonanych w ramach rozprawy wykorzystano przede wszystkim obserwację. Wynika to z faktu, iż jeżeli za przedmiot badania obierzemy same teksty, czyniąc przy tym różne założenia, nie posiadając wiedzy na temat warunków ich powstawania, badania takiego nie można nazwać eksperymentem sensu stricto, gdyż działania badacza ograniczają się do obserwowania, natomiast żadne zmiany wywołujące lub wpływające na badane zjawisko, co jest warunkiem, aby uznać badanie za eksperyment, nie są wprowadzane. Do eksperymentu potrzebna jest zmienna, którą w lingwistyce jest człowiek jako obiekt badań. Obserwacja jest to „planowe i systematyczne postrzeganie zdarzenia lub obiektu, które jest odpowiedzią na jakieś pytanie” [Hajduk 2005: 118]. Jak zauważył J. Sztumski, „obserwacja jest jedną z najważniejszych metod otrzymywania informacji o świecie, a zdolność obserwacyjna i spostrzegawczość jest jedną z najważniejszych cech badacza” [Sztumski 2005: 151]. Należycie przeprowadzona obserwacja powinna być wykonana z premedytacją, planowością, celowością, aktywnością badacza oraz systematycznością. Premedytacja oznacza, iż obserwacja przeprowadzana jest, aby rozwiązać z góry ściśle określone zadanie; planowość wskazuje na działanie według planu zgodnego z obranym celem; celowość oznacza, że badacz skupia się na zjawiskach interesujących z punktu widzenia oznaczonego celu; aktywność badacza polega na dokonaniu odpowiedniej selekcji w zaobserwowanych spostrzeżeniach przy wykorzystaniu posiadanej wiedzy i doświadczenia; systematyczność wyklucza postrzeganie przypadkowe, które jest jednorazowe, a obserwacja powinna być planowo 63 64 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań powtarzana zgodnie z jej założeniami w różnych warunkach. Brak którejś z powyższych cech może przejawiać się w subiektywnych spostrzeżeniach podyktowanych stereotypami, osobistymi poglądami, odczuciami, stanem emocjonalnym i innymi zmiennymi, które prowadzą do wypaczenia jej wyników. Przeprowadzone w badaniach obserwacje miały charakter pośredni, ponieważ polegały na pozyskiwaniu danych z gotowych tekstów, tj. materiałów wcześniej opracowanych: słowników, rozpraw doktorskich i tekstów ustaw. Przeprowadzone zostały w sposób kontrolowany: w przypadku słowników i prac doktorskich – przy wykorzystaniu wcześniej przygotowanych narzędzi badawczych (matryc parametrów kontrolnych), w przypadku tekstów ustaw – według ustalonych kryteriów doboru terminów. Na każdym z etapów postępowania badacz wykorzystywał eksperyment myślowy, czyli eksperyment zorientowany na osiągnięcie zamierzonego celu bez konieczności przeprowadzenia go w rzeczywistości [Sorensen 1992: 205-206; Honderich 1999: 179-180; Podsiad 2000: 211]. Służył on do wstępnej analizy zagadnienia przed sprawdzeniem go przy użyciu obserwacji. Przeprowadzone eksperymenty myślowe były sposobem na wysuwanie hipotetycznych twierdzeń w oparciu o posiadaną przez autora wiedzę. Eksperymenty myślowe opierają się na wyobrażonych sytuacjach oraz są całkowicie podporządkowane założeniom teoretycznym [Darian 2003: 150]. W ramach niniejszej rozprawy eksperymenty myślowe uznawane są za eksperymenty, mimo nieposiadania fizycznej formy (argumenty za uznaniem takiej formy eksperymentów przedstawiane są między innymi przez Sorensena [1992] oraz Häggqvista [1996]). Są analizą potrzeb wykonywaną przez eksperymentatora na samym sobie w oparciu o własną wiedzę. Jedno badanie może obejmować szereg przedstawionych powyżej rodzajów obserwacji i eksperymentów, których kolejność jest odpowiednio dostosowana do potrzeb. Wszystkie powinny być wspomagane eksperymentem myślowym z wykorzystaniem języka proceduralnego na poziomie języka wiedzy, ponieważ eksperymentator, kontrolując badanie i analizując na bieżąco otrzymywane wyniki, jednocześnie sprawdza naukową potrzebę kontynuowania działań w wyznaczonym kierunku lub ich zmiany. Autodialog jest podstawową formą prowadzenia badań w lingwistyce, jako że jest niezbędny nie tylko w eksperymentach myślowych, lecz również w innych formach pozyskiwania danych językoznawczych. Język eksperymentów w autokomunikacji może być albo bliższy językowi hipotez, albo języków teorii, a jego efekty oceniane mogą być na podstawie 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań materialnych wyników. W lingwistyce rezultatem wykorzystania języka wiedzy w badaniach empirycznych jest ustalony eksperymentalnie układ wielkości lingwistycznych podlegających analizie. 3.2. Analiza politematycznych słowników terminologicznych (PST) wydanych w Polsce w latach 2007-2012 Zagadnienie interdyscyplinarności jest w ostatnich latach niezwykle popularne. Dołączyło ono do obecnej już od pewnego czasu specjalizacji i te oba potężne nurty przeobrażeń oddziałują silnie na rozwój współczesnej nauki [Wierzchosławski 2009: 31]. Obecnie możemy obserwować łączenie poszczególnych specjalności widoczne w nowo powstających nazwach z takimi przedrostkami jak etno- czy socjo-. Zmienia się także struktura i istota samych dyscyplin, a ich kierunek dyktowany jest przez zmiany w otaczającym nas świecie. W konsekwencji widoczne są również dynamiczne przesunięcia semantyczne terminów w nich wykorzystywanych; zmienia się także sposób ich nazewnictwa, zarówno w zakresie tworzenia neologizmów, jak i zastępowania już funkcjonujących terminów nowymi, które wydają się bardziej adekwatne, wygodniejsze w użyciu (np. akronimy) czy „modniejsze” (ponieważ na przykład wywodzą się z języka podstawowego danej dyscypliny) [Faber, León-Araúz 2014; Picton 2014; Fernández-Silva, Freixa, Cabré 2014; Fuertes-Olivera, Nielsen 2014; Kristiansen 2014]. Dodatkowo częste zapożyczanie terminów (a za ich pośrednictwem samych pojęć i ich cech dystynktywnych) pomiędzy poszczególnymi dziedzinami stanowi kolejny dowód na rosnące powiązania interdyscyplinarne, gdyż takie „przeniesienie” z dyscypliny na dyscyplinę nie byłyby możliwe, gdyby nie istniały między nimi relacje na poziomie konceptualnym, polegające na przykład na pewnej symetrii w zależnościach [Marchwiński 2001: 147-150]. Na rynku wydawniczym rokrocznie pojawiają się słowniki specjalistyczne opracowane dla potrzeb określonych grup zawodowych. Są to przede wszystkim słowniki branżowe obejmujące jedną dyscyplinę naukową. Oprócz nich publikowane są również słowniki obejmujące więcej niż jedną dyscyplinę naukową, które często skierowane są do szerszego grona odbiorców lub do specyficznej grupy zawodowej wykorzystującej w swojej pracy słownictwo z różnych zakresów działalności ludzkiej. Jest to odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie na znajomość kilku dyscyplin jednocześnie, co najmniej na poziomie 65 66 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań terminologicznym. Jednak obeznanie z terminologią musi iść w parze z posiadaniem odpowiedniej wiedzy, której zdobycie umożliwiają słowniki specjalistyczne skonstruowane we właściwy sposób. Analiza istniejących słowników specjalistycznych stanowi jeden z trzech elementów pracy terminograficznej. Reprezentuje element praktyczny słowników specjalistycznych obok teorii, określającej parametry ich konstruowania, oraz pragmatyki słowników, stawiającej sobie za cel opracowanie optymalnych modeli słowników specjalistycznych [Zmarzer 1991: 118]. W niniejszym rozdziale omówiono strukturę obecnych na rynku słowników specjalistycznych obejmujących słownictwo z co najmniej dwóch dyscyplin naukowych. Słowniki takie nazwane zostały w ramach przeprowadzonego badania politematycznymi słownikami terminologicznymi lub PST. Mimo iż niejednokrotnie ich autorzy określali je mianem interdyscyplinarnych słowników specjalistycznych, większość z nich nie spełnia warunku interdyscyplinarności, skupiając się na każdej z dyscyplin z osobna i w ten też sposób je analizując, bez uwzględniania relacji między nimi. Zaletą politematycznych słowników terminologicznych jest manifestacja określonych fragmentów nieprzerwanej wiedzy człowieka. Posiadają one o tyle wartość naukową, o ile nie są przypadkowym zbiorem terminologii z poszczególnych dyscyplin, a ich zakres tematyczny został określony na podstawie niesprzecznych założeń kognitywnych [Bergenholz, Tarp 1995: 60-62]. Tak jak w przypadku innych słowników specjalistycznych, prezentacja potocznej wiedzy lub terminologii specjalistycznej na podstawie niesystematycznych założeń dyskwalifikowałaby je jako teksty specjalistyczne. Analizie poddanych zostało 71 słowników wydanych w latach 2007-2012 i udostępnianych w Bibliotece Narodowej w Warszawie (stan na koniec lipca 2013 roku; pełna lista słowników w załączniku 1). Słowniki poddane badaniu zostały wybrane na podstawie tytułów oraz informacji zamieszczonych na kartach terminologicznych Biblioteki Narodowej. Zatem słowniki uznane za PST to słowniki specjalistyczne, których tytuły oraz karty terminograficzne wskazują, iż terminologia w nich ujęta obejmuje więcej niż jedną dziedzinę wiodącą. Z grupy tych słowników zostały wykluczone słowniki ogólnonaukowe oraz słowniki, które po wstępnej analizie treści autorka uznała za niespełniające kryterium dwu- lub wielodyscyplinarności. Należy jednak pamiętać, iż przyjęty do badania zbiór dzieł terminograficznych stanowi jedynie statystyczną próbę, gdyż nie obejmuje wszystkich tego typu dzieł wydanych w przyjętych w założeniach badawczych okresie. Taka sytuacja wynika z dwóch faktów. Po pierwsze, 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 67 mimo zobowiązania wydawców do przekazywania egzemplarzy obowiązkowych książek do wybranych bibliotek, w tym do Biblioteki Narodowej w Warszawie (pełna lista bibliotek znajduje się na stronie Biblioteki Narodowej14), nie wszyscy z tego się wywiązują. Po drugie, niejednokrotnie tytuły oraz informacje zawarte na kartach terminograficznych nie odzwierciedlają rzeczywistej treści słowników, zawężając ją lub uogólniając (wniosek płynący z badań nad słownikami przeprowadzonymi przez M. Łukasika [Łukasik 2007(1): 17]). Na poniższym wykresie przedstawiona została liczba PST przypadająca na poszczególne lata od 2007 do 2012 włącznie. Wyniki wskazują, iż najwięcej PST zostało opublikowanych w latach 2007-2008, po których zanotowano spadek do 8 słowników w 2010 i 2011. Badany okres zakończył się wynikiem 10 publikacji w 2012 roku. 20 17 17 15 11 10 10 8 8 2010 2011 5 0 2007 2008 2009 2012 Rysunek 11: PST wg roku wydania [Rzepkowska 2015(3): 233] W ramach badania przeprowadzono analizę ogólną i szczegółową PST. Analiza ogólna obejmuje przegląd PST pod kątem siedmiu kategorii stanowiących podstawę do podziału słowników terminologicznych [STP 2005: 105]. Analiza szczegółowa natomiast obejmuje omówienie cech charakteryzujących makrostrukturę i mikrostrukturę PST poszerzoną o przegląd informacji dla użytkownika przedstawionych w analizowanych słownikach. Niektóre z cech sprawdzanych w analizie ogólnej zostały powtórzone w części dotyczącej makrostruktury i mikrostruktury słowników w celu zobrazowania innych kwestii, na które wpływ mają powtarzane właściwości. http://www.bn.org.pl/zbiory/egzemplarz-obowiazkowy/wykaz-bibliotek-uprawnionych-dootrzymywania-bibliotecznych-egzemplarzy-obowiazkowych – Wykaz bibliotek uprawnionych do otrzymywania bibliotecznych egzemplarzy obowiązkowych. 14 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 68 3.2.1. Ogólna analiza terminograficzna PST W pierwszej kolejności analizowane słowniki terminologiczne zostały scharakteryzowane według kategorii determinujących ogólne podziały słowników terminologicznych [STP 2005: 105], a mianowicie ich przedmiot, objętość, technikę opracowania, obecność ekwiwalentów obcojęzycznych, informacje o korpusie tekstów oraz przeznaczenie. Charakterystyka słowników terminologicznych według powyższych kategorii została omówiona w pierwszym rozdziale. Ogólny podział słowników według kryterium zakresu przedmiotowego obejmuje słowniki ogólnonaukowe, słowniki specjalistyczne (OST), interdyscyplinarne słowniki terminologiczne (IST)15 oraz branżowe słowniki terminologiczne (BST). W przypadku IST, biorąc pod uwagę ich objętość, możemy wyróżnić słowniki pełne i niepełne (podstawowe). Analogiczny podział zastosowano w niniejszym badaniu w odniesieniu do PST. Pełność czy niepełność PST zależy od stopnia reprezentacji terminologii objętej jedną sferą terminologiczną, tj. grupą leksykonów terminologicznych, między którymi zachodzą wzajemne zależności natury semantycznej. Przyglądając się objętości PST, okazuje się, że 58% słowników ma nie więcej niż 10 000 haseł, a 80% nie więcej niż 20 000 haseł. Jedynie w 6% słowników liczba haseł przekracza 30 000. Biorąc pod uwagę, iż średnio IST uwzględniający bezpośrednie związki semantyczne pomiędzy pokrewnymi LT zawiera około 20-25 tysięcy haseł, otrzymane dane pozwalają wysnuć wniosek, iż 80% PST to niepełne słowniki, a pozostałe 20% to słowniki pełne. Jednak kryterium pełności i niepełności słownika nie wynika bezpośrednio z liczby haseł w nim przedstawionych, lecz z tego, czy prezentowana w nim terminologia obejmuje wszystkie relacje semantyczne w ramach danej sfery terminologicznej zakreślonej przez poszczególne leksykony terminologiczne dyscyplin stanowiących przedmiot danego PST. Precyzyjne określenie, czy analizowane PST są słownikami pełnymi czy nie, wymagałoby przeanalizowania leksykonów terminologicznych dyscyplin składowych, wyodrębnienie ich elementów, a następnie zsumowanie liczby terminów poszczególnych Chociaż, jak zauważono powyżej, politematyczne słowniki terminologiczne nie spełniają wszystkich warunków interdyscyplinarności (pominięte są w nich relacje pomiędzy poszczególnymi dziedzinami czy dyscyplinami), są one określone jako należące do tego rodzaju słowników ze względu na fakt, iż przedmiot terminologii prezentowanej w zbadanych słownikach odpowiada zakresowi tematycznemu słowników interdyscyplinarnych. 15 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 69 leksykonów i porównanie tej liczby z liczbą terminów zaprezentowaną w konkretnym słowniku. Z uwagi na fakt, iż taka analiza nie stanowi głównego zagadnienia niniejszej pracy, a poszczególne słowniki poddane analizie obejmują szeroki wachlarz dziedzin i są opracowane w kombinacjach języka polskiego z różnych językami obcymi, przedstawiony udział procentowy pełnych i niepełnych PST jest jedynie szacunkowy i tak powinien być traktowany. Liczba haseł jest sprecyzowana w analizowanych tomach jedynie w 55 przypadkach na 71. W 16 słownikach, w których nie podano informacji o liczbie terminów, dokonano szacunkowych obliczeń, które wykorzystano w dalszych analizach. W grupie zbadanych słowników najwięcej jest słowników obejmujących od 1 000 do 10 000 haseł, aż 32%; następne w kolejności to słowniki o najmniejszej objętości nieprzekraczającej 1 000 artykułów hasłowych (25%) oraz zawierające od 10 000 do 20 000 haseł (23% słowników). W przedziale od 20 000 do 30 000 haseł znajduje się 14% próby. Zaledwie 4 słowniki ma więcej niż 30 000 haseł (6%). Tabela 5: Wyniki analizy PST wg kategorii podziału słowników terminologicznych Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 235] Kategoria Przedmiot: IST (próba statystyczna) Objętość (liczba haseł)  do 1 000  1 001 – 10 000  10 001 – 20 000  20 001 – 30 000  powyżej 30 000 Technika opracowania: rejestr Technika opracowania: słownik  Słownik objaśniający  Tezaurus Ekwiwalenty obcojęzyczne Określenie korpusu tekstów Przeznaczenie:  Specjalistyczne  Dydaktyczne  Specjalistyczne i dydaktyczne Liczba słowników 71 Odsetek* (100%=71) 100% 18 23 16 10 4 42 29 28 1 57 26 25% 32% 23% 14% 6% 59% 41% 97% ** 3% ** 80% 37% 21 16 34 29% 23% 48% * dane zaokrąglone do liczby całkowitej; ** 100% odpowiada 29 słownikom, które nie zostały opracowane w formie rejestrów 70 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań Ze względu na technikę opracowania zasobu terminologicznego dzieła terminograficzne możemy podzielić na rejestry terminologiczne oraz słowniki terminologiczne. Pierwsze to spisy jednostek terminologicznych, których głównym zadaniem jest rejestrowanie terminologii. Drugie natomiast to słowniki przedstawiające terminy jako jednostki systemu terminologicznego danej dziedziny. Mogą mieć one formę słowników objaśniających lub tezaurusów. Większość z analizowanych słowników to rejestry terminologiczne (59%), prezentujące terminologię wraz z obcojęzycznymi ekwiwalentami. 41% analizowanej próby to słowniki terminologiczne, w przeważającej większości słowniki objaśniające (27 na 28 słowników) i jeden tezaurus. Podział słowników ze względu na korpus tekstów, na podstawie których dany słownik został skonstruowany, obejmuje słowniki terminologii odrębnych szkół, słowniki neologizmów terminologicznych, słowniki zapożyczeń oraz historyczne słowniki terminologiczne [Lukszyn, Zmarzer 2006: 141-149]. W analizowanej próbie kwestia korpusu tekstów jest trudna do ustalenia, gdyż określono go jedynie w 26 słownikach. W pozostałych przypadkach nie ma informacji o źródłach prezentowanej terminologii lub jako źródło podane jest własne doświadczenie w danej dziedzinie. Z tego też względu omawiana kategoria została statystycznie opracowana w zakresie obecności lub braku informacji o źródłach terminologii. Warto zauważyć, iż żadnego z PST, w których jest informacja o źródłach terminologii, nie można zaliczyć do któregokolwiek z czterech przedstawionych rodzajów słowników w kategorii rodzaj korpusu tekstów. Zgodnie z informacjami od autorów analizowanych słowników, znaczna ich część przeznaczona została dla specjalistów oraz studentów (48%); tylko dla specjalistów przygotowanych zostało 29% słowników, a pozostałe 23% skierowane zostało wyłącznie do celów edukacyjnych. W przypadku słowników zawierających ekwiwalenty w języku lub językach obcych możemy mówić również o ich przeznaczeniu tłumaczeniowym. Jednak należy zauważyć, iż słowniki tłumaczeniowe powinny spełniać dodatkowe kryteria, których niestety rejestry terminologiczne, będące w przewadze w analizowanej próbie, nie spełniają (więcej na temat słowników dla tłumaczy w [Urbanek 1993; Szemińska 2009, 2014]). 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 3.2.2. Szczegółowa analiza terminograficzna PST W ramach analizy szczegółowej przestudiowano PST pod kątem obecności konkretnych cech słowników terminologicznych lub ich braku. Na poziomie makrostruktury wzięto pod uwagę takie elementy jak: objętość, rodzaj zastosowanej mikrostruktury (rejestr, słownik terminologiczny), stopień symetrii w słowniku, obecność dodatkowych elementów, które wzbogacają dzieło terminograficzne, tj. indeksów oraz innego rodzaju załączników, obecność lub brak metajęzyka, bibliografii lub informacji o źródłach zamieszczonych w inny sposób niż zbiorcza oraz zakres tematyczny słownika [Lukszyn, Zmarzer 2006: 136; Łukasik 2007(1): 18]. Niektóre elementy makrostruktury nie zostały omówione ani wzięte pod uwagę ze względu na niemożność ich rzetelnej oceny bez dokładnego przeanalizowania całych leksykonów terminologicznych w nich omówionych. Taka analiza nie stanowi bezpośredniego celu niniejszego badania, a pobieżna weryfikacja tychże cech mogłaby doprowadzić do fałszywych wniosków. Cechy makrostruktury, które nie zostały ujęte w analizie, obejmują: stopień kompletności słownika względem leksykonu terminologicznego, stopień harmonizacji słownictwa z systemami języków światowych, relacja do nazw własnych i normy terminologicznej oraz wykorzystanie możliwości topograficznych. Dodatkowo w ramach analizy makrostruktury wzięto pod uwagę takie kwestie jak cechy formalne: obecność lub brak strony tytułowej oraz spisu treści, sposób prezentacji danych (alfabetyczna czy systematyczna, określająca relacje między terminami) i częściowo powiązaną ze sposobem prezentacji danych technikę sporządzania słownika (technika separowania czy tezauryzowania). Ponadto dokonano analizy treści informacji dla użytkownika zamieszczonych we wstępie, na okładce lub w innej formie. Parametry brane pod uwagę przy analizie mikrostruktury obejmują wyróżnione przez Grineva parametry: rejestracyjne (źródło), formalne (transkrypcja fonetyczna i informacja gramatyczna, spis derywatów), etymologiczne (objaśnienia etymologiczne), leksykalne (informacja o dyscyplinie naukowej), interpretacyjne (obecność lub brak definicji), asocjacyjne (relacje semantyczne), ekwiwalencyjne (ekwiwalenty obcojęzyczne) oraz użytkowe (kolokacje i przykłady użycia, dodatkowe informacje o użyciu terminu) [Bergenholz, Tarp 1995: 188-223; Grinev 1995: 48-51; Lukszyn, Zmarzer 2006: 136; Łukasik 2007(1): 21-23; Karpiński 2008: 110-115]. Parametry ilustracyjne i graficzne 71 72 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań zostały omówione w charakterystyce makrostruktury w parametrze odnoszącym się do metajęzyka, natomiast obecność parametrów klasyfikacyjnych została zaznaczona również w analizie makrostruktury jako obecność lub brak odwzorowania systemu relacji między terminami. Tabela 6: Wyniki analizy PST – makrostruktura słownika Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 239] Kategoria Systematyczność podawanych informacji Dodatkowe indeksy Inne załączniki poza indeksami Metajęzyk wyższego rzędu Skróty Źródła terminologii (zbiorcza na końcu) Źródła terminologii (tylko przy każdym artykule) Liczba słowników 69 27 37 15 39 28 5 Odsetek* (100%=71) 97% 38% 52% 21% 55% 39% 7% Dodatkowe parametry formalne: Strona tytułowa Spis treści Technika tezauryzowania Technika separowania Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna 71 22 1 70 100% 31% 1% 99% 3 4% 69 97% * dane zaokrąglone do liczby całkowitej Budowa obecnych na rynku słowników politematycznych została przeanalizowana z punktu widzenia obecności lub braku poszczególnych elementów makrostruktury, jak również narzędzi umożliwiających użytkownikom pracę z nimi. Ostatni element został sprawdzony poprzez analizę wstępu (lub informacji o słowniku zamieszczonych niejednokrotnie na okładce lub na samym początku słownika). Informacje podawane były w większości słowników w sposób systematyczny, chociaż niejednokrotnie budowa poszczególnych artykułów hasłowych różniła się od pozostałych wielkością oraz elementami składowymi, co wynikało głównie ze względów praktycznych i logicznych. 27 słowników spośród 71 poddanych analizie posiadało dodatkowe indeksy terminów, a 37 zawierało ponadto inne załączniki, typu listy form skróconych, prezentację symboli metajęzyka czy listy haseł wraz z odpowiednikami 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań lub definicjami, odnoszące się do przedmiotowej dziedziny, lecz nie ujęte w głównej części słownika, na przykład nazwy instytucji, walut itp. Metajęzyk, czyli „język w wysokim stopniu sformalizowany, operujący własnym aparatem pojęciowym i odpowiadającym mu systemem terminologicznym wraz z regułami syntaktycznymi” [Jurkowski 1991: 49], w słownikach dwujęzycznych lub wielojęzycznych był językiem opisu języka przedmiotowego, innymi słowy języka lub języków przekładu. W przypadku słowników objaśniających metajęzykiem był język przytaczanych definicji. Jeżeli chodzi o tezaurusy, obok metajęzyka w definicjach wykorzystywany był również metajęzyk wyższego stopnia w postaci znaków odzwierciedlających system relacji między terminami16 [Allan 2006(1): 31-32; Jurkowski 1991: 46-49]. Metajęzyk wyższego stopnia został również wykorzystany sporadycznie w niektórych rejestrach terminologicznych oraz terminologicznych słownikach objaśniających. W sumie metajęzyk wyższego rzędu użyto w 15 słownikach (21%), natomiast różnego rodzaju skróty, na przykład wprowadzające informację gramatyczną czy informację dotyczącą dziedziny użycia danego terminu, znalazły się, jak już wspomniano, w 55% słowników. Literatura wykorzystana przy konstruowaniu słowników została wspomniana w 28 słownikach (39%), zazwyczaj na końcu słownika w zbiorczej bibliografii, bez odniesienia do konkretnych artykułów hasłowych. W pięciu słownikach (7%) taka informacja bibliograficzna została zamieszczona w każdym z artykułów hasłowych oddzielnie. Było to albo odniesienie do autora artykułu, albo do publikacji, na podstawie których artykuł został opracowany. Przyglądając się dokładnie makrostrukturze badanych słowników, warto zauważyć, iż tylko w części z nich jest ona rozbudowana, tzn. składa się z dodatkowych elementów poza samym zazwyczaj alfabetycznym zbiorem haseł słownikowych oraz stroną tytułową. W wielu słownikach zabrakło spisu treści (był on obecny w 31% słowników). W prawie wszystkich słownikach pod16 Metajęzyk pierwszego stopnia jest językiem opisu innego języka. Ten poziom opisu sprowadza się do wykorzystania sformalizowanego języka naturalnego do opisu języka przedmiotowego. Możliwe jest opracowanie metajęzyka drugiego stopnia do opisu języka pierwszego stopnia, np. przy wykorzystaniu odpowiednio dostosowanego systemu kodów w postaci skrótów i symboli. Jeżeli z kolei przedmiotem opisu stanie się metajęzyk drugiego stopnia, do jego opisu konieczny jest metajęzyk jeszcze wyższego stopnia. Im wyższy jest stopień metajęzyka, tym bardziej sformalizowany jest jego kod. Przykładowo może on wykorzystywać symbole logiczne czy figury geometryczne, które już same w sobie oznaczają złożone koncepty i dzięki temu mogą służyć do opisu złożonych formuł w bardzo spójnej formie. 73 74 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań danych analizie przyjęto technikę separowania. W przypadku jednego ze słowników wprowadzono elementy techniki tezauryzowania, jako że autor wykorzystał metajęzyk wyższego rzędu w postaci systemu znaków w celu ukazania relacji pomiędzy terminami (K. Szlifirski, PRO-AUDIO Angielsko-polski słownik terminologii nagrań dźwiękowych). Zazwyczaj towarzysząca technice separowania prezentacja alfabetyczna terminologii w słowniku została zanotowana w 69 słownikach (97%). W trzech słownikach do przedstawienia terminologii wykorzystano prezentację systematyczną, określającą system relacji między wszystkimi lub niektórymi terminami. Tabela 7: Wyniki analizy PST – informacje dla użytkownika słownika Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 240] Kategoria Obecność informacji dla użytkownika Metody i kryteria doboru terminów Zasady porządkowania terminologii Omówienie mikrostruktury Omówienie skrótów Określenie liczby haseł Omówienie makrostruktury Liczba słowników 70 32 35 39 10 56 27 *dane zaokrąglone do liczby całkowitej Odsetek* (100%=72) 99% 45% 49% 55% 14% 79% 38% Analiza budowy PST w dalszej kolejności objęła sprawdzenie, czy przedmiotowe słowniki zostały wyposażone w odpowiednie narzędzia do pracy z nimi, a dokładnie, czy zamieszczono w nich instrukcję dla użytkownika oraz w jakim stopniu zamieszczone wskazówki używania dzieła terminograficznego są adekwatne do treści słownika. Wprowadzenie do słownika było obecne w 99% przypadków, jednak tylko w niespełna połowie analizowanych słowników określone zostały metody i kryteria doboru terminologii (45%), podobnie jak zasady jej porządkowania (49%). W 27 słownikach (38%) w informacjach od autora we wstępie lub na okładce znalazło się omówienie makrostruktury słownika, między innymi informacji o elementach dodatkowych, takich jak indeksy terminów czy listy skrótów. Mikrostruktura artykułów hasłowych została wspomniana, chociaż nie zawsze w pełni omówiona, w 39 słownikach poddanych analizie (55%). W wielu słownikach nie podano rozwinięć skrótów 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 75 w nich używanych. Takie listy znajdują się jedynie w 10 słownikach (14%), chociaż formy skrócone były używane aż w 55% słowników poddanych analizie. Jednym z elementów makrostruktury, kluczowym z punktu widzenia tworzenia słownika, jest jego zakres tematyczny. Analizując politematyczne słowniki specjalistyczne wprowadzone na rynek latach 2007-2012 pod kątem tematyki, wzięto pod uwagę ich tytuły, informacje na kartach terminograficznych oraz informacje podane przez autorów we wstępach i innych informacjach dla użytkownika. Zakres tematyczny analizowanych słowników został podporządkowany Polskiej Klasyfikacji Tematycznej 17 , zgodnie z symbolami UKD pierwszego stopnia. 5 2 3 jedna dwie 23 17 trzy cztery pięć więcej 21 Rysunek 12: PST wg ilości dziedzin wiodących Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 241] W grupie przebadanych słowników najwięcej PST (23) obejmowało tematycznie dwie dziedziny wiodące. Drugim najczęściej spotykanym rodzajem słowników były te z trzema dziedzinami (21), a trzecim słowniki z zakresem obejmującym cztery dziedziny. Pięć słowników z przebadanych 71 zawierało słownictwo aż z pięciu dziedzin. Jeden słownik z dwóch, w których liczba dziedzin przekraczała pięć, zawierał sześć dziedzin, natomiast drugi był rejestrem obejmującym bardzo szeroki zakres, ponieważ stanowił listę przedmiotów zamówień publicznych. Trzy słowniki z przeanalizowanej próby obejmowały 17 http://kbn.icm.edu.pl/pub/kbn/docs/pkt.html – Polska Klasyfikacja Normalizacyjna. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 76 tematycznie jedną dziedzinę, jednak zostały zaliczone do słowników politematycznych ze względu na wydzielenie w ramach tej dziedziny odrębnych dyscyplin. Były to takie pary jak finanse i bankowość (nauki ekonomiczne) oraz semantyka i pragmatyka (lingwistyka). W jednym przypadku PST zawierał przekrojową terminologię ekonomiczną. 45 41 40 35 31 30 22 25 20 15 10 18 11 6 6 6 5 0 Rysunek 13: PST wg zakresu tematycznego Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 242] Najbardziej popularną dziedziną podejmowaną w PST są nauki ekonomiczne, które zostały uwzględnione w 41 słownikach. Drugie miejsce w kolejności zajmowały nauki prawne, reprezentowane w 31 słownikach. Równie ważne w tym rodzaju słowników okazały się takie dziedziny jak handel zagraniczny oraz transport. Statystyka została uwzględniona w 11 słownikach z przeanalizowanych 71, natomiast informatyka, polityka oraz administracja – w sześciu słownikach każda. Pozostałe dziedziny wiodące odnotowywane były w nie więcej niż pięciu słownikach, zatem nie miały wysokiej popularności 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań w analizowanej próbie. Szczegółowa lista słowników z przypisanymi im dziedzinami wiodącymi znajduje się w załączniku 1. Jeżeli chodzi o mikrostrukturę, pod uwagę wzięto obecność następujących elementów: źródło informacji o terminie, transkrypcja fonetyczna, informacja gramatyczna, spis derywatów, objaśnienie etymologiczne, informacja o dyscyplinie, definicja, mikrotezaurus (relacje semantyczne), ekwiwalent obcojęzyczny, dodatkowa informacja o użyciu terminów, kolokacje i przykłady użycia. Źródło informacji wykorzystanych do opracowania poszczególnych artykułów hasłowych zostało podane w 13 przypadkach (18%), w tym w ośmiu słownikach informacje bibliograficzne zostały powielone lub poszerzone w zbiorczej liście źródeł, zwykle zamieszczonej w końcowej części słowników. Jeżeli chodzi o parametry formalne, informacja fonetyczna nie była często ujmowanym elementem – tylko 5 słowników prezentowało transkrypcję wymowy. Bardziej popularnym rodzajem informacji były cechy gramatyczne, jako że zostały one uwzględnione w 23 słownikach z analizowanej próby (32%). W żadnym ze słowników nie zamieszczono derywatów poszczególnych wyrazów hasłowych, prawdopodobnie z uwagi na zakładaną małą użyteczność tego typu informacji w słowniku specjalistycznym, którego użytkownik z założenia powinien znać język ogólny, zarówno wyjściowy (metajęzyk), jak i docelowy (język przedmiotowy). Objaśnienie etymologiczne zostało uwzględnione w 9 słownikach (13% próby); w tym w czterech przypadkach taka informacja podawana była sporadycznie. Parametr leksykalny zrealizowany został w postaci informacji o dziedzinie lub dyscyplinie, w której dany termin występuje. Taka informacja została wskazana w 20 słownikach (28%). Parametr interpretacyjny został ograniczony jedynie do obecności definicji lub jej braku. Definicje były przytaczane w 28 słownikach, co stanowi 39% badanej próby. Nie analizowano budowy podawanych definicji, ich stopnia dokładności, ani rodzaju opisywanych pojęć. Mikrotezaurus, odzwierciedlający relacje semantyczne pomiędzy terminami, został uwzględniony w trzech słownikach (4% próby). Jak już wspomniano w ogólnej analizie terminograficznej, ekwiwalenty obcojęzyczne obecne były w 57 słownikach (80% próby). Użytkowe parametry zauważone zostały w 30 słownikach zawierających dodatkowe informacje o użyciu terminu. Ponadto kolokacje, w których omawiany termin występuje, lub przykłady jego użycia były przytaczane w 39% badanych słowników. Bardzo często była to informacja dodawana 77 78 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań sporadycznie w zależności od potrzeb i uznania autora. Wniosek taki nasunął się z uwagi na brak podania kryteriów, na podstawie których takie dodatkowe dane były zamieszczane. Tabela 8: Wyniki analizy PST – mikrostruktura słownika Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2015(3): 243] Kategoria Źródło informacji o terminie Transkrypcja fonetyczna Informacja gramatyczna Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne Informacja o dyscyplinie Definicja Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Ekwiwalent obcojęzyczny Dodatkowa informacja o użyciu terminu Kolokacje i przykłady użycia Liczba słowników 13 5 23 0 9 20 28 3 57 30 28 Odsetek* (100%=71) 18% 7% 32% 0% 13% 28% 39% 4% 80% 42% 39% *dane zaokrąglone do liczby całkowitej 3.2.3. Ocena PST Ocena PST bierze pod uwagę trzy podstawowe zasady przyświecające pracy terminograficznej: zasadę adekwatnego ograniczenia zbioru terminologicznego, zasadę systematyzacji terminologii w słowniku oraz zasadę międzyjęzykowej harmonizacji terminologii w słowniku [Felber, Budin 1994: 173; Lukszyn, Zmarzer 2006: 134], a także najczęstsze uwagi kierowane do dzieł terminograficznych w literaturze przedmiotu [Grinev 1995: 10-11]. Dodatkowo, analizując funkcjonalność informacji dla użytkownika, wzięto również pod uwagę ogólne zasady pracy leksykograficznej, a przede wszystkim przyjazność wobec osób korzystających ze słowników [Żmigodzki 2005: 14; Béjoint 2006: 571; Gouws 2003: 35-43]. Warto jednak na początku zaznaczyć, że „[…] sposoby stosowania parametrów oceny [słowników branżowych] są uzależnione od charakteru wiedzy specjalistycznej” [Lukszyn 2001(2): 110]. Omówione PST zostały zbadane według jednej matrycy, która nie obejmowała specyfiki poszczególnych dyscyplin w nich ujętych. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań Zasada adekwatnego ograniczenia zbioru terminologicznego w przypadku PST zależy od przeznaczenia słownika oraz jego zakresu tematycznego. Przeanalizowane PST to w większości słowniki niepełne, od których nie jest wymagana prezentacja całości terminologii odzwierciedlającej zależności semantyczne pomiędzy dziedzinami wiodącymi w poszczególnych słownikach. Jednak istotne jest określenie kryteriów doboru terminologii prezentowanej w niepełnych PST, co zostało zrobione w 45% próby, i uznaje się za adekwatne. W pozostałych przypadkach brak informacji o przyjętych kryteriach uniemożliwia stwierdzenie, czy przedstawiony w PST zbiór terminologiczny został ograniczony w sposób właściwy. Jeżeli chodzi o systematyzację terminologii w słowniku, warto zwrócić uwagę, iż w większości prezentowane PST to rejestry terminologiczne, a słowniki specjalistyczne, które nie są rejestrami, to przede wszystkim słowniki endocentryczne, traktujące jednostkę wyjściową jako niezależną wielkość semantyczną. Dlatego też przedstawiona w nich terminologia nie została zaprezentowana jako zwarty system terminologiczny. Większość przeanalizowanych PST zawiera ekwiwalenty obcojęzyczne. Zakładając, iż ekwiwalenty te zostały dopasowane w należyty sposób, można stwierdzić, że zasada międzynarodowej harmonizacji terminologii w słowniku została spełniona. Po prześledzeniu stopnia sprostania zasadom terminograficznym przez PST, spójrzmy na najczęściej wymieniane przez specjalistów-terminografów braki w słownikach specjalistycznych (pełna lista w [Lukszyn, Zmarzer 2006: 156; Łukasik 2007(1): 16]). Biorąc pod uwagę bardzo ubogie informacje dla użytkownika, czy to we wstępie, czy w innych częściach słownika, możemy przedstawić następujące uwagi do PST poddanych analizie:  Uwaga 1: Polifunkcjonalność słownika, utrudniająca odbiór zawartych w nim informacji. Prawie połowa PST (48%) została przeznaczona zarówno dla specjalistów, jak i do celów dydaktycznych. Wynika to głównie z faktu, iż są to przede wszystkim rejestry terminograficzne z ekwiwalentem (ekwiwalentami) w języku obcym, z których korzysta się łatwo dzięki układowi alfabetycznemu. Jednak należy pamiętać, iż wybór odpowiedniego ekwiwalentu z szeregu odpowiedników podanych jeden po drugim bez dodatkowego komentarza w postaci informacji o dziedzinie czy dyscyplinie, w której dany odpowiednik funkcjonuje w danym znaczeniu, wymaga odpowiedniej wiedzy. Brak informacji o zakresie użycia 79 80 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań można postrzegać w kategorii błędu merytorycznego, jeżeli słownik ma być wykorzystywany do celów edukacyjnych. Takie niedociągnięcia podważają wartość słowników jako tekstów edukacyjnych [Filipowicz 2009: 31]. Z tego względu pojawia się uwaga, iż część słowników, których grupa docelowa została określona jako specjaliści i studenci lub tylko studenci, nie została dostosowana do wykorzystania przez osoby dopiero się uczące.  Uwaga 2: Subiektywny dobór słownictwa specjalistycznego oraz przypadkowy charakter ograniczenia zbioru. Z uwagi na fakt, iż kryteria doboru terminów zostały określone jedynie w 45% PST poddanych analizie, a i w tej grupie oceniana była jedynie obecność takiej informacji, a nie jakość kryteriów branych pod uwagę, na czoło wysuwa się problem, iż terminologia przedstawiona w analizowanych PST została dobrana w sposób przypadkowy, w małym stopniu usystematyzowany. Naturalnie możliwe jest, że informacja o sposobach selekcji terminów została uznana za nieistotną i z tego względu nie uwzględniono jej w części słowników.  Uwaga 3: Brak symetrii terminograficznej w strukturze analogicznych słowników. Słowniki specjalistyczne poddane analizie dzielą się na dwa rodzaje: rejestry terminologiczne (59%) oraz słowniki terminologiczne (41%). Cechy najczęściej powtarzane w makrostrukturze to porządek alfabetyczny (97%) oraz wykorzystanie techniki separowania do prezentacji danych terminologicznych (99%). Często występującym elementem były różnego rodzaju skróty (55%), zwykle dotyczące informacji gramatycznych lub informacji o dyscyplinie. Załączniki inne niż indeksy terminów ujętych w głównej części słownika były również elementem powtarzającym się w makrostrukturze analizowanych PST (52%). W mikrostrukturze dominował ekwiwalent obcojęzyczny (80%). Pozostałe elementy występowały w mniej niż połowie słowników. Wynika z tego, iż w analizowanej grupie znalazły się zarówno słowniki bogate w elementy podwyższające użyteczność, wiarygodność oraz treściwość prezentowanej wiedzy, jak i bardzo w nie ubogie. Zatem możemy mówić o ich asymetryczności, co jest problemem w tej części słowników, w której brakowało komponentów mogących w istotny sposób wpłynąć na ich funkcjonalność. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań  Uwaga 4: Brak precyzyjnych zasad systematyzacji zbiorów terminologicznych. Kwestia ta została omówiona wcześniej w tym rozdziale przy ocenie stopnia sprostania zasadom terminograficznym.  Uwaga 5: Brak niezbędnych indeksów. W części słowników brakuje niezbędnych indeksów, na co wskazują wyniki badań, pokazujące, iż w 55% słowników zostały użyte skróty, jednak tylko w 34% PST znalazły się indeksy potrzebne do ich rozszyfrowania. Można założyć, że autorzy uznali wykorzystane przez siebie formy skrócone za ogólnie znane i niewymagające wytłumaczenia, szczególnie w kontekście specjalistycznym. Niemniej jednak namnażające się obecnie formy skrócone prowadzą do powstania wielu identycznych skrótowców, co może prowadzić do nieporozumień w komunikacji lub niezrozumienia treści przekazywanych za pośrednictwem słownika (więcej na temat różnych skrótowców i konsekwencji ich wykorzystania w [Szadyko 1997, 2002, 2005, 2009]). Rolą słownika natomiast jest przedstawienie informacji w sposób jednoznaczny.  Uwaga 6: Niewystarczająca informacja o charakterze związków semantycznych łączących poszczególne jednostki terminologiczne w obrębie danego systemu. Nie można uznać za wystarczające, z punktu widzenia użytkownika słownika specjalistycznego, proste wymienienie terminów z kilku dyscyplin w ramach jednego słownika, a taki model obserwowany był w dużej części przeanalizowanych PST. Zadaniem tego rodzaju słowników nie jest co prawda odzwierciedlanie relacji semantycznych pomiędzy terminami różnych dyscyplin wchodzących w skład przedmiotowej sfery terminologicznej, jednak należy pamiętać, iż przedmiotem tych słowników są terminy, czyli znaki pojęć, których forma językowa ma znaczenie drugorzędne [Zmarzer 1991: 119]. W przypadku analizowanych słowników mamy do czynienia głównie z rejestrami terminologicznymi skupiającymi uwagę na formie językowej, w których wzajemne zależności semantyczne zostały prawie całkowicie pominięte, podobnie jak informacja o dyscyplinie, do której się odnoszą.  Uwaga 7: Niewystarczająca charakterystyka derywatologiczna jednostek terminologicznych W żadnym z przeanalizowanych PST nie zamieszczono spisu derywatów omawianych terminów. Chociaż przyjmuje się zazwyczaj, iż osoby korzystające 81 82 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań ze słowników specjalistycznych znają zarówno język wyjściowy, jak i docelowy (jeżeli jest to słownik dwu- lub wielojęzyczny), w przypadku języków specjalistycznych niejednokrotnie zachodzą różnice w odmianie wyrazów czy zasadach gramatycznych stosowanych w kontekście specjalistycznym. W takiej sytuacji informacja o nietypowych formach używanych w konkretnym technolekcie wydaje się niezbędna nawet dla użytkowników biegle władających językiem ogólnym i powinna być uwzględniana również w PST.  Uwaga 8: Nieadekwatność semantyzacji terminów, zwłaszcza wieloznacznych. PST z natury reprezentują terminologię z różnych dziedzin lub dyscyplin wzajemnie ze sobą powiązanych. Bardzo często występujące w nich terminy są wieloznaczne, a ich znaczenie zależy od dziedziny, w której funkcjonują. Z tego względu informacja, do której dziedziny czy dyscypliny dany termin należy, jest niezwykle istotna [Nasiadka 2011: 54-55]. Taka informacja była obecna w 39% słowników.  Uwaga 9: Brak ścisłych reguł reprezentacji frazeologii terminologicznej. W większości słowników, w których zamieszczono przykłady związków frazeologicznych w postaci kolokacji lub przykładów użycia terminów (39%), dane takie były podawane sporadycznie w nieproporcjonalny i niesymetryczny sposób. Przypuszczalnie wynikało to z założeń przyjętych przez autora (autorów), jednak ani we wstępie, ani w innych informacjach dla użytkowników nie podawano kryteriów, zgodnie z którymi zamieszczano frazeologię w słowniku. Słowniki powinny prezentować informacje w poszczególnych artykułach hasłowych w sposób możliwy do przewidzenia przez użytkownika, według powtarzalnego porządku [Béjoint 2006: 571-572]. Luki w postaci braku niektórych elementów mikrostruktury, np. związków frazeologicznych, jeżeli słownik przewiduje podawanie ich, może zniechęcić odbiorców do korzystania z takiej pozycji terminograficznej. W ramach przeprowadzonej analizy nie sprawdzano dostosowania definicji do rodzaju prezentowanych terminów ani nie badano struktury artykułu hasłowego pod kątem porządku prezentacji danych, dlatego te dwa kryteria oceny nie zostały powyżej omówione. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 3.3. Analiza słowników specjalistycznych opracowanych na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW w latach 2005–2011 Globalny dostęp do informacji skutkuje zapotrzebowaniem na narzędzia, które ułatwiłyby i uporządkowały zarówno już ugruntowaną, jak i nowo powstającą terminologię w sposób dostosowany do jej potencjalnych użytkowników. Odpowiedzią na tę sytuację są badania terminologiczne oraz terminograficzne prowadzone na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW. Ich pokłosiem są między innymi rozprawy doktorskie obronione na Wydziale. Będąc pracami naukowymi, ukazują one potencjał rozwoju nauki i mogą określać kierunki badań terminograficznych na wiele kolejnych lat. W ten sposób na Wydziale Lingwistyki Stosowanej formułowane są zręby nowej szkoły terminograficznej. W ramach przeprowadzonego badania wzięto pod uwagę rozprawy doktorskie obronione na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW. Przeanalizowano tylko prace prezentujące metodologie konstruowania słowników specjalistycznych. Okazało się, że pochodzą one z ostatnich dziewięciu lat, a dokładnie z okresu od 2005 do 2011 roku. Zaproponowane w nich słowniki terminologiczne przedstawiają nowe rozwiązania w pracy nad systematyzacją terminologii w taki sposób, aby uczynić jej owoce jak najbardziej użytecznymi dla konkretnych grup użytkowników. Mimo swojej niestandardowości, a może właśnie dzięki niej, część z omówionych słowników została opublikowana. Model słownika, opracowany przez T. Borkowskiego w pracy doktorskiej Polsko-angielski tezaurus terminologii prawnej a harmonizacja prawa. Zasady konstruowania”, został zrealizowany przez autora w słowniku Polsko-angielski słownik terminów prawnych Polterm z definicjami wydanym w 2011 roku [Borkowski 2011]. Tezaurus enologii, sporządzony przez P.P. Nagórkę w ramach jego rozprawy doktorskiej, ukazał się w dwóch tomach w roku 2013: Tezaurus enologii polsko-angielski [Nagórka 2013(1)] oraz Thesaurus of oenology English-Polish [Nagórka 2013(2)]. J. Ostanina-Olszewska wydała we współpracy z T. Krzeszkowskim słownik częściowo opracowany w ramach swojej rozprawy doktorskiej. Publikacja nosi tytuł Polsko-angielsko-rosyjski słownik biznesmena [Krzeszowski, Ostanina-Olszewska 2005]. Badane słowniki terminologiczne stanowią próbę ukierunkowanej prezentacji terminologii z różnych dziedzin. Jedne wskazują na rozwiązania dla konkretnych dyscyplin ([Borkowski 2008], słownik przeznaczony do opisu 83 84 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań unijnej terminologii prawnej i prawniczej), inne proponują zabiegi terminograficzne, które można zastosować do wąskich zakresów działalności ludzkiej ([Nagórka 2011], tezaurus enologii), lub takie, które można wykorzystać przy opisie całych dziedzin naukowych ([Karpiński 2005], modułowy słownik terminologiczny). Analiza objęła osiem słowników oraz modeli słowników terminologicznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na Wydziale Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego pod kątem ich skuteczności. Dodatkowo wyróżniono również te elementy słowników, które wydają się autorce użyteczne z punktu widzenia prezentacji relacji interdyscyplinarnych zachodzących w sferze terminologicznej. W trzech poniższych tabelach przedstawiono poszczególne elementy makrostruktury oraz mikrostruktury, jak i informacje, które zostały omówione w tej części poszczególnych prac, która odpowiada wstępowi do słownika. Przy kompilowaniu cech terminograficznych do analizy wzięto pod uwagę elementy występujące w każdym ze słowników z osobna. Na ich podstawie stworzono poniższe matryce, które umożliwiły dokładne porównanie słowników specjalistycznych z rozpraw doktorskich. Spoglądając na strukturę słowników stosunkowo niestandardowych oraz biorąc pod uwagę dotychczasową praktykę terminograficzną, warto zwrócić uwagę na najczęściej występujące elementy. W makrostrukturze na pierwszy plan wysuwa się obecność obowiązkowych składników [Grinev 1995: 48-51; Lukszyn, Zmarzer 2006: 136; Łukasik 2007(1): 18-23; Karpiński 2008: 110-115], takich jak wprowadzenie oraz źródła terminologii, jak również systematyczność podawanych informacji. We wszystkich analizowanych słownikach terminologię uporządkowano w sposób alfabetyczny, jako prosty i ogólnie przyjęty sposób prezentacji terminologii w słownikach, nie tylko specjalistycznych. Dodatkowo w pięciu z nich oprócz prezentacji alfabetycznej znajdziemy hasła uporządkowane również graficznie lub systematycznie, co ilustruje system relacji między poszczególnymi terminami. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 85 Odsetek + + + - + + + + - 63 75 100 88 25 + + + + - - - + 63 + + + + + + + + 100 + + + + + + + + 100 + + + + + + + + 100 + + + + - + - + 75 + + - - + - + + 63 DTTP* + + + - MISB* + + + + - DTE MSLBT Indeksy SBW Metajęzyk wyższego rzędu SKTS Strona tytułowa Spis treści Obecność wprowadzenia Technika tezauryzowania Technika separowania Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna Systematyczność podawanych informacji Źródła terminologii Makrostruktura + + + + + + + + + + + + + + - TTK Cecha terminograficzna TP Tabela 9: Makrostruktura słowników specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na WLS UW. Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2014(1): 45] * modele słowników specjalistycznych; TTK – Tezaurus terminów kulturologicznych [Wasilewski 2011], DTE – Dwujęzyczny tezaurus enologii [Nagórka 2011], MISB – Model idealnego słownika branżowego [Michałowski 2010], DTTP – Dwujęzyczny tezaurus terminologii prawnej [Borkowski 2008], TP – Tezaurus położnictwa [Woźnicka 2008], SKTS – Słownik kluczowych terminów socjokulturowych [Parowenko 2007], SBW – Słowniczek biznesmena z wymową [Ostanina-Olszewska 2005], MSLBT – Modułowy słownik lądowego budownictwa transportowego [Karpiński 2005]. Technika tezauryzowania przy konstruowaniu słowników występowała znacznie częściej niż technika separowania. Wynika to głównie ze spoglądania na terminy jako znaki pojęć, które tworzą system zależności w ramach konkretnych leksykonów terminologicznych. Ta cecha terminologii jest dodatkowo podkreślana w słownikach poddanych analizie przez wykorzystanie metajęzyka wyższego rzędu do opisu poszczególnych terminów, co zostało odnotowane w 6 słownikach (75%). Takie elementy jak strona tytułowa oraz spis treści, chociaż są ważne w całej strukturze słownika, w przypadku wskazanych prac nie zawsze były obecne, gdyż tworzyły element całej dysertacji i nie zawsze były wyodrębnione. Jednak fakt ich wskazania w odpowiednio 5 i 6 pracach podkreśla znaczenie tych elementów budowy w strukturze dzieła terminograficznego. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 86 PR MSLBT Odsetek + + 100 + + + + + + + + 100 + + + + + + + + 100 DTTP* + MISB* + DTE SKTS Obecność wprowadzenia Metody i kryteria doboru terminów Zasady porządkowania terminologii Omówienie mikrostruktury Wprowadzenie + + + + TTK Cecha terminograficzna TP Tabela 10: Elementy wstępu w słownikach specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na WLS UW Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2014(1): 46] + + + + + + + + 100 Grupa docelowa - + + + + + + 88 Określona liczba haseł - + + + + ** + + + + 88 * modele słowników specjalistycznych; ** podano liczbę haseł wybranych do modelu We wszystkich słownikach było obecne wprowadzenie, a w nim omówiona mikrostruktura. Również w całej przyjętej próbie statystycznej określono metody i kryteria doboru terminologii oraz zasady jej porządkowania. Grupę docelową, podobnie jak liczbę haseł, wskazano w 88% słowników. W przypadku modeli słowników, bardzo często podawano hipotetyczną liczbę haseł w opracowywanym typie słownika. Najczęściej występującymi elementami mikrostruktury były ekwiwalenty obcojęzyczne. Wynika to bezpośrednio z jednej z trzech zasad terminografii [Felber, Budin 1994: 173; Lukszyn, Zmarzer 2006: 134], mianowicie międzynarodowej harmonizacji terminologii w słowniku. Bardzo często, w 7 na 8 słowników, artykuł hasłowy obejmował mikrotezaurus odzwierciedlający system relacji semantycznych, w jakie dany termin wchodzi. Prawie wszystkie słowniki specjalistyczne były słownikami terminologicznymi, a tylko jeden miał formę glosariusza terminologicznego. W przedstawionych słownikach terminologicznych dominowała definicja intensjonalna, która dodatkowo była w jednym ze słowników wzbogacona o definicję predykatywną, a w innym o definicję ekstensjonalną uzupełnioną informacją etymologiczną, co w sumie tworzy element charakterystyczny dla pozycji encyklopedycznych [Tezaurus 1998: 288; STP 2005: 24; Allan 2006(2): 573-576]. Źródło informacji o terminie uwzględniono w pięciu słownikach na osiem. Pozostałe elementy występowały rzadziej, w jednym do trzech przypadków. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań 87 PR MSLBT Odsetek DTTP* MISB* Mikrostruktura +/+/+ + + + + + + + - SKTS + + + + - TP Objaśnienie etymologiczne Spis derywatów Ekwiwalenty obcojęzyczne Definicja predykatywna Definicja intensjonalna Definicja ekstensjonalna Kolokacje Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Źródło informacji o terminie DTE Cecha terminograficzna TTK Tabela 11: Mikrostruktura słowników specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na WLS UW Opracowano na podstawie [Rzepkowska 2014(1): 48] + + - + + + + + - + + + 38 13 100 25 75 13 38 + + + + + + - + 88 + - - + + + - + 63 Transkrypcja fonetyczna - - - - - - + - 13 Informacja gramatyczna - - - - - - - + 13 * modele słowników specjalistycznych Niektóre z zaproponowanych rozwiązań terminograficznych mogą zostać wykorzystane w procesie opracowywania metodologii tworzenia IST. Wskazują one metody odwzorowywania systemu terminologicznego, który może zostać przeniesiony z zakresu pola terminologicznego na inne części sfery terminologicznej, przy poczynieniu odpowiednich założeń. Pod tym względem na szczególną uwagę zasługują wyżej omówione prace T. Borkowskiego, Ł. Karpińskiego, P.P. Nagórki, P. Michałowskiego oraz R. Parowenko. 3.4. Wnioski Przeprowadzone badania nad słownikami pokazują różnice w zakresie bogactwa wykorzystywanych form prezentacji terminologii pomiędzy politematycznymi słownikami specjalistycznymi a słownikami opracowanymi w ramach rozpraw doktorskich obronionych na WLS w latach 2005-2011. 88 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań Opublikowane w analizowanym okresie PST obejmują najczęściej do 20 tysięcy artykułów hasłowych. Są to głównie rejestry uporządkowane alfabetycznie, z ekwiwalentami w języku (językach) obcych, rzadziej słowniki objaśniające. W odróżnieniu od słowników opracowanych w rozprawach doktorskich, w których tylko w jednym przypadku nie zamieszczono definicji. Słowniki znajdujące się w ofercie rynkowej powstają zwykle w oparciu o doświadczenie zawodowe autorów, bez odniesienia do konkretnych tekstów źródłowych. W założeniu autorów, w większości przypadków mogą być na równi wykorzystywane przez specjalistów, jak i studentów. Ogólnie rzecz biorąc, analizowane PST są w większości ubogie w dodatkowe elementy makrostruktury. W grupie PST niebędących rejestrami przeważa wykorzystanie terminograficznej techniki separowania. Przekłada się to bezpośrednio na niewielki odsetek słowników, w których wykorzystywany jest metajęzyk wyższego rzędu. Odwrotną sytuację mamy w słownikach zaproponowanych w rozprawach doktorskich: metajęzyk wyższego rzędu zastosowany został w 6 przypadkach na 8, co częściowo wynika z faktu, iż główną techniką wykorzystywaną przy opracowywaniu słownika była technika tezauryzowania (88%), w której termin postrzegany jest jako element systemu. Informacja dla użytkownika w postaci wstępu jest zazwyczaj obecna w przeanalizowanych PST, jednak bardzo często nie zawiera wprowadzenia omawiającego makrostrukturę czy mikrostrukturę słownika. Wspomniane niedostatki są dodatkowo potęgowane przez częsty brak spisu treści, co zmusza czytelnika do wertowania całości pracy w celu sprawdzenia, czy znajdują się w niej dodatkowe indeksy lub załączniki. Nieobecność informacji na temat sposobu porządkowania terminologii w słowniku w przypadku analizowanych pozycji nie stanowi dużego problemu, gdyż w 97% próby hasła zostały ułożone alfabetycznie. Jednak brak rozwinięcia wykorzystywanych skrótów jest często obecnym mankamentem tej grupy słowników. Ponadto brak informacji o sposobie doboru terminologii stanowi element podważający wiarygodność części słowników. Takich niedociągnięć, głównie natury technicznej, nie zauważono w słownikach opracowanych w rozprawach doktorskich. Przeanalizowane PST obejmowały zazwyczaj od dwóch do czterech dziedzin wiodących. Były to przede wszystkim takie dziedziny jak nauki ekonomiczne, nauki prawne, handel zagraniczny oraz transport. Dobór tematyczny słowników jest bezpośrednio związany z zapotrzebowaniem rynku, ukierunkowanego na wymianę handlową z zagranicą. Podobny zakres przedmiotowy podejmowany był w słownikach opracowanych w pracach doktorskich. 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań Dwa z tych słowników nie wpisują się w nurt najpopularniejszych kierunków terminologicznych, jednak rosnące zainteresowanie winiarstwem, między innymi wśród zamożniejszej części społeczeństwa (enoturystyka18), wskazuje, że również niszowy temat podjęty w Dwujęzycznym tezaurusie enologii stanowi istotny element rozwoju obecnej gospodarki. Najczęściej powtarzającym się elementem mikrostruktury zarówno w PST, jak i w słownikach z rozpraw doktorskich jest ekwiwalent obcojęzyczny (odpowiednio 80% i 100%). Różnice zauważyć można w przypadku pozostałych cech. W PST inne elementy mikrostruktury są obecne w nie więcej niż 42% słowników poddanych analizie. Ważnym elementem w słowniku prezentującym wiedzę z kilku dyscyplin jest informacja o dyscyplinie, do której dany termin przynależy. Znalazła się ona jedynie w 41% słowników, a definicje precyzujące znaczenie terminów, które mogłyby naprowadzić użytkownika na właściwy zakres użycia terminu, znalazły się w 38% analizowanych słowników. W grupie analizowanych rozpraw doktorskich definicje zamieszczono w 7 słownikach na 8. W analogicznej liczbie zaadaptowano mikrotezaurus odzwierciedlający relacje semantyczne między terminami, a w pięciu zamieszczono źródło informacji o terminie przy artykule hasłowym, poza informacją zbiorczą na temat źródeł w końcowej części prac. Cytując słowa W. Zmarzer, „najbardziej dogodną formą unifikacji i normalizacji terminologii zawodowej są zapisy terminów, które stawiają sobie za cel uporządkowanie użycia terminów w danej dziedzinie nauki lub techniki” [Zmarzer 1991: 120]. Takie zadanie stoi przed IST na poziomie interdyscyplinarnym. Z tego względu istotne jest zadbanie, aby były one sporządzane zgodnie z przyjętymi zasadami terminografii. Przedstawiona ocena PST oraz porównanie ich ze słownikami opracowanymi w ramach prac naukowych wskazują, iż pozostaje pod znakiem zapytania, czy większość z nich spełnia zasadę adekwatnego ograniczenia zbioru terminologicznego, gdyż w 45% analizowanych słowników nie ma wzmianki na temat kryteriów doboru terminów. Zasada systematyzacji terminologii w słowniku nie została uwzględniona, jeżeli weźmiemy pod uwagę ukazanie relacji semantycznych między terminami, w prawie żadnym z PST. Jedyną zasadą, którą możemy uznać warunkowo za spełnioną, jest zasada międzyjęzykowej harmonizacji terminologii w słowniku. Przedstawiono w suhttp://www.6win.pl – Duże zainteresowanie szkoleniem dla winiarzy. http://www.ankietka.pl/wyniki-badania/36637/turystyka-winiarska-enoturystyka.html – Turystyka winiarska. Enoturystyka (badanie). 18 89 90 3. Słownik specjalistyczny jako obiekt badań mie dziewięć uwag do przeanalizowanych PST. Należy jednak pamiętać, iż odnoszą się one do średnich statystycznych wyników badania uzyskanych na podstawie analizy całej grupy PST wydanych w latach 2007-2012. Nie opisują natomiast żadnego ze słowników oddzielnie. Wydaje się uzasadnionym uwzględnić wyniki powyższych badań przy kompilowaniu modelowego IST, zwracając uwagę na braki wskazane w analizie opublikowanych PST, oraz spróbować je zniwelować, wykorzystując, między innymi, techniczne rozwiązania terminograficzne proponowane w pracach naukowych, w szczególności:  „pylony kulturologiczne” [Wasilewski 2011] jako megasfery stanowiące punkt wyjścia do wskazania związków interdyscyplinarnych;  tezaurusy terminologii przedmiotowej [Nagórka 2011] dyscyplin pokrewnych jako narzędzie do uwypuklenia siatki relacji pól semantycznych, w ramach których poszukiwane są terminy interdyscyplinarne;  indeks permutacyjny ułatwiający odnalezienie terminu wielowyrazowego oraz system kodowy usprawniający rejestrację pojęć [Michałowski 2010];  analizę wartości systemowej terminów [Borkowski 2008] w celu zbadania zbieżności pojęć terminów interdyscyplinarnych;  indeksy ekwiwalentnych terminów w językach obcych z odniesieniem do artykułu hasłowego [Woźnicka 2008] i odpowiedniej dyscypliny, w której termin jest używany;  wyróżnienie graficzne cech dystynktywnych przy porównaniu definicji terminów w dwóch różnych systemach językowych [Parowenko 2007] lub w ramach dwóch dyscyplin naukowych;  wykorzystanie jednego, zunifikowanego alfabetu fonetycznego w przypadku zamieszczania ekwiwalentów w więcej niż jednym języku [Ostanina-Olszewska 2005];  wykorzystanie „punktów łącznikowych” [Karpiński 2005 t. 1: 118] jako podstawy do stworzenia interdyscyplinarnego słownika specjalistycznego. 4. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK SPECJALISTYCZNY JAKO PRZEDMIOT KONSTRUOWANIA TERMINOGRAFICZNEGO 4.1. Makrosystem terminologiczny Zakładając za Pawłowskim, iż „reprezentacja wiedzy w umyśle ludzkim ma systemowy charakter” [Pawłowski 2010(2): 73], sposobem na zbadanie tej wiedzy jest analiza produktów poznania, w tym małych i większych zbiorów terminów gruntujących różne zakresy działalności człowieka. Zakresy te można badać na różnych poziomach: makrosystemu terminologicznego, sfery terminologicznej oraz leksykonu terminologicznego [Mazur 1961: 60-61; Gajda 1982: 51, 100; STP 2005: 68]. Jak zauważył Gajda, „zamiast o języku naukowym należy mówić raczej o podjęzykach naukowych poszczególnych dyscyplin” [Gajda 1982: 100], z których każdy wyróżnia się, między innymi, własnym „słownikiem”. Porównując leksykony terminologiczne w specjalistycznych językach narodowych, zazwyczaj najbardziej rozwinięty jest leksykon terminologiczny w języku narodowym będącym prymarnym systemem terminologicznym, czyli językiem, na bazie którego dana dyscyplina czy dziedzina naukowa powstała. Pochodne leksykony terminologiczne w innych językach narodowych reagują na zmiany z pewnym opóźnieniem, wynikającym z konieczności przetłumaczenia tekstów opisujących nowe odkrycia [Mazur 1961: 48-50; Lukszyn, Zmarzer 2006: 60]. Terminologia specjalistyczna poszczególnych języków narodowych pokrywa się w mniejszym bądź większym zakresie, w zależności od stopnia ter- 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… 92 minologicznego rozwoju poszczególnych dziedzin w tych językach. W celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju wszystkich regionów posługujących się różnymi językami narodowymi, kluczowa jest unifikacja słownictwa specjalistycznego, polegająca zarówno na ujednoliceniu ich formy, jak i pojęć reprezentowanych przez poszczególne terminy [Stoberski 1982: 13-35; PN-ISO 860: 1998; ISO 10241-1]. Aby to osiągnąć, powołanych zostało wiele instytucji zarówno na szczeblu międzynarodowym, jak i krajowym. Są to między innymi: ISO (International Organisation for Standarisation – Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna) opracowująca międzynarodowe normy terminologiczne, instytucje w ramach Unii Europejskiej, utrzymujące bazy terminologiczne z wielu dyscyplin naukowych, czy działające w strukturach Organizacji Narodów Zjednoczonych, takie jak UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) czy FAO (Food and Agriculture Organisation). W Polsce za normalizację odpowiada PKN (Polski Komitet Normalizacyjny). Międzynarodowa terminologia, do której znormalizowania dążą wymienione organizacje, stanowi, metaforycznie mówiąc, „światowy język nauki” [Stoberski 1982: 6]. Na podstawie dotychczas opracowanych danych terminologicznych można w przybliżeniu stwierdzić, iż makrosystem terminologiczny składa się z ponad 6 milionów jednostek terminologicznych. Przykładem sposobu prezentacji makrosystemu terminologicznego jest baza IATE (Inter-Active Terminology for Europe), stanowiąca połączenie terminologicznych baz danych organów i instytucji Unii Europejskiej, która zawiera obecnie około 8,4 miliona terminów używanych w 23 językach narodowych państw członkowskich UE 19 . IATE obejmuje bazę Komisji Europejskiej, zwaną Eurodicautom (ponad 5,5 miliona terminów), serwis informacyjny TIS przygotowywany przez Radę Unii Europejskiej, bazę Euterpe gromadzącą terminologię dla potrzeb Parlamentu Europejskiego, Euroterms – bazę opracowaną przez Centrum Tłumaczeń dla Organów Europejskich oraz CDCTERM – bazę opracowaną przez Trybunał Obrachunkowy. Składają się na nią jednostki terminologiczne używane obecnie na terytorium Unii Europejskiej. W rezultacie prac terminologicznych polegających na hierarchicznej systematyzacji terminologii tworzone są grupy terminów, usystematyzowane według desygnatów powiązanych różnymi zależnościami, tak logicznymi, jak i ontologicznymi [Stoberski 1982: 81-82, Śliwa 2000: 111; Lejczyk, Biesiekirska 19 http://iate.europa.eu – IATE. 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… 2002: 215]. Przykładem hierarchicznej systematyzacji terminologii jest wspomniana baza terminologiczna IATE, podzielona na 21 dziedzin, między innymi: Unia Europejska, stosunki międzynarodowe, prawo, życie polityczne, życie gospodarcze itd., które to z kolei podzielone są na mniejsze kategorie – od trzech do dziesięciu20. Natomiast PKN prowadzi prace normalizacyjne w 17 obszarach, z których każdy został podzielony na kilka do kilkunastu zagadnień, realizowanych przez odpowiednio przydzielone komitety techniczne zajmujące się wąskimi specjalnościami21. Sposób systematyzacji słownictwa specjalistycznego przez IATE oraz PKN pokazuje tendencję do wykorzystywania układu hierarchicznego, dzielącego terminologię najpierw na większe, a później stopniowo na mniejsze, podlegające im kategorie. Można z tego wyciągnąć wniosek, iż cały makrosystem terminologiczny można podzielić w analogiczny sposób. Między innymi w monografii Teoretyczne podstawy terminologii znajdziemy w pierwszej kolejności podział makrosystemu terminologicznego na sfery terminologiczne, z których każda obejmuje jedną dziedzinę wiedzy (dyscyplinę naukową sensu largo), czyli taką dyscyplinę naukową, która stanowi kluczowy element tej sfery wraz z dyscyplinami bezpośrednio z nią związanymi [Mazur 1961: 10; Nowicki 1986(1): 39-47; Lukszyn, Zmarzer 2006: 53-68]. Ilość jednostek terminologicznych w poszczególnych sferach terminologicznych może być różna, ale średnio jest to około 30 tysięcy. Przykładem odrębnej sfery terminologicznej jest terminologia medyczna, która została w języku angielskim opracowana w ramach słownictwa medycznego MeSH22 opartego na Kartotece Haseł Przedmiotowych Medical Subject Headings (MeSH). Przytoczona baza obejmuje ponad 26 tysięcy haseł głównych (deskryptorów) oraz prawie 60 tysięcy haseł synonimicznych. W ramach danej sfery terminologicznej możemy wyróżnić uporządkowane leksykony terminologiczne (LT) obejmujące terminologię odnoszącą się do konkretnej dyscypliny naukowej. W zależności od dyscypliny, każdy leksykon terminologiczny może zawierać od kilkuset do kilku tysięcy jednostek terminologicznych. Leksykon terminologiczny możemy podzielić pod względem powiązań logicznych zachodzących pomiędzy jednostkami terminologicznymi w ramach tego leksykonu na pola terminologiczne (PT) oraz, pod względem struktury formalnej jednostek terminologicznych, na serie terminologiczne. Taki podział http://iate.europa.eu – IATE. http://www.pkn.pl/sektory-normalizacji-0 – PKN. 22 http://www.mesh.pl – MESH. 20 21 93 94 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… przywołuje teorie pól leksykalnych Triera i Porziga, proponujące badania nad leksyką jako systemem, ale z dwóch różnych punktów widzenia [Sebeok 2001, Saussure 2002, Merrell 2005]. Serie terminologiczne nie są powszechne we wszystkich rodzajach leksykonów terminologicznych, gdyż porządkują LT pod względem występowania jednakowych terminoelementów, czyli elementów strukturalnych jednostek terminologicznych wykazujących niezmienne znaczenie systemotwórcze, na przykład prefiksów i sufiksów. Tworzą one pola leksykalne, w których leksemy charakteryzują się wspólnymi cechami dystynktywnymi [STP 2005: 134; Pawłowski 2010(2): 72]. W niektórych dyscyplinach terminoelementy tworzą klucz terminologiczny stanowiący model derywacyjny, dzięki któremu można zarówno tworzyć kolejne jednostki terminologiczne w danej serii, jak i rozpoznawać i klasyfikować już istniejące. Takie serie terminologiczne są nieodzowne w dziedzinach, w których duża część terminologii to nazwy nomenklaturowe, np. w biologii czy chemii, jednak ich częstotliwość występowania jest mniejsza w dyscyplinach humanistycznych. W odróżnieniu od serii terminologicznych, pola terminologiczne, stanowiące tematycznie spójną część leksykonu terminologicznego, wyróżniane są w każdym rodzaju leksykonu terminologicznego. Mentalnym odbiciem pól terminologicznych są zespoły pojęć wyróżnione przez W. Nowickiego [Nowicki 1978: 24-30, 1984: 95-96]. Zdaniem W. Nowickiego zespoły pojęć posiadają cztery podstawowe cechy. Po pierwsze, nie stanowią jednorodnego zespołu zgodnego z tylko jednym kryterium podziału, lecz zazwyczaj podlegają wielu kategoriom, tworząc wielowymiarową przestrzeń. Po drugie, podział ze względu na jedną kategorię może, ale nie musi, wypełniać całego zakresu pojęciowego (pola pojęciowego). Między pojęciami w danym polu mogą istnieć luki, ale również znaczenia poszczególnych pojęć mogą zachodzić za siebie. Po trzecie, terminologia danego pola terminologicznego ma zasięg stosowania ograniczony do konkretnej grupy osób zainteresowanych daną „wiązką wiedzy”. Po czwarte, charakteryzują się ciągłą zmiennością zakresu objętego przez poszczególne pojęcia oraz kryteriów podziału pola pojęciowego w dużo większym stopniu niż terminologia na wyższych poziomach uogólnienia. Jednak ostatnia z wymienionych cech zależy w dużym stopniu od rodzaju leksykonu terminologicznego. Każdy leksykon terminologiczny może zawierać zarówno pola terminologiczne statyczne, jak i dynamiczne. W zależności od rodzaju opisywanej wiedzy, konkretne leksykony mogą być zdominowane przez pola terminologiczne albo jednego, albo drugiego rodzaju. Dynamiczność pól terminologicznych wskazuje 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… na rozwojowy charakter opisywanej wiedzy i związana jest z ciągłą aktualizacją jednostek terminologicznych, polegającą zarówno na wprowadzaniu nowych, jak i wskazywaniu na nieużyteczność starych bądź niewłaściwych jednostek terminologicznych. Naturalnie w przypadku silnie ugruntowanych dyscyplin współczynnik zmienności jest niski. Zmienność pól terminologicznych jest wyższa niż zmienność granic samych leksykonów terminologicznych, z uwagi na bardzo silne powiązania pomiędzy poszczególnymi polami (tendencja do zmieniania granic pól terminologicznych została zilustrowana na rysunku 14 przerywanymi liniami). Rysunek 14: Struktura makrosystemu terminologicznego Opracowane na podstawie [Rzepkowska 2015(1): 120] Elementem pola terminologicznego implikującym jego potencjał rozwojowy jest mikrostruktura terminologiczna, inaczej zwana paradygmatem terminologicznym. Można ją przedstawić za pomocą kwadratu terminologicznego 95 96 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… poprzez wskazanie bliskich relacji pomiędzy daną jednostką terminologiczną a innymi jednostkami terminologicznymi. Schematycznie całość relacji, począwszy od makrosystemu terminologicznego, przez sferę terminologiczną, leksykon terminologiczny, pole terminologiczne, a skończywszy na mikrostrukturze terminologicznej, można zilustrować graficznie (rysunek 14). 4.2. Elementy makrosystemu a słowniki terminologiczne Każdy z elementów składowych makrosystemu może stanowić podstawę do stworzenia słownika terminologicznego. Cały makrosystem terminologiczny określa bazę dla opracowania uniwersalnego słownika specjalistycznego (UST). Chociaż, biorąc pod uwagę zgromadzone bazy terminologiczne, szacuje się, że makrosystem może obejmować od kilku do kilkunastu milionów jednostek terminologicznych, nie oznacza to, że UST powinien wszystkie je zawierać. Wynika to z funkcji UST jako narzędzia, którego zadaniem jest reprezentacja całego makrosystemu terminologicznego. UST powinien być ograniczony, tak aby w symetryczny sposób ilustrować rozwój nauki w poszczególnych dyscyplinach. Ze względu na „skrótowy” obraz całokształtu naukowych dokonań, UST jest głównie wykorzystywany do celów edukacyjnych, pomagając w usuwaniu wieloznaczności i niejasności w stosowaniu terminologii. Z uwagi na jego przeznaczenie do prezentacji osiągnięć wiedzy w sposób przekrojowy, możliwe jest korzystanie z UST przez laików (niespecjalistów). W skład UST powinny wchodzić przede wszystkim terminy podstawowe z poszczególnych sfer i leksykonów terminologicznych. Terminy podstawowe konstytuujące UST obejmują zarówno terminy bazowe (przejęte z innych leksykonów), jak i rdzenne (wywodzące się z danego leksykonu). Terminy podstawowe składają się zazwyczaj z jednego terminoelementu lub wyrazu bazowego oraz elementu typowego dla danej dyscypliny. Stanowią podstawę do derywacji terminów pochodnych, które porządkowane są według terminów kluczowych, odgrywając istotną rolę w bardziej specjalistycznych rodzajach słowników, o których mowa w dalszej części pracy [Tezaurus 1998: 393; Lukszyn 2005: 109; Lukszyn, Zmarzer 2006: 34]. W zależności od przyjętego kryterium kwantytatywnego część z terminów pochodnych może wchodzić w skład UST. Kryterium kwantytatywne zależy głównie od źródła terminów podstawowych, czy jest nim poziom sfery, czy leksykonu. Przy komponowaniu UST istotne jest zachowanie proporcji 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… w udziale terminologii z poszczególnych dziedzin i dyscyplin, aby mógł on w sposób równomiernie ogólny świadczyć o stanie nauki. Sfera terminologiczna możne stanowić podstawę do skonstruowania interdyscyplinarnego słownika specjalistycznego (interdyscyplinarnego słownika terminologicznego – IST). Obejmując od kilku do kilkudziesięciu dyscyplin pokrewnych, pomiędzy którymi nie można wyznaczyć dokładnych granic ze względu na mocniejsze lub słabsze relacje zachodzące pomiędzy jednostkami terminologicznymi należącymi do każdej z nich, sfera terminologiczna stwarza odpowiednie warunki do zapożyczania terminów pomiędzy dyscyplinami w jej ramach. Chociaż w obrębie sfery terminologicznej wyróżniamy odrębne leksykony, nieodzownie odnoszą się one do kwestii wspólnych dla danej sfery, a przez to również wykazują ścisłe wzajemne relacje oraz odzwierciedlają przylegające do siebie sieci konceptualne, dowodzące nieprzerywalności wiedzy człowieka. Jak zauważają Temmerman i Geentjens: Formalizing the cognitive framework […] remains problematic, due to problems of overlapping terminology between related fields and languages and because of non-isomorphism23 [Temmerman, Geentjens 2010: 144]. IST ma za zadanie odwzorować relacje zachodzące pomiędzy dyscyplinami naukowymi w ramach danej sfery terminologicznej. Jest to możliwe poprzez wykorzystanie cech dystynktywnych wspólnych dla poszczególnych grup lub par terminów w ramach sfery. Warunkiem do stworzenia IST jest wyodrębnienie takich leksykonów terminologicznych, które reprezentują terminologię dyscyplin maksymalnie ze sobą powiązanych, tak aby zapewnić jak najwyższy stopień podobieństwa relacji pomiędzy nimi. W rezultacie zapewniona jest wysoka częstotliwość występowania konceptów wiążących w pojęciach realizowanych w analizowanych leksykonach terminologicznych24. Podobnie jak UST, również IST nie ma za zadanie obejmować wszystkich jednostek terminologicznych wchodzących w zakres sfery terminologicznej, a jedynie te, które wykazują związki interdyscyplinarne. Są to relacje pomiędzy parami lub grupami terminów z różnych dyscyplin naukowych, które obejmują „Sformalizowanie konstrukcji kognitywnych […] pozostaje kwestią problematyczną z uwagi na problemy związane z zachodzeniem na siebie terminologii w dyscyplin powiązanych i w poszczególnych językach oraz z uwagi na brak izomorfizmu” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 24 W ten sposób można zniwelować problemy w opracowaniu terminów wynikające z braku izomorficzności analizowanych dyscyplin naukowych. 23 97 98 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… koncept wiążący, łączący te terminy na poziomie sfery terminologicznej. Jednostki terminologiczne spełniające między innymi owo kryterium nazywam w ramach niniejszej rozprawy terminami interdyscyplinarnymi. Często są nimi terminy bazowe zapożyczone z dyscyplin pokrewnych, które stanowią fundament nowych teorii utworzonych na gruncie nowej dyscypliny, jak również terminy pochodne od terminów bazowych w ramach nowej dyscypliny. Tak powstałe terminy pochodne wraz z terminami bazowymi mogą odzwierciedlać część sieci konceptualnej dyscypliny pierwotnej. Czasami mamy również do czynienia z sytuacją, gdzie cała sieć konceptualna znajduje zastosowanie w ramach innego zakresu działalności naukowej (innej dyscypliny). Forma językowa terminów może pozostać taka sama w obu leksykonach terminologicznych bądź zostać zmieniona na gruncie nowej dyscypliny. W ostatnim przypadku identyfikacja terminów interdyscyplinarnych może okazać się trudna, gdyż wymaga ona od terminologa dogłębnej analizy struktury pojęciowej badanych dyscyplin. Warto zaznaczyć, iż jednakowa forma terminów funkcjonujących w dwóch pokrewnych leksykonach terminologicznych nie musi oznaczać, iż są one terminami interdyscyplinarnymi, jednak stanowi pewien sygnał, iż analiza tychże terminów może wykazać ich powiązania interdyscyplinarne, co może ułatwić pracę terminologiczną. Sieć konceptualna, która została zaadaptowana przez inną dyscyplinę, tworzy w jej ramach nową wiedzę. Chociaż relacje wewnątrz sieci mogą nie ulec zmianie, inne jest jej otoczenie, ponieważ system konceptualny dyscypliny włączającej daną sieć wprowadza ją do istniejących struktur systemu konceptualnego. W rezultacie zarówno nowo wprowadzona sieć ulega dostosowaniu do nowego systemu, jak i system dostosowuje się do niej. Powstają nowe relacje pomiędzy konceptami nowej sieci a całym systemem. Powoduje to zmiany w cechach dystynktywnych pojęć nowo wprowadzonej sieci w wyniku powstania związków z konceptami systemu pojęciowego, do którego zostały zaadaptowane. S. Pavel zauważa, że jeśli spojrzymy na wiedzę specjalistyczną jak na sieć „węzłów” połączonych łącznikami, zmiany w tym systemie mogą prowadzić do osłabienia niektórych łączeń, przesunięć w organizacji „węzłów”, dodawania lub usuwania kolejnych elementów. Modyfikacje nigdy nie zachodzą w odosobnieniu, lecz wpływają na całą sieć i w konsekwencji prowadzą do zmian w terminologii danego technolektu [Pavel 1993: 22]. Terminologia skupiona w ramach leksykonu terminologicznego stanowi podstawę do stworzenia branżowego słownika terminologicznego (BST). BST obejmuje część jednostek terminologicznych, które zostały ujęte w IST, 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… a które odnoszą się do danej dyscypliny naukowej. BST jest słownikiem wysokospecjalistycznym, którego zadaniem jest prezentacja wszystkich jednostek terminologicznych danego leksykonu. Jest to słownik specjalistyczny przeznaczony dla profesjonalistów, prezentujący osiągnięcia danej dyscypliny naukowej. Jednakże szybki rozwój nauki, a co za tym idzie również zmiany w strukturze konceptualnej poszczególnych dyscyplin, przekładające się na zmiany w terminologii danego LT, powodują, iż jedyne, co jest możliwe, to tworzenie BST odzwierciedlających strukturę wiedzy w konkretnym momencie jej rozwoju. W przypadku rozbudowanych dyscyplin naukowych dużo bardziej praktyczne oraz precyzyjne byłoby aktualizowanie słowników terminologicznych obejmujących węższe zakresy działalności naukowej niż ma to miejsce w przypadku leksykonu terminologicznego: mianowicie na poziomie pola terminologicznego będącego jednostką składową LT. Pole terminologiczne może być wykorzystane w terminografii w dwojaki sposób. Po pierwsze, może służyć do organizacji jednostek terminologicznych w ramach całego leksykonu terminologicznego. W wyniku takiego zabiegu powstanie słownik tematyczny, który porządkuje jednostki według pól terminologicznych, czyli tematycznie [Lukszyn, Zmarzer 2006: 141-143]. Po drugie, za pomocą pola terminologicznego można wyodrębnić zestaw jednostek terminologicznych silnie powiązanych tematycznie i wysoko wyspecjalizowanych w celu stworzenia „słownika ekspertów” (SE). Stanowi on bardzo elastyczne narzędzie terminograficzne, dzięki któremu najbardziej rozwojowe zakresy działalności naukowej mogą być monitorowane na bieżąco, a zmiany w strukturze pojęciowej terminów mogą być rejestrowane dużo sprawniej i szybciej niż w BST. Z uwagi na wysoki stopień specjalizacji rosnącej liczby dyscyplin, słownik przeznaczony dla najwęższego grona zainteresowanych, tj. osób specjalizujących się w konkretnej tematyce, jest rozwiązaniem terminograficznym najbardziej szczegółowo prezentującym jednostki terminologiczne wchodzące w zakres konkretnego pola terminologicznego. Każdy z zaprezentowanych słowników czerpie kluczowe jednostki terminologiczne, stanowiące podstawę do dalszych rozważań na danym poziomie, z dzieł terminograficznych stojących na wyższym poziomie uogólnienia, ale obejmujących terminologię z szerszego zakresu wiedzy (rysunek 15). SE posiada wspólne jednostki terminologiczne z BST, IST oraz UST, ale również może obejmować pewien zakres wyrażeń specjalistycznych, który nie został ujęty w innych dziełach. Chociaż BST z założenia ma prezentować całość osiągnięć z danej dyscypliny, to jednak wysoka elastyczność narzędzia, jakim jest SE, sprawia, 99 100 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… iż może on ujmować jednostki terminologiczne, które jeszcze nie zostały wprowadzone do BST, z uwagi na to, że zostały utworzone przez naukowców stosunkowo niedawno. Najwięcej jednostek wspólnych SE ma z BST, a najmniej z UST, który jest najbardziej ogólnym z wymienionych słowników. Rysunek 15: Zależność pomiędzy terminologią ujętą w UST, IST, BST, SE oraz SA [Lukszyn, Zmarzer 2006: 141-144; Zmarzer 2008: 252-254] Obierając za punkt wyjścia paradygmat terminologiczny oraz nakładając relacje prezentowane w kwadracie terminologicznym na poszczególne jednostki pola terminologicznego (zakres terminologiczny odpowiadający SE) lub leksykonu terminologicznego (zakres terminologiczny odpowiadający BST), możliwe jest stworzenie słownika systemowego. Z punktu widzenia formalnego, poprzez analizę terminoelementów powtarzających się w sposób regularny w jednostkach terminologicznych występujących w danym polu terminologicznym lub leksykonie terminologicznym, możliwe jest opracowanie serii terminologicznych, a na ich podstawie słownika asocjacyjnego (SA) [Lukszyn, Zmarzer 2006: 141-144]. Słownik systemowy pokazuje relacje pomiędzy terminami, tworząc siatkę jednostek terminologicznych powiązanych semantycznie. Słownik taki jest dziełem wielowymiarowym, w którym każdy wymiar to inny rodzaj relacji: hiperonimii i hiponimii, synonimii i antonimii, współzależności i kontradyktoryjności, asocjacji itp., wynikający z kwadratu terminologicznego [Lukszyn, Zmarzer 2006: 42]. Pełna oraz najbardziej czytelna prezentacja takiego dzieła terminologicznego możliwa jest w sposób graficzny przy użyciu odpowiednich technik informatycznych, ze względu na wielopoziomowość powiązań pomiędzy jednostkami terminologicznymi trudną do klarownego zilustrowania na 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… płaszczyźnie. Przykładem słownika systemowego jest Słownik terminologii przedmiotowej [STP 2005], w którym można odnaleźć relacje semantyczne, w jakie wchodzi termin z innymi terminami. Wyróżnione zostały one przy wykorzystaniu narzędzia, jakim jest paradygmat terminologiczny. Słownik asocjacyjny oparty na seriach terminologicznych nie musi obejmować wszystkich jednostek pola terminologicznego czy leksykonu terminologicznego, w zależności od tego, co jest przedmiotem analizy terminograficznej, lecz jedynie te elementy wspomnianych zbiorów, które posiadają z formalnego punktu widzenia terminoelementy. Nie wszystkie jednostki terminologiczne muszą posiadać wspólne cechy zapisu z innymi jednostkami, a ilość oraz długość serii terminologicznych zależy od rodzaju badanego leksykonu lub pola terminologicznego. Opracowany przez Koło Naukowe BAJT Studencki słownik terminoelementów [Michta et al., 2008] można określić jako bazę do stworzenia słownika asocjacyjnego. Artykuły hasłowe obejmują poszczególne terminoelementy z zakresu medycyny, tłumacząc ich znaczenie, podając przykłady ich użycia, jak i źródła, z których przykłady zostały zaczerpnięte. Celem słownika nie jest prezentacja możliwie jak największej ilości terminów medycznych zawierających określony terminoelement, z tego też względu nie można go nazwać słownikiem asocjacyjnym. Jednak bazując na wyróżnionych terminoelementach, taki słownik można opracować. Przy konstruowaniu poszczególnych rodzajów słowników wykorzystywana może być inna technika, w zależności od prezentowanych jednostek terminologicznych oraz przeznaczenia danego słownika. W przypadku UST możemy mówić o technice separowania, polegającej na prezentacji pojęć reprezentowanych przez jednostki terminologiczne w oderwaniu od pozostałych jednostek. Tworząc IST, punktem wyjścia jest kluczowy termin lub zbiór terminów ściśle powiązanych, od których tworzona jest sieć jednostronnych relacji (bliższych lub dalszych) z jednostkami terminologicznymi dyscyplin pokrewnych. Technikę tą nazywamy techniką nexusa [Zmarzer 2008: 253]. Podstawową techniką wykorzystywaną w przypadku BST jest technika tezauryzowania, w której analizowane są dwustronne relacje zachodzące pomiędzy jednostkami terminologicznymi wchodzącymi w skład danego leksykonu terminologicznego (jednej dyscypliny). Przykładem słownika opracowanego przy użyciu tej techniki jest systemowy słownik terminologiczny, jak i tematyczny słownik terminologiczny (w przypadku ostatniego przedstawione w nim związki skupiają się wokół ograniczonego zestawu relacji semantycznych) (rysunek 16). 101 102 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Rysunek 16: Techniki systematyzacji terminologii: technika separowania, nexusa i tezauryzowania Opracowano na podstawie [Sawicka 2011(2): 149] (strzałki oznaczają różne kierunki i rodzaje relacji zachodzące pomiędzy terminami) Słowniki mogą być tekstami o charakterze hermetycznym, skierowanymi do konkretnej grupy specjalistów, lub uniwersalnym, odpowiadającym potrzebom szerokiego grona użytkowników [Zmarzer 2003: 27-31]. UST, IST oraz BST przeznaczone są dla różnych odbiorców, co jest ściśle związane z przedstawionymi powyżej technikami. Użytkownikiem UST może być niespecjalista, gdyż jest to słownik traktujący ogólnie o zagadnieniach specjalistycznych, w którym język wypowiedzi dostosowany jest do wiedzy ogólnonaukowej potencjalnych odbiorców. Brak wyraźnie podkreślonych relacji pomiędzy prezentowanymi jednostkami terminologicznymi ułatwia odbiór i zrozumienie niespecjalistom, gdyż taka prezentacja terminologii nie zakłada posiadania przez odbiorcę szczegółowej wiedzy na dany temat. Adresatem pozostałych słowników terminologicznych jest zazwyczaj profesjonalista. W odróżnieniu od BST oraz SE, które przeznaczone są dla specjalistów z wąskich dyscyplin (BST) lub bardzo wąskich specjalności (SE), IST ma za zadanie dokonać pewnego porównania terminologii interdyscyplinarnej używanej w różnych dyscyplinach, pokazać ich przekrój. Przekrój ten może zostać dokonany z różnych perspektyw. Wszystkie wymienione słowniki mogą być do pewnego stopnia wykorzystywane w różnym celu z punktu widzenia rodzaju potrzeby korzystania z takich materiałów. Są one pomocne zarówno w bezpośrednich sytuacjach komunikacyjnych (ang. communicative user situations), jak i w sytuacjach, gdy bez bezpośrednich czynników zewnętrznych użytkownik chce pogłębić swoją znajomość danego zakresu (ang. cognitive user situations) (Fuertes-Olivera, Nielsen 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… 2014: 218-220). W pierwszym przypadku istotnym czynnikiem wydaje się łatwy dostęp do poszukiwanych informacji, w drugim – ich kompletność, umożliwiająca korzystającemu stworzenie pełnego obrazu danego zjawiska czy idei. 4.3. Charakterystyka IST Without specialized terminology and correctly understood concepts inside a specific field, correct communication becomes impossible [Thelen, Steurs 2010: 3]. Celem interdyscyplinarnego słownika terminologicznego jest wyodrębnienie pól konceptualnych, które łączą dyscypliny pokrewne, w sposób ukazujący przesunięcia znaczeniowe terminów interdyscyplinarnych. Jak zauważają Korsak i Rogers [2010:129], „term-concept relations are much more likely to be one-to-many (polysemy) and many-to-one (synonimy) than one-to-one (monosemy, mononymy) (…)”. Z tego względu w ramach niniejszej monografii wyróżniono dwa poziomy analizy terminów, które IST powinien obejmować: horyzontalny, obejmujący szereg dyscyplin pokrewnych, oraz wertykalny, ukierunkowany na badanie paradygmatów konceptualnych w ramach poszczególnych technolektów. Omówione w rozdziale 2 rozróżnienie między interdyscyplinarnością a multidyscyplinarnością można odnieść do pracy terminograficznej nad IST. Przy konstrukcji słowników terminologicznych opisujących kilka zakresów działalności człowieka zarówno poziom wertykalny, jak i horyzontalny mogą być w różnym stopniu realizowane, określając tym samym stopień specjalizacji, interdyscyplinarności i multidyscyplinarności. Zjawisko to zostało zilustrowane na rysunku 17. Zakreskowane pole wskazuje na optymalny zakres obu aspektów opisu terminograficznego dla IST, natomiast krzywe zielona i niebieska wskazują odpowiednio na poziom opisu wertykalnego i poziom opisu horyzontalnego w danym słowniku. Na podstawie poniższej ryciny, zakładając, że poziom wertykalny i horyzontalny są w zakresie wyznaczonym przez zakreskowane pole, można powiedzieć, że IST może być zbliżony albo do monotematycznego słownika terminologicznego (MST), jeżeli bardzo dokładnie analizuje paradygmat terminologiczny w ramach danej dyscypliny i jednocześnie w relatywnie wysokim stopniu opisuje poziom horyzontalny, albo do słownika politematycznego, jeśli sytuacja jest odwrotna. Spoglądając na krańce wykresu, jeżeli udział poziomu wertykalnego jest bardzo mały, 103 104 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… a horyzontalnego na maksymalnym poziomie, słownik nazwiemy politematycznym słownikiem terminologicznym (PST). Z drugiej strony, jeżeli udział aspektu horyzontalnego jest bliski zeru, ponieważ słownik głównie odnosi się do jednej dyscypliny, posługując się innymi jedynie pomocniczo, można mówić o monotematycznym słowniku specjalistycznym. Rysunek 17: Stosunek stopnia opisu wertykalnego (zielona krzywa) i horyzontalnego (niebieska krzywa) w MST, IST i PST [Rzepkowska 2015(2): 70] (MST – monotematyczny słownik terminologiczny, IST – interdyscyplinarny słownik terminologiczny; PST - politematyczny słownik terminologiczny) Interdyscyplinarny słownik terminologiczny wypełnia „lukę” pomiędzy MST i PST, ukazując relacje, które ani w jednym, ani w drugim słowniku nie mogą być zilustrowane. Kompleksowe ujęcie zakresu interdyscyplinarnego (poziom horyzontalny) i intradyscyplinarnego (poziom wertykalny) bardzo dobrze wpisuje się w działania podejmowane obecnie przez ekspertów różnych dyscyplin. Ich przykładem mogą być zorganizowane w 2008 r. warsztaty, których celem było sprawdzenie postępu w badaniach interdyscyplinarnych w ramach projektu sponsorowanego między innymi przez National Science Foundation (USA). Pokazały one, że aby sprostać pojawiającym się zadaniom badawczym, niejednokrotnie nieuniknione jest podejście interdyscyplinarne, do którego niezbędna jest znajomość własnej dziedziny oraz zakresu interdyscyplinarnego [Hartesveldt, Giordan 2008: 2]. IST ma za zadanie ułatwić sprostanie temu ostatniemu wymogowi. Podejście interdyscyplinarne to analiza zagadnienia z różnych punktów widzenia. Każdy język specjalistyczny reprezentuje tylko 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… sobie właściwy system pojęciowy odwołujący się do wiedzy eksperckiej w konkretnym zakresie. Jak zostało już wcześniej wspomniane, technolekt jest oparty na języku narodowym, jednak różni się zarówno od niego, jak i od innych języków specjalistycznych, miedzy innymi pod względem semantycznym i syntaktycznym. Teoretyzując, grupa specjalistów z różnych dyscyplin rozprawiająca na zadany temat może tworzyć zatem przysłowiową Wieżę Babel. Na szczęście tak skrajne sytuacje polegające na całkowitym braku porozumienia raczej się nie zdarzają dzięki możliwości posłużenia się językiem ogólnonaukowym, jeżeli wśród rozmówców jest chęć porozumienia i przyświeca im wspólny cel. Jednostki terminologiczne stanowiące podstawę IST to głównie terminy sensu stricto. Nazywają one obiekty poprzez pojęcia opracowywane przez specjalistów i mogą być przedmiotem derywacji kognitywnej. Ich paradygmat konceptualny jest podatny na zmiany w wyniku procesów terminologizacji, transterminologizacji oraz determinologizacji. Dzięki temu mogą się dostosowywać do systemów pojęciowych dyscyplin, w których funkcjonują. W tym otoczeniu zachodzi reakcja dwustronna: pojęcia mają wpływ na system pojęciowy, a system określa część z cech składających się na pojęcia. Dzięki tej właściwości możliwe jest rozważanie koncepcji terminów interdyscyplinarnych. Nie są one w pełni tymi samymi terminami w każdej z dyscyplin, nawet jeśli definicje na to wskazują, ponieważ ich znaczenie można rozpatrywać jedynie w ramach konkretnego technolektu. Takiego potencjału jak terminy sensu stricto nie mają nazwy nomenklaturowe (nomeny), z uwagi na fakt, iż nazywają konkretne obiekty, reprezentując ich stosunkowo stabilny zestaw cech. W systemie pojęciowym stanowią one koncepty wspomagające pojęcia odnoszące się do terminów. System nie ma na nie bezpośredniego wpływu, ani one nie oddziałują bezpośrednio na system. Interesującym przypadkiem nazwy nomenklaturowej ujętej w opracowanym w dalszej części pracy ISP jest nazwa „Ordynacja podatkowa”, będąca nazwą własną ustawy regulującej kwestie podatkowe. Została ona uwzględniona, ponieważ jej wpływ na kwestie ekonomiczne, a szczególnie finansowe, jest bardzo istotny: od jej zapisów zależy wiele zagadnień podatkowych obecnych w ekonomii i finansach. Nie jest to typowa nazwa własna, ponieważ obiekt, do którego się odnosi, podlega modyfikacjom w momencie wprowadzania zmian do ustawy. W ten sposób wpływa na systemy pojęciowe poszczególnych dyscyplin naukowych. Źródłem terminów interdyscyplinarnych mogą być wszelkiego rodzaju zapożyczenia między dyscyplinami (transterminologizacja), jak również mogą 105 106 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… one powstawać w wyniku procesu terminologizacji wyrazów języka ogólnego. Możliwe jest również, że termin najpierw przechodzi proces determinologizacji, tracąc część cech dystynktywnych, wchodzi do języka ogólnonarodowego, a następnie zostaje zaadaptowany przez inną dyscyplinę. W takiej sytuacji istnieje również bardzo duże prawdopodobieństwo przeniesienia części cech dystynktywnych pojęcia przed determinologizacją do nowego pojęcia w już innym systemie pojęciowym po terminologizacji. Źródłem terminów interdyscyplinarnych mogą być również quasi-terminy, które są przejawem procesu terminologizacji i determinologizacji. Nie posiadają one jeszcze ukształtowanego miejsca w systemie pojęciowym danego technolektu, zatem są dużo bardziej podatne na zmiany w tworzącym się dopiero paradygmacie terminologicznym. W rezultacie są podatne na przesunięcia w ramach sieci pojęciowej danej dyscypliny, jak i pomiędzy dyscyplinami. Dodatkowo słownictwo fachowe odgrywa istotną rolę w powstawaniu terminów interdyscyplinarnych. Terminy często powstają w wyniku terminologizacji jednostek języka naturalnego, takich jak terminy fachowe. Zdarza się również, iż prawie jednocześnie zostają wprowadzone do systemu pojęciowego kilku dyscyplin pokrewnych, nabierając w ich ramach cech typowych dla danego technolektu i utrzymując „cechy głębinowe” w formie prawie niezmienionej, analogicznie do quasi-terminów. Procesy takie można nazwać derywatologią kognitywną, ponieważ w rezultacie modyfikacji cech determinowanych przez system powstają nowe pojęcia o prawie niezmienionych cechach głębinowych terminu [Zmarzer 2005: 105], analogicznie jak w przypadku derywatologii leksykalnej, w której temat pozostaje niezmienny, utrzymując główne znaczenie wyrazu, a afiksy dołączane do niego odpowiadają za zmiany formy gramatycznej czy części mowy. Grupą docelową IST mogą być zarówno specjaliści, quasi-specjaliści, jak i adepci prezentowanych dyscyplin naukowych. Wartość IST dla każdej z tych grup jest jednak inna. Specjaliści mogą skorzystać z takiego typu słownika jako źródła informacji umożliwiającego im porównanie paradygmatów terminologicznych obowiązujących w systemach terminologicznych różnych nauk i na tej podstawie uwzględniać w swoich badaniach również inny punkt widzenia. W przypadku quasi-specjalistów, na przykład tłumaczy, IST może okazać się niezastąpionym narzędziem do rozwiązywania problemów z odróżnianiem pojęć funkcjonujących w poszczególnych dyscyplinach naukowych, między innymi w procesie poszukiwania odpowiedniego ekwiwalentu w języku obcym. 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Cognitive frameworks underpinning terminological dictionaries are an asset for the translator. Submersion in a wealth of interrelated information helps him/her to make fast and accurate decisions 25 [Temmerman, Geentjens 2010:144]. Wielokrotnie trudno jest odszukać nie tylko terminy ekwiwalentne, ale nawet odpowiedniki wyrazów języka ogólnego, ponieważ często różnice miedzy językami narodowymi wynikają z częściowo odmiennego znaczenia przypisywanego jednostkom językowym, innych ich konotacji i użycia [Béjoint 2006: 572; Rogers 2006: 588-589]. Wydaje się to szczególnie ważne dla ekspertówpraktyków, biorąc pod uwagę rosnące umiędzynarodowienie działań miedzy innymi w sferze gospodarczej. Badanie przeprowadzone wśród 415 firm europejskich wskazało, że komunikacja w tej sferze jest rzadko monolingwalna [Bargiela-Chiappini 2006: 537]. Coraz częściej spotykane są firmy międzynarodowe, w których pracownicy porozumiewają się w kilku językach, oprócz języka uznanego za oficjalny. Odpowiednio skompilowany IST, dostosowany do słownictwa używanego w miejscu pracy, mógłby usprawnić kontakty z zagranicą oraz funkcjonowanie wielojęzycznego zespołu. Proponowany rodzaj słownika jest również istotny z perspektywy nauczania poszczególnych dyscyplin, ponieważ prezentuje terminy interdyscyplinarne jako pojęcia stanowiące element konkretnych systemów terminologicznych. IST rozkłada strukturę pojęciową terminów interdyscyplinarnych na czynniki pierwsze poprzez przywołanie odpowiednich definicji, prezentację relacji intradyscyplinarnych oraz ukazanie stosunku podobieństwa pomiędzy poszczególnymi parami lub grupami terminów na poziomie interdyscyplinarnym. Taka ilustracja ugruntowanej już wiedzy specjalistycznej jest niezbędna w procesie edukacji [Strehlow 1993: 134]. 4.4. Typologia IST Jak już wspomniano, IST jest konstruowany przede wszystkim przy wykorzystaniu techniki nexusa (łac. nexus oznacza połączenie). W niniejszej pracy wyróżniam trzy sposoby opracowywania IST. W pierwszym z nich punktem wyjścia jest konkretny leksykon terminologiczny danej sfery, którego jednostki „Konstrukcje kognitywne stanowiące fundamenty słowników terminologicznych są ich zaletą z punktu widzenia tłumacza. Zanurzenie w bogactwo powiązanych informacji pomaga mu w podejmowaniu szybkich i trafnych decyzji” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 25 107 108 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… terminologiczne stanowią główny obiekt badań (IST oparty na leksykonie terminologicznym (LTw), IST 1). Cechy dystynktywne przypisywane pojęciom reprezentowanym przez te terminy są bazą do poszukiwania terminów wykazujących właściwości interdyscyplinarne w innych leksykonach terminologicznych. W drugim przypadku podstawą, na której budowany jest IST, jest zakres wiedzy naukowej nie zawsze odpowiadający wyodrębnionej dyscyplinie naukowej, lecz wykorzystywany na pograniczu kilku dyscyplin (IST oparty na wiedzy specjalistycznej (Ww), IST 2). W takim wypadku jednostki terminologiczne reprezentujące ten fragment wiedzy z natury rzeczy są interdyscyplinarne, funkcjonując jednocześnie w ramach kilku systemów konceptualnych odpowiadających poszczególnym leksykonom pokrewnym (rysunek 18). Rysunek 18: Relacje między pokrewnymi leksykonami terminologicznymi a wyjściowym systemem konceptualnym w dwóch typach IST Opracowane na podstawie [Rzepkowska 2015(1): 127] (zacienione pole, Ww – wiedza wyjściowa (wyjściowy system konceptualny), LTw – wyjściowy LT, –, LT1, LT2, LTp – pokrewne LT) Możliwa jest również sytuacja pochodna od dwóch opisanych powyżej, w której wyjściowym systemem konceptualnym jest ten reprezentowany przez pole terminologiczne. Pole terminologiczne obejmuje w tym wypadku sieć relacji kognitywnych utworzoną na bazie jednego leksykonu terminologicznego, która została zaadaptowana przez leksykon pokrewny. Jak to zostało wcześniej opisane, sieć konceptualna wprowadzona do nowego systemu konceptualnego 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… tworzy nową wiązkę wiedzy. Zatem pole terminologiczne jako baza do konstrukcji mieszanego IST (IST 3) jest częścią pewnego wyjściowego leksykonu terminologicznego (LTw), ale jednocześnie jest odrębnym systemem pojęciowym, który funkcjonuje częściowo niezależnie w innych technolektach reprezentowanych przez pokrewne leksykony terminologiczne (rysunek 19). Rysunek 19: Relacje między pokrewnymi leksykonami terminologicznymi a wyjściowym systemem konceptualnym w mieszanym typie IST Opracowane na podstawie [Rzepkowska 2015(1): 127] (zacienione pole, Ww – wiedza wyjściowa (wyjściowy system konceptualny), PTw – wyjściowe PT, LTw – wyjściowy LT, LT1, LT2, LTp – pokrewne LT) O właściwościach interdyscyplinarnych par lub grup terminów możemy mówić, jeżeli możliwe jest wyróżnienie konceptu wędrownego, czyli zestawu cech dystynktywnych charakterystycznego dla każdego z terminów interdyscyplinarnych z danej grupy lub pary. Termin możemy uznać za interdyscyplinarny, jeżeli ów koncept wędrowny reprezentuje cechy istotne (cechy głębinowe) w identyfikacji pojęcia. W procesie wyszukiwania terminów interdyscyplinarnych analizie poddawany jest zestaw cech dystynktywnych przypisanych danemu terminowi w ramach wyjściowego leksykonu terminologicznego (LTw). Jeżeli niektóre z tych cech (koncepty wędrowne α, β) są odtwarzane również w terminach leksykonów pokrewnych (LT1, LT2, LT3), stanowi to podstawę do włączenia takich terminów do IST i wyodrębnienia w ramach takiego słownika ich cech wspólnych oraz je różnicujących (rysunek 20). 109 110 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Dobór terminów w leksykonach terminologicznych pokrewnych leksykonowi wyjściowemu może być oparty na kryterium ilościowym lub jakościowym. Kryterium ilościowe polega na określeniu minimalnej liczby cech wspólnych dla poszczególnych par lub grup terminów, natomiast kryterium jakościowe na określeniu rodzaju cech, które terminy powinny mieć wspólne. Na przykładzie rysunku poniżej, jeżeli kluczowym kryterium będzie kryterium ilościowe określające minimalną liczbę cech wspólnych na poziomie 2, w IST ujęty zostanie termin Tw oraz terminy T2 oraz T3. Natomiast jeżeli obierzemy za kryterium konieczność wystąpienia cechy α, wszystkie terminy T1, T2 oraz T3 zostaną przedstawione w IST jako terminy interdyscyplinarne w stosunku do Tw. (T1Lt1{απ}) {α} (TwLTw{αβγ}) {α, β} (T2Lt2{αβω}) {α, β} (T3Lt3{αβ}) Rysunek 20: Relacje między terminami w IST (T – termin; LTw – leksykon terminologiczny wyjściowy; LT1-3 – inne leksykony terminologiczne danej sfery terminologicznej; α, β – koncepty wędrowne; γ, π, ω – koncepty towarzyszące) Poza właściwościami interdyscyplinarnymi terminów, można również mówić o ich stopniu interdyscyplinarności, czyli o udziale konceptów wędrownych (KW) w polu pojęciowym terminu (określanym również jako udział KW w terminie). Współczynnik ten został wyliczony jedynie dla IST mieszanego na podstawie badań nad słownictwem podatkowym, których wynikiem jest między innymi „Interdyscyplinarny słownik podatkowy”. Indeks ten będzie się różnił dla każdego IST, w zależności od jego typu oraz reprezentowanych w nim dyscyplin. Stopień interdyscyplinarności może również posłużyć za kryterium doboru terminów z leksykonów terminologicznych pokrewnych leksykonowi 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… wyjściowemu. W analizowanym przypadku wyniósł on 82%, co świadczy o wysokim stopniu interdyscyplinarności przeanalizowanego pola terminologicznego, funkcjonującego w trzech różnych dyscyplinach naukowych. 4.4.1. IST oparty na leksykonie terminologicznym Wyjściowy leksykon terminologiczny, stanowiąc podstawę do opracowania IST, determinuje dobór terminów opracowywanych w ramach tego słownika. Związki semantyczne między terminami wyodrębniane są przy użyciu techniki nexusa, zatem wskazują na jednostronne relacje, w których punktem wyjścia jest termin z wyjściowego leksykonu terminologicznego (LTw). Oznacza to, że IST prezentuje jedynie koncepty wędrowne (KW) funkcjonujące w granicach dyscypliny naukowej reprezentowanej przez leksykon wyjściowy (LTw), które są wykorzystywane w leksykonach pokrewnych. Zatem głównym rodzajem terminów w leksykonach pokrewnych prezentowanych w IST są terminy zapożyczone z wyjściowego LT. W przypadku IST 1 można mówić o dwóch rodzajach relacji semantycznych pomiędzy terminami interdyscyplinarnymi. Po pierwsze, możemy wyróżnić relacje pomiędzy terminami interdyscyplinarnymi włączonymi do IST na poziomie każdego z leksykonów, począwszy od leksykonu wyjściowego, a skończywszy na leksykonach pokrewnych. W tym przypadku terminy interdyscyplinarne zawarte w IST 1 są przeważnie niepowiązane ze sobą znaczeniowo lub tworzą niezależne od siebie mikro-sieci terminologiczne. Mikro-sieć określana jest w niniejszej rozprawie jako zbiór od kilku do kilkunastu terminów, pomiędzy którymi możemy wyróżnić relacje semantyczne na poziomie konceptualnym. Charakterystyczną cechą terminów tworzących IST 1 jest brak dostrzegalnej zależności pomiędzy kolejnymi terminami interdyscyplinarnymi ujmowanymi w IST i wynikający z tego brak systemowości ich wyróżniania. Z tego względu najczęściej są to pary lub grupy terminów o jednakowej formie językowej, która stanowi widoczny sygnał do ich zbadania pod kątem cech dystynktywnych. Odnajdywanie grup lub par terminów interdyscyplinarnych o różnej formie językowej jest w tym wypadku możliwe poprzez analizowanie konceptualnego otoczenia interdyscyplinarnych terminów o jednorodnej formie w systemach pojęciowych reprezentowanych przez poszczególne pokrewne LT lub, przy odpowiednich środkach, poprzez analizę całego systemu pojęciowego. Znajdowanie takich terminów może również wynikać po prostu z przypadkowych odkryć. 111 112 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Drugim rodzajem relacji semantycznych, które można poddać analizie, są relacje semantyczne zachodzące pomiędzy parami lub grupami terminów z różnych leksykonów terminologicznych, odpowiednio – wtórnego i pokrewnego. Zależą one od typu działalności naukowej oraz rodzaju terminów ujmowanych w IST. Możemy mówić o zależności pomiędzy terminem w wyjściowym LT a odpowiadającym mu terminem w pokrewnym LT, np. o uwarunkowaniu istnienia jednego terminu od istnienia drugiego, relacji synonimii między nimi, relacji hiponimii/hiperonimii, jak i innych wynikających z konkretnej sytuacji. Możliwe jest również, że wszelka zależność między terminami w odrębnych LT zanika z czasem lub bezpośrednio po włączeniu terminu do nowej sieci powiązań semantycznych w leksykonie pokrewnym. Uniezależnienie się wzajemne terminów interdyscyplinarnych powoduje zmniejszanie się udziału KW w tychże terminach oraz spadek ich stopnia interdyscyplinarności, co może również doprowadzić do całkowitej utraty tej właściwości przez terminy. Zależność polegająca na uwarunkowaniu istnienia terminu we wtórnym LT istnieniem terminu w pierwotnym LT zazwyczaj prowadzi do wysokiego udziału KW w konceptach reprezentowanych przez te terminy interdyscyplinarne. 4.4.2. IST oparty na wiedzy specjalistycznej W przypadku IST opartego na sieci konceptualnej, która nie odpowiada żadnej usystematyzowanej dyscyplinie lub reprezentuje dyscyplinę na wczesnym etapie rozwoju i funkcjonuje na pograniczu kilku innych dyscyplin (IST 2), terminy interdyscyplinarne tworzą ścisłe sieci terminologiczne we wszystkich dyscyplinach. Sytuacja braku usystematyzowanej dyscypliny może być jedynie przejściowa i prowadzić ostatecznie do wykształcenia się odrębnej dyscypliny, na przykład sieć konceptualna powstała w wyniku połączenia fragmentów systemów konceptualnych dyscyplin pokrewnych, taka, jaką reprezentuje psycholingwistyka na pograniczu psychologii i lingwistyki. W przedstawionym przykładzie wyróżnienie, który LT jest wyjściowym a który pokrewnym, jest trudne do ustalenia i mogłoby okazać się kwestią sporną, gdyż sieć konceptualna, na której oparty jest IST, czerpie niemalże na równi z systemów konceptualnych ukształtowanych w poszczególnych dyscyplinach, które są dyscyplinami pokrewnymi. Istnienie ścisłych relacji pomiędzy terminami interdyscyplinarnymi w ramach IST 2 stanowi jedną z podstawowych cech odróżniających ten typ 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… słownika od poprzedniego. Tworzenie spójnego systemu przez terminy interdyscyplinarne ułatwia ich identyfikację podczas prac terminograficznych, w ramach których należy w pierwszej kolejności zidentyfikować podstawowe pojęcia składające się na wyjściowy system pojęciowy (Ww), a następnie zbadać obecność jego elementów w systemach poszczególnych dyscyplin pokrewnych oraz siatkę powiązań w nich utworzoną. Możliwe jest to poprzez analizę poszczególnych leksykonów terminologicznych za pośrednictwem tekstów specjalistycznych oraz słowników branżowych. Na tej podstawie można rozbudować wyjściowy system pojęciowy poprzez uzupełnienie go o terminy utworzone na gruncie dyscyplin pokrewnych. W przypadku IST 2 możliwe są różne relacje między odpowiadającymi sobie terminami interdyscyplinarnymi w poszczególnych LT, jednak przeważające są relacje synonimii lub quasi-synonimii. W omawianej sytuacji mamy do czynienia z jedną siecią kognitywną (małym systemem konceptualnym) wbudowaną w większe systemy konceptualne, na które składają się poszczególne pokrewne leksykony terminologiczne. Z tego względu cała sieć relacji semantycznych jest „kopiowana” do poszczególnych zakresów działalności ludzkiej, a w rezultacie odpowiadające sobie terminy interdyscyplinarne reprezentują w dużej mierze takie same zestawy cech dystynktywnych, które jednak mogą być odpowiednio zniekształcone przez system pojęciowy dyscypliny, w której funkcjonują, oraz procesy w nim zachodzące (stąd wspomniana quasi-synonimia). Terminy wchodzące w zakres IST 2 są terminami, które zostały utworzone w poszczególnych pokrewnych dyscyplinach naukowych, a następnie zostały przyjęte w pozostałych dyscyplinach uznanych za pokrewne. Ich forma językowa jest zazwyczaj jednakowa, chociaż istnieje duże prawdopodobieństwo ugruntowania się terminów synonimicznych o innej formie językowej w ramach teorii naukowych powstałych na gruncie różnych dyscyplin pokrewnych. Udział KW w koncepcie reprezentowanym przez termin nie został statystycznie obliczony dla IST 2 w ramach tej pracy, jednak wydaje się on być wysoki ze względu na przewidywany znaczny odsetek par lub grup terminów interdyscyplinarnych w relacjach synonimicznych na poziomie interdyscyplinarnym. 113 114 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… 4.4.3. IST mieszany IST mieszany (IST 3) jest połączeniem IST opartego na LT oraz IST opartego na Ww. Elementem wspólnym z IST 1 jest fakt, iż terminy interdyscyplinarne pochodzą z jednego leksykonu terminologicznego, a dokładnie z pola terminologicznego ukształtowanego w ramach tego leksykonu, czyli z wąskiego zakresu terminologii opracowanej w ramach danej dyscypliny. Wspólną cechą IST 3 i IST 2 jest natomiast przynależność owego pola w niemalże niezmienionej postaci do systemów konceptualnych dyscyplin pokrewnych. Przykładem takiego pola terminologicznego jest pole terminologiczne podatków, które samo w sobie nie stanowi oddzielnej dyscypliny, ale wywodzi się z systemu prawa i funkcjonuje w takich dziedzinach jak ekonomia czy finanse w niemalże niezmienionej postaci. Różnice pomiędzy terminami na płaszczyźnie interdyscyplinarnej wynikają przede wszystkim z otoczenia terminologicznego, w którym są używane. Intradyscyplinarne związki semantyczne pomiędzy terminami ujętymi w ramach IST 3 pozostają w podobnej formie w każdym leksykonie terminologicznym z uwagi na prawie całkowite zachowanie się ich struktury konceptualnej. System pojęciowy dyscypliny, do której zostały włączone, może jednak znacząco wzmocnić lub osłabić niektóre z relacji. Podobnie jak w przypadku IST 2, należące do różnych LT pary lub grupy terminów, których cechy dystynktywne obejmują wspólny KW, mogą pozostawać w różnych relacjach, jednak są to zazwyczaj relacje synonimii, quasi-synonimii, hiponimii lub hiperonimii. Przy pracach terminograficznych istotne jest zrekonstruowanie systemu pojęciowego obejmującego wyjściowe pole terminologiczne, a następnie określenie elementów, które występują w innych systemach pojęciowych, poprzez analizę terminów z leksykonów pokrewnych. Wyróżnienie cech powtarzanych i pomijanych w parach lub grupach terminów z różnych leksykonów terminologicznych umożliwi skonstruowanie mieszanego IST. 4.4.4. Zestawienie i porównanie różnych typów IST W tabeli 12 znajduje się porównanie rodzajów IST, zgodnie z różnymi cechami przypisanymi poszczególnym typom tych słowników. 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Tabela 12: Charakterystyka różnych typów IST IST 1 IST 2 Relacje intradyscyplinarne między terminami Brak lub w ramach mikro-sieci Ścisłe związki semantyczne Relacje interdyscyplinarne między terminami Brak lub różne rodzaje wzajemnych relacji Różne rodzaje relacji, głównie relacja synonimii lub quasi-synonimii Ścisłe i luźne związki semantyczne Różne rodzaje relacji, głównie relacja synonimii lub quasi-synonimii Systemowość występowania KW Brak lub wg mikro-sieci konceptualnych Terminy zapożyczone z LTw, tworzące w LTp terminy bazowe oraz terminy pochodne od terminów bazowych Zazwyczaj jednakowa Wg sieci konceptualnych Wg sieci konceptualnych Wzajemne zapożyczanie terminów reprezentujących daną sieć konceptualną pomiędzy LT Zazwyczaj jednakowa Terminy zapożyczone z LTw, tworzące w LTp terminy bazowe oraz terminy pochodne od terminów bazowych Zazwyczaj jednakowa N/A N/A 82% 26 Rodzaj terminów Forma terminu (LTw versus LTp) Udział KW w koncepcie reprezentowanym przez termin (%) IST 3 (KW – koncept wędrowny, LTw – wyjściowy LT; LTp – pokrewny LT) Reasumując, najmniej spójny semantycznie jest IST 1. Aby skonstruować taki słownik, niepotrzebne jest wyróżnianie relacji na płaszczyznach intradyscyplinarnych, a jedynie związki interdyscyplinarne. Jednak brak intradyscyplinarnych powiązań może utrudnić pracę terminograficzną, gdyż terminy interdyscyplinarne mogą być „rozproszone” po całej sieci konceptualnej reprezentowanej przez dany LT. We wszystkich rodzajach słowników interdyscyplinarnych dominują terminy zapożyczone z innej dyscypliny, głównie z dyscypliny reprezentującej wyjściowy leksykon terminologiczny, która stanowi ich prymarny system konceptualny. Ze względu na fakt, iż przy konstruowaniu IST kluczowe jest wyróżnianie konceptów wędrownych na płaszczyźnie pojęciowej, możliwa jest również odmienna forma językowa par lub grup terminów interdyscyplinarnych. Identyfikacja takich terminów interdyscyplinarnych jest w większym stopniu 26 Udział obliczony na podstawie „Interdyscyplinarnego słownika podatkowego”. 115 116 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… uwarunkowana biegłą znajomością dyscyplin branych pod uwagę przy konstruowaniu IST, niż w przypadku terminów charakteryzujących się jednakową formą. 4.5. Metodologia tworzenia IST Przedstawiana w dalszej części rozprawy metodologia tworzenia interdyscyplinarnych słowników terminologicznych obejmuje szereg możliwych rozwiązań, których dobór zależy od potrzeb grupy docelowej oraz materiału badawczego wynikającego z zakresu tematycznego słownika. IST, jak każdy słownik terminologiczny, musi być rzetelnym źródłem informacji terminologicznej. Aby tak się stało, konieczne jest spełnienie dwóch podstawowych warunków. Po pierwsze, musi zawierać precyzyjną i spójną informację na temat terminów, opracowaną na podstawie wiedzy zarówno terminologicznej, jak i specjalistycznej. Po drugie, musi być aktualny, czyli zawierać również najnowsze terminy i aktualne definicje [Dobrina 2010:89]. Praca nad IST powinna się rozpocząć od dokładnej obserwacji słownictwa specjalistycznego leksykonów terminologicznych obejmujących zakres poszukiwań terminów interdyscyplinarnych. Ukierunkowana obserwacja relacji semantycznych zachodzących pomiędzy jednostkami terminologicznymi poszczególnych leksykonów oraz zakresami pojęć reprezentowanych przez każde z wyrażeń specjalistycznych, wsparta eksperymentami, przede wszystkim myślowymi, jest niezbędna w odpowiednim doborze narzędzi terminograficznych. Przyczyni się ona do określenia, jaki rodzaj IST jest możliwy do stworzenia w ramach badanej sfery terminologicznej, a w konsekwencji również do wybrania zakresu tematycznego, który będzie stanowił poziom wyjściowy w analizie terminologii (leksykon terminologiczny w przypadku IST 1, zakres wiedzy naukowej nieodpowiadający żadnej dyscyplinie w przypadku IST 2 lub pole terminologiczne w IST 3). W tym celu można wykorzystać istniejące już tezaurusy oraz słowniki terminologiczne. Dobór odpowiedniego typu IST jest istotny na wstępnym etapie pracy nad słownikiem, kiedy ważne jest, aby odpowiednio ograniczyć zakres tematyczny słownika. Przekłada się on również na strukturę semantycznych powiązań intradyscyplinarnych pomiędzy terminami ujętymi w słowniku, przez co wpływa na elementy mikrostruktury i makrostruktury IST wynikające z tych relacji. 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Praca nad IST wymaga uwzględnienia złożonych, wielowymiarowych zależności semantycznych pomiędzy terminami. Polega to na zbadaniu terminologii na poziomie interdyscyplinarnym oraz w układzie pionowym, obejmującym relacje intradyscyplinarne. Wertykalne relacje intradyscyplinarne odpowiadają leksykonom terminologicznym, które chcemy ująć w słowniku. W przypadku IST 2 zakres wiedzy nieodpowiadający żadnej usystematyzowanej dyscyplinie stanowi odrębny poziom badania. Najbardziej szczegółowe obserwacje powinny być poczynione na poziomie wyjściowego zakresu wiedzy (w zależności od typu IST na poziomie wyjściowego leksykonu terminologicznego, wyjściowej wiedzy specjalistycznej lub wyjściowego pola terminologicznego), gdyż to on będzie stanowił podstawę do stworzenia słownika. Na tym etapie należy precyzyjnie określić zakres każdej z dyscyplin naukowych branych pod uwagę (IST 1), zakres pola terminologicznego (w przypadku IST 3) oraz wyjściowy zakres wiedzy (w przypadku IST 2). Jest to niezbędne w następnych etapach, szczególnie przy konstruowaniu definicji w każdej z dyscyplin. Dodatkowo w mieszanym IST istotne jest sprecyzowanie, która dyscyplina naukowa jest dyscypliną wyjściową. Dyscypliną wyjściową nazywana jest w ramach niniejszej rozprawy dyscyplina, na bazie której dany fragment systemu terminologicznego został ukształtowany. Ponadto, określając wyjściowy zakres wiedzy ujętej w IST, oznaczamy również kierunek relacji interdyscyplinarnych opisywanych z słowniku. Zgodnie z techniką nexusa zawsze będą to jednostronne powiązania pomiędzy wyjściowym zakresem wiedzy (LTw, Ww lub PTw, w zależności od rodzaju IST) a pokrewnym leksykonem terminologicznym, w kierunku ostatniego. Praca nad sprecyzowaniem zakresu tematycznego IST powinna odbywać się równolegle z doborem reprezentatywnego korpusu tekstów specjalistycznych, przy pomocy którego zidentyfikowane zostaną terminy oraz odtworzona zostanie struktura intradyscyplinarnych i interdyscyplinarnych powiązań semantycznych zachodzących między nimi [Čermák 2003, Grucza S. 2004]. Na tym etapie istnieje możliwość skorzystania z technicznego wsparcia w postaci odpowiednich narzędzi lingwistyki korpusowej oraz baz danych [Łukasik 2007(2), 2008; Schmitz 2006]. Wielowymiarowość słownika obliguje również do kilkuetapowego doboru terminologii. W pierwszej kolejności należy zapoznać się z terminologią i systemem pojęciowym wyjściowego zakresu wiedzy i wyróżnić zestawy cech dystynktywnych terminów w ramach tego systemu. Dobór terminów można 117 118 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… ograniczyć w różny sposób: do konkretnego pola terminologicznego, do terminologii prezentowanej w obranym korpusie tekstów lub na innej zasadzie uzasadnionej kwestiami merytoryczno-praktycznymi. Następnie uzyskaną terminologię należy porównać z terminologią pokrewnych leksykonów terminologicznych poprzez wyróżnienie konceptów wędrownych dla poszczególnych par lub grup terminów. Na tym etapie należy pamiętać, iż analizujemy różne języki specjalistyczne. Prawdą jest, że są one oparte na jednym języku narodowym, jednak charakteryzują się odmiennym słownikiem i niejednokrotnie również syntaktyką, w tym typową im frazeologią. Pod tym względem ich porównywanie podobne jest do porównywania terminów w dwóch językach obcych. Jak zauważa R. Arntz: […] the comparison of technical and scientific terminologies in two different systems of language also show various terminological divergences which are partly the result of the influence of the structures of everyday language. […] Even where the object in question is the same, the separate standards often differ widely as regards the structure of the description and the point of view concerned. The linguistic evaluation of such standards, in which the emphasis is again on the comparison of definitions, can therefore on no account be carried out systematically; on the contrary, a large degree of expert knowledge is required here too27 [Arntz 1993:11]. W celu zmniejszenia tych różnic systemowych konieczne jest zastosowanie narzędzia je niwelującego. Przystępując do konstruowania poszczególnych artykułów hasłowych, a w ich ramach przede wszystkim intradyscyplinarnych definicji terminów interdyscyplinarnych, należy zwerbalizować koncepty wędrowne w formie semantemów leksykalnych. Wyodrębniony wspólny koncept, reprezentowany przez terminy interdyscyplinarne w różnych dyscyplinach naukowych, umożliwi wskazanie również różnic pomiędzy nimi, które mogą być trudne do dostrzeżenia ze względu na inny sposób opisu analogicznych pojęć w poszczególnych technolektach. 27 „[…] porównanie terminologii technicznej i naukowej w dwóch różnych systemach językowych pokazuje również wielorakie rozbieżności terminologiczne, które częściowo są determinowane wpływem struktur języka codziennego. […] Nawet jeżeli mamy do czynienia z takim samym przedmiotem opisu, standardy odrębne dla każdego z języków skutkują odmienną strukturą opisu oraz prezentowanym innym punktem widzenia. Ocena lingwistyczna takich standardów, w której nacisk kładziony jest na porównanie definicji, nie może z tego względu być przeprowadzona w sposób systematyczny; wręcz przeciwnie, również tutaj potrzebny jest znaczny udział wiedzy eksperckiej” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Rysunek 21: Etapy tworzenia IST (ST – sfera terminologiczna, LTw – wyjściowy leksykon terminologiczny (IST 1), Ww – wyjściowy zakres wiedzy (IST 2), PTw – wyjściowe pole terminologiczne (IST 3), LTp – pokrewny leksykon terminologiczny) Podobnie jak semy, semantemy leksykalne mogą być wyodrębniane według różnych kryteriów. W tym zakresie możemy mówić o analizie syntetycznej lub analizie analitycznej. Analiza syntetyczna polega na wyodrębnieniu zestawu 119 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… 120 kategorii semantycznych z góry, a następnie badaniu systemu pod kątem tychże kategorii [Wierzbicka 2006: 30-33]. Drugi rodzaj analizy, analiza analityczna, wychodzi z założenia, iż aby określić znaczenie poszczególnych terminów, należy porównać ich komponenty semantyczne z innymi semami reprezentowanymi przez wyrazy. Opracowywane definicje powinny mieć formę realnych definicji intensjonalnych. W niektórych przypadkach możliwe jest zastosowanie definicji ekstensjonalnych, jeżeli wymienienie wszystkich elementów składowych wydaje się bardziej praktyczne dla użytkownika niż tworzenie definicji intensjonalnej (więcej na temat rodzajów definicji i sposobów definiowania: [Apresjan 1972: 54-57; Mielczarek 1972: 62-63; Marciszewski 1981: 86-96; Grochowski 1982: 122-124; Nowicki 1986(1): 30; Miodunka 1989: 243-251; Piotrowski 1994: 144-148; Adamska-Sałaciak 2012]). Wydaje się również pożądanym, aby poszczególne definicje były odpowiednio opisane, kierując użytkowników do odpowiedniej dyscypliny naukowej. Brak takiego elementu praktycznie dyskwalifikuje słownik jako słownik interdyscyplinarny. Powinno być to dokonane w sposób przejrzysty, np. z wykorzystaniem odpowiedniego metajęzyka wyższego rzędu (grafiki, koloru, symboli, a nawet znaków interpunkcyjnych 28 ). Metajęzyk wyższego rzędu może również służyć do zilustrowania relacji interdyscyplinarnych pomiędzy terminami, aby ułatwić użytkownikowi odbiór treści poszczególnych artykułów hasłowych. Metajęzyk taki może również służyć do przekazywania innego rodzaju często powtarzanych informacji. Może mieć on formę symboli geometrycznych, jak również różnego rodzaju skrótowców, w tym akronimów. Należy jednak pamiętać, iż nadmierne rozbudowanie tego narzędzia może zniechęcić użytkownika do korzystania z IST, czyniąc jego odbiór bardzo skomplikowanym i mniej ekonomicznym zarówno pod względem czasu, jak i pracy poświęconym przez użytkownika na rozszyfrowanie symboli. Poniższa uwaga S. Szadyko, odnosząca się do użycia akronimów w tekstach specjalistycznych, trafnie ilustruje również kwestię adekwatnego korzystania z narzędzia, jakim jest metajęzyk wyższego rzędu w słownikach specjalistycznych: Takie rozwiązanie zostało zastosowane, miedzy innymi, w Podręcznym słowniku medycznym polsko-rosyjskim, rosyjsko-polskim autorstwa J. Zaniewskiego i R. Hajczuka. We wskazówkach dla użytkownika znajdujemy: „Jeżeli między definicjami znaczeń jest różnica – oddzielone są średnikiem, synonimy natomiast przecinkami” [Zaniewski, Hajczuk 1999]. 28 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Ekonomia językowa w przypadku akronimów przejawia się odmiennie ze stanowiska nadawcy (autora wypowiedzi) i odbiorcy (czytelnika, słuchacza). To co jest oszczędne ze stanowiska nadawcy, nie musi być oszczędne ze stanowiska odbiorcy. W związku z tym, że skrótowce mają charakter znaków językowych, powstałych w wyniku powtórnej nominacji, zrozumienie tego typu derywatów zakłada znajomość ich semantyki. Trudności ze zrozumieniem komunikatu (tekstu specjalistycznego) wynikają z nadmiernego, nieumiejętnego i nie zawsze uzasadnionego używania akronimów [Szadyko 2009: 15]. Niemożność wyróżnienia konceptów wędrownych oznacza konieczność rozpoczęcia pracy od początku, czyli od wyznaczenia na nowo obszaru badawczego, lub poczynienia zmian, na przykład w doborze terminów na którymś z etapów pracy terminograficznej (przerywane linie na rysunku 21). Opracowując artykuły hasłowe na podstawie tekstów źródłowych, należy podać źródło przedstawianych informacji przy każdym z artykułów. Taki zabieg umożliwi użytkownikowi zapoznanie się z szerszym kontekstem użycia danego terminu oraz pozwoli mu podjąć dalsze badania nad interesującymi go zagadnieniami we własnym zakresie. Spis wszystkich tekstów źródłowych powinien się również znaleźć jako odrębna część słownika, na przykład na jego końcu, aby umożliwić łatwy podgląd tekstów, na podstawie których słownik został opracowany. Pomoże to użytkownikowi na wstępie ocenić merytoryczną wartość pracy terminograficznej oraz, w trakcie użytkowania, znaleźć interesujące go pozycje bez konieczności powrotu do artykułu hasłowego. Poza definicjami werbalizującymi cechy dystynktywne konceptów reprezentowanych przez terminy, w niektórych przypadkach może okazać się trafnym i użytecznym zamieszczenie dodatkowych komentarzy niewpisujących się w skondensowaną formę definicji, które uzupełniłyby artykuł hasłowy o informacje natury bardziej praktycznej, niekoniecznie podporządkowanej wcześniejszym założeniom. Dodatkowo skrótowa formuła definicji często utrudnia rozumienie pojęć, dlatego rozwinięcie jej w bardziej obrazowy sposób może umożliwić łatwiejsze przyswajanie treści [Nowicki 1978: 23]. Taki „elastyczny” komponent, który wykorzystywany jest w różnych słownikach i encyklopediach, może okazać się niezastąpiony w przypadku IST, gdyż różnice między terminami są czasami bardzo niewielkie z punktu widzenia definicji, lecz istotne, biorąc pod uwagę praktykę i ich znaczenie w poszczególnych leksykonach terminologicznych. 121 122 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… Niektóre rodzaje informacji w słowniku specjalistycznym nie wydają się istotne dla użytkownika danego języka, np. derywaty, kolokacje, przykłady użycia, etymologia, informacja fonetyczna czy gramatyczna. Zamieszczanie wszystkich tego rodzaju danych przy każdym z haseł mogłoby nadmiernie rozbudować artykuł hasłowy, wprowadzając chaos na poziomie mikrostruktury, natomiast niezamieszczanie ich skutkowałoby niedoinformowaniem odbiorcy, który oczekuje rzetelnego źródła informacji. Niemniej jednak, oprócz różnic semantycznych, między terminami mogą istnieć również różnice o charakterze syntaktycznym [Infoterm 2005: 9]. Z tego względu, jeżeli termin interdyscyplinarny w jakiś sposób odbiega od tego, co uznaje się za standardowe, np. wywodzi się z innego języka i ma przez to inną wymowę, występuje tylko w liczbie mnogiej lub tylko w liczbie pojedynczej, istnieją kolokacje typowe dla tego terminu, które w gruncie rzeczy pozostają niezmienne, lub jest źródłem lub wynikiem określonych procesów słowotwórczych, użytkownik powinien zostać o tym poinformowany, aby móc właściwie go użyć w docelowym kontekście [Bergenholtz, Tarp 2006(1): 577-579, 2006(2): 581-582]. Istotne jest włączenie tych związków frazeologicznych, w szczególności jeśli zachodzą w nich różnice w użyciu w poszczególnych językach specjalistycznych omawianych w ISP. Użytkownik języka specjalistycznego, chociaż zna bazę derywacyjną danej kolokacji, może nie być świadomy, który kolokant jest właściwy w danym subjęzyku [Wierzchowski 1980: 141-143; Buttler 1982; Thomas 1993: 49; Michta 2007: 56; Religa 2009: 72-73]. Problem ten jest szczególnie bliski tłumaczom, którzy pracując z różnymi technolektami, są zobowiązani znać niuanse syntaktyczne w każdym z nich i odpowiednio z nich korzystać. Zdarzają się zarzuty kierowane do tłumaczy na przykład tekstów prawnych, iż terminologia używana jest przez nich w sposób niewłaściwy, odbiegający od uzusu, wynikający z definicji tych pojęć, a nie z ich specjalistycznego użycia w dyskursie profesjonalnym [Reed 1993: 83-85]. Owe niuanse znaczenia podyktowane przez kontekst stanowią aspekt znaczenia terminu zazwyczaj nieujmowany w sposób normatywny. Nawet w języku ojczystym ów kontekst użycia terminów musi być przyswojony [Korkas, Rogers 2010:130]. Można stwierdzić za Z. Stoberskim, że: język specjalistyczny staje się coraz bardziej międzynarodowym językiem fachowców. […] najpierw terminy [w różnych językach narodowych] łączone są wspólnymi pojęciami i definicjami, […] a potem coraz bardziej będziemy się posługiwać wspólnymi rdzeniami [Stoberski 2002: 211]. 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… IST może przysłużyć się do wyodrębnienia „wspólnych rdzeni” poprzez dokładne zilustrowanie struktury pojęciowej. Odpowiednio skompilowany IST może stanowić skuteczne narzędzie w opracowywaniu specjalistycznych słowników wielojęzycznych, w tym przekładowych. Ukazując różnice w zakresach pojęć reprezentowanych przez terminy interdyscyplinarne, które w dużej części posiadają jednakową formę językową, IST ułatwia dokonanie odpowiedniego wyboru ekwiwalentu obcojęzycznego przez użytkownika. Możliwe jest to poprzez podkreślanie relacji intradyscyplinarnych, w jakie wchodzą terminy w poszczególnych leksykonach. W wyniku odpowiedniej semantyzacji jednostek terminologicznych i analizy interlingwalnej leksykonów terminologicznych można uzyskać różne ekwiwalenty terminów interdyscyplinarnych w poszczególnych dyscyplinach naukowych. Taka sytuacja została zaobserwowana w skonstruowanym w ramach niniejszej rozprawy „Interdyscyplinarnym słowniku podatkowym”. Za przykład można podać odpowiedniki angielskie interdyscyplinarnego terminu „płatnik”: w przypadku prawa jest to „tax remitter”, w ekonomii – „payer”. W finansach „płatnik” może mieć dwa znaczenia: znaczenie zbliżone do ekonomicznego, dla którego odpowiednikiem jest również „payer”, oraz znaczenie bliższe prawnemu, jednak szersze, obejmujące również termin „podatnik”, dlatego możliwe ekwiwalenty angielskie to „tax remitter” lub „taxpayer”. Dopasowując ekwiwalenty do terminów interdyscyplinarnych, należy pamiętać o konieczności porównania ich struktury pojęciowej w każdym z języków narodowych. Jak zauważają M. Thelen i F. Steurs, systemy pojęciowe różnią się w zależności od kraju czy nawet w ramach poszczególnych firm, co może prowadzić do nieporozumień i problemów w komunikacji [Thelen, Steurs 2010: 2, Sawicka 2011(1): 250-254]. Szczególną dziedziną, w której, w skrajnym przypadku, można mówić o całkowitym braku ekwiwalencji, ze względu na bardzo silny związek terminów z językiem narodowym i jego kulturą, jest prawo. Mattias Derlén, prawnik zajmujący się między innymi integracją systemów prawnych w UE i lingwistycznym jej aspektem, zauważa, że „[…] there is no way to move a concept without moving the entire language or culture”29 [2014: 28]30. Języki narodowe wpływają także na sposób opisu wykorzystywanego w narodowych językach specjalistycznych. Przykładem są wyniki analizy języka „[…] nie ma możliwości przeniesienia pojęcia [prawnego] bez przeniesienia całego języka czy danej kultury” (tłumaczenie A. Rzepkowska). 30 Szczególny status tłumaczeń prawnych na szczeblu unijnym, ale nie tylko, jest również podkreślany przez innych autorów, m.in. [Koskinen 2000: 86-88; Fischer 2010: 24-28; Peruzzo 2014; Whittaker 2014]. 29 123 124 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… technicznego naukowego przeprowadzonej przez R. Arntza [1993], w których autor odnosi się do problemów z ekwiwalencją w przypadku terminów o podobnych rdzeniach znaczeniowych. W tym zakresie wyróżnia szereg stopni ekwiwalencji: od ekwiwalencji pełnej, przez zachodzenie na siebie pojęć terminów ekwiwalentnych, po zupełny brak takich odpowiedników [Arntz 1993: 13-15]. W przypadku słownika wielojęzycznego dodatkowym atutem może być informacja fonetyczna. Rekomendowane jest, aby była ona podporządkowana zunifikowanemu systemowi symboli fonetycznych w celu ułatwienia użytkownikom korzystania z tej funkcjonalności (rozwiązanie wykorzystane w wielojęzycznych słownikach, między innymi w: [Hajczuk, Mialtuk, Zubow 2001] i [Ostanina-Olszewska 2005]). Powyższe rozważania wskazują, że zarówno mikrostruktura, jak i makrostruktura IST zależy od szeregu kwestii podlegających indywidualnej ocenie autora. Niemniej jednak są komponenty, które powinny zostać w nim ujęte. Biorąc pod uwagę literaturę na temat konstruowania terminograficznego [Rousseau 1993; Karpiński 2008; Lukszyn, Zmarzer 2006], jak i przeprowadzone badania nad PST oraz słownikami specjalistycznymi opracowanymi w ramach rozpraw doktorskich na Wydziale Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, makrostruktura właściwie skonstruowanego IST powinna zawierać następujące podstawowe elementy:  stronę tytułową, zawierającą informację o tytule, autorze lub autorach słownika, wydawcy, miejscu i roku wydania;  spis treści z odpowiednim odniesieniem do stron, dzięki któremu użytkownik będzie mógł łatwo zapoznać się z makrostrukturą słownika oraz odnaleźć interesujące go części bez konieczności przeglądania całości pracy;  wstęp, który ma za zadanie wprowadzić użytkownika do struktury i przeznaczenia słownika, zapoznać go z potencjałem danego dzieła terminograficznego i wytłumaczyć, w jaki sposób należy z niego korzystać;  spis symboli wykorzystanych w słowniku, który jest niezbędny, jeżeli autor wykorzystuje metajęzyk wyższego rzędu do wskazania relacji semantycznych lub innych powtarzalnych elementów artykułów hasłowych, powinien się znaleźć w IST jako klucz potrzebny do zrozumienia poszczególnych artykułów hasłowych; spis taki może zostać ujęty zarówno jako oddzielny element wyodrębniony w spisie treści, jak i część wstępu; argumentem za zastosowaniem pierwszego rozwiązania jest łatwość odszukania tego komponentu przez użytkownika; 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot…  słownik, obejmujący terminy interdyscyplinarne zorganizowane w porządku alfabetycznym lub systematycznym według relacji semantycznych zachodzących między nimi;  permutacyjny indeks terminów interdyscyplinarnych ujętych w IST w porządku alfabetycznym z odniesieniem do numerów artykułów hasłowych, ułatwiający szybkie sprawdzenie, czy poszukiwane terminy zostały ujęte w IST;  spis teksów źródłowych, świadczący o merytorycznej wartości IST oraz kierujący użytkownika do innych tekstów specjalistycznych na dany temat. Dodatkowo, jeżeli IST miałby być również słownikiem dwu lub wielojęzycznym, należy rozważyć uzupełnienie go o odpowiednie indeksy terminów obcojęzycznych, najlepiej o indeksy permutacyjne, które umożliwiłyby użytkownikowi odnalezienie każdego z poszukiwanych wyrażeń bez względu na to, od którego członu terminu zacząłby sprawdzanie znaczenia. Indeksy te powinny być uzupełnione odniesieniem do numeru porządkowego artykułu hasłowego, w którym występują, oraz informacją o dziedzinie, w której są używane (rozwiązanie wykorzystane miedzy innymi w: [Hajczuk 2000, Michałowski 2010]. Ponadto, jeżeli tworzony jest IST oparty na LTw lub mieszany IST, w których można ukazać sieć relacji semantycznych na poziomie intradyscyplinarnym, należy rozważyć stworzenie graficznej ilustracji sieci tych powiązań na poziomie wyjściowego leksykonu terminologicznego. Na poziomach pokrewnych leksykonów terminologicznych taki schemat może okazać się mało spójny, z tego względu opcję utworzenia sieci na poziomach innych leksykonów należy rozpatrywać indywidualnie. Mikrostruktura IST powinna być ukształtowana tak, aby odzwierciedlała zarówno relacje intradyscyplinarne, jak i interdyscyplinarne w ramach artykułu hasłowego. Proponowany w pracy układ wykorzystuje dwa wymiary możliwe do zilustrowania na płaszczyźnie: wertykalny i horyzontalny. Dodatkowy wymiar jest technicznie dostępny poprzez wykorzystanie narzędzia, jakim są indeksy odnoszące użytkownika do poszczególnych artykułów hasłowych. Wielowymiarowość można zobrazować w pełni w formie elektronicznej poprzez wykorzystanie systemu hiperlinków kierujących użytkowników bezpośrednio do powiązanych informacji. Dwuwymiarowość powinna być jednak podstawą w IST. Wymiar wertykalny rozbudowuje artykuł hasłowy o nowe elementy, natomiast wymiar horyzontalny umożliwia wewnętrzny podział artykułu hasłowego na poszczególne zakresy tematyczne (dyscypliny). Podział horyzontalny konieczny jest 125 126 4. Interdyscyplinarny słownik specjalistyczny jako przedmiot… w przypadku tych składowych artykułu hasłowego wyróżnionych w układzie wertykalnym, które odnoszą się do poszczególnych dyscyplin (przykład dwuwymiarowego artykułu hasłowego z pełnym opisem zamieszczono we wstępie do ISP, rysunek 23). Obowiązkowymi elementami mikrostruktury są:  numer artykułu hasłowego;  wyraz hasłowy (termin interdyscyplinarny);  zwerbalizowany koncept wędrowny (semantem leksykalny);  informacja o podziale na dyscypliny naukowe;  definicje terminów w poszczególnych pokrewnych dyscyplinach naukowych;  komentarz dotyczący użycia terminów w poszczególnych dyscyplinach naukowych;  ekwiwalent w języku obcym (jeżeli IST jest również dwujęzyczny lub wielojęzyczny);  teksty źródłowe. Podział horyzontalny rozpoczyna się od poziomu definicji intradyscyplinarnych i powinien obowiązywać do samego końca artykułu hasłowego. Pozostałe informacje odnalezione w niektórych PST oraz w przebadanych słownikach specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich, takie jak transkrypcja fonetyczna, informacja gramatyczna, spis derywatów, objaśnienie etymologiczne oraz kolokacje i przykłady użycia powinny zostać ujęte w sposób niesystematyczny tylko jeśli dana informacja jest niezbędna dla użytkownika, jak już zostało wcześniej zaznaczone. W artykule hasłowym mogą one zostać umieszczone w komentarzu. Przedstawiona powyżej metodologia opracowywania interdyscyplinarnych słowników specjalistycznych może również być wykorzystywana do ukazania różnic pomiędzy terminami innymi niż interdyscyplinarne, w przypadkach kiedy pożądanym wydaje się odwołanie do systemów pojęciowych różnych dyscyplin. Dodatkowo proponowane wyżej rozwiązania, zarówno techniczne, jak i konceptualne, można wykorzystać w celu prezentacji wyrażeń homonimicznych, na przykład akronimów i innych rodzajów skrótowców bardzo często przybierających podobne formy (temat słowników skrótów i skrótowców poruszony został przez S. Szadykę oraz P. Michałowskiego [Szadyko, Michałowski 2011]). INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Wstęp Opracowany słownik stanowi przykład mieszanego interdyscyplinarnego słownika specjalistycznego. Jest on propozycją jednego z możliwych rozwiązań terminograficznych, które można przyjąć przy konstrukcji interdyscyplinarnego słownika terminologicznego, biorąc pod uwagę potrzeby odbiorców. Bazą, na której został stworzony, jest szeroko pojęta sfera terminologiczna działalności gospodarczej, obejmująca swym zakresem między innymi dwie dziedziny naukowe: nauki prawne oraz nauki ekonomiczne. W granicach wyznaczonej sfery terminologicznej wyodrębniono trzy leksykony terminologiczne pokrywające się odpowiednio z trzema dyscyplinami naukowymi: prawem, ekonomią i finansami. Jednym z elementów wspólnych dla wyszczególnionych leksykonów jest pole terminologiczne podatków, wywodzące się z leksykonu terminologicznego prawa, co zostało zilustrowane na rysunku 22. Celem słownika jest zaprezentowanie terminologii podatkowej funkcjonującej w różnych systemach terminologicznych: systemie terminologicznym stanowiącym podstawę do doboru terminów do ISP, tj. w systemie terminologii prawnej, oraz w dwóch pokrewnych systemach terminologicznych, które posłużyły między innymi do dalszej selekcji wyrażeń specjalistycznych: systemie terminologicznym ekonomii i systemie terminologicznym finansów. Granice między poszczególnymi dyscyplinami zostały określone w następujący sposób. Prawo obejmuje system prawa polskiego wynikający z obowiązującego ustawodawstwa podatkowego. Zakres ekonomii i finansów został określony na podstawie Uchwały Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 23 kwietnia 2010 r. zmieniającej uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych 31 , która wprowadziła nowy podział w ramach nauk ekonomicznych, dodając, obok ekonomii, również finanse jako odrębną dyscyplinę naukową. 31 Monitor Polski z 2010 r. nr 46 poz. 636. Wstęp 130 Rysunek 22: Pole terminologiczne podatków w strukturze sfery terminologicznej działalności gospodarczej (ST – sfera terminologiczna, LT – leksykon terminologiczny, PT – pole terminologiczne) Obecnie obowiązującym dokumentem jest Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych 32 . Zakres obu dyscyplin został dodatkowo sprecyzowany w Komunikacie Nr 7/2010 Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów w sprawie zakresu dyscyplin „ekonomia”, „finanse” i „nauki o zarządzaniu” w ramach dziedziny „nauki ekonomiczne”. W komunikacie znajdujemy następujące wyjaśnienie zakresów ekonomii i finansów: 32 Ekonomia bada zachowania ludzi oraz zachodzące między nimi interakcje w procesie gospodarowania w warunkach ograniczoności zasobów. W szczególności, do zakresu badań ekonomii należy:  analiza sektora publicznego;  analiza wzrostu, rozwoju i wahań koniunkturalnych gospodarki i jej poszczególnych sektorów; Dz.U. z dnia 30 sierpnia 2011 r. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY  funkcjonowanie rynków;  ekonomia przestrzenna;  ekonomia międzynarodowa;  teoretyczne podstawy polityki społeczno-ekonomicznej i sektorowej;  historia myśli ekonomicznej;  historia gospodarcza. Ekonomia formułuje hipotezy oraz buduje modele dotyczące zależności między zmiennymi realnymi i pieniężnymi występującymi w procesie gospodarczym oraz poddaje je testom empirycznym. Badania w zakresie ekonomii mają u podstaw fundamentalne kategorie ekonomiczne, takie jak: równowaga ekonomiczna, efektywność ekonomiczna, racjonalność zachowań, optymalność decyzji w aspekcie ogólnoekonomicznym [Komunikat Nr 7/2010]. Finanse badają zjawiska związane z działalnością człowieka, w której to działalności występuje przepływ pieniądza, a więc przede wszystkim zjawiska związane ze sferą finansową gospodarki. Badania w zakresie finansów obejmują w szczególności analizę przyczyn i skutków przepływu pieniądza między podmiotami gospodarczymi. Dyscyplina finanse analizuje motywy i kryteria decyzji podejmowanych przez podmioty gospodarcze. W obszarze finansów sytuują się również badania dotyczące szeroko rozumianej sprawozdawczości finansowej, czyli przygotowania i analizy informacji finansowych na potrzeby podejmowania decyzji. W szczególności, do obszaru badań finansów należą:  w ujęciu podmiotowym: finanse publiczne, finanse przedsiębiorstw, finanse osobiste i gospodarstw domowych, instytucje finansowe (w tym: banki, zakłady ubezpieczeń, towarzystwa funduszy inwestycyjnych i emerytalnych), finanse międzynarodowe;  w ujęciu funkcjonalnym: inwestowanie (zwłaszcza wtedy, gdy celem jest uzyskanie dochodu finansowego), pozyskiwanie kapitału, rynki finansowe, polityka finansowa, analiza i transfer ryzyka finansowego, redystrybucja środków finansowych (np. przez system podatkowy) [Komunikat Nr 7/2010]. Korpus tekstów wykorzystany przy komponowaniu „Interdyscyplinarnego słownika podatkowego” (ISP) obejmował teksty trzech ustaw: Ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, Ustawę z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Ustawę z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. Są to trzy z czterech podstawowych ustaw regulujących kwestie podatkowe w ustawodawstwie polskim. Czwarta ustawa to Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług. Nie została ona ujęta w słowniku, ponieważ wprowadza terminologię, która zarezerwowana jest dla zakresu opodatkowania towarów i usług. Wprowadzane 131 132 Wstęp w niej słownictwo specjalistyczne nie jest wykorzystywane w zakresie innych podatków i tworzy odrębny system pojęciowy, który mógłby być przedmiotem odrębnego słownika. Wykorzystany korpus tekstów, stanowiący źródło terminów interdyscyplinarnych, reprezentuje specjalistyczny język prawa. Zamieszczane definicje oraz informacje dodatkowe należy natomiast uznać za przykłady języka prawniczego, gdyż służą do opisu treści prezentowanych w aktach prawnych. Język prawa jest językiem podstawowym, a język prawniczy – metajęzykiem go opisującym. Dodatkowy materiał, na podstawie którego opracowywane były artykuły hasłowe, obejmował teksty prawnicze (zgodnie z rozróżnieniem między językiem prawa i językiem prawniczym wprowadzonym przez Wróblewskiego w artykule z 1984 r. [Wróblewski 1984: 79-80; Pec 2007: 296]), takie jak: słowniki specjalistyczne i encyklopedie prawa oraz słowniki, leksykony i encyklopedie z zakresu ekonomii i finansów, w tym rachunkowości i podatków, zarówno jednojęzyczne, jak i wielojęzyczne. System terminologiczny wyodrębniony na podstawie wybranych ustaw obejmuje 52 terminy podatkowe, które stanowią relatywnie spójną sieć powiązań semantycznych zilustrowaną w części „Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu terminologicznego prawa”. Zaprezentowana sieć odzwierciedla relacje semantyczne pomiędzy terminami na poziomie pola terminologicznego podatków funkcjonującego w ramach leksykonu terminologicznego prawa. Przedstawione na rysunku relacje obejmują hiponimię, hiperonimię oraz asocjacje wynikające z różnych przesłanek. Powiązania te zostały wskazane na diagramie poprzez różne kolory strzałek (tabela 13, rysunek 24). Dobór terminologii w słowniku był dwustopniowy. W pierwszej kolejności wyselekcjonowano tylko te terminy, które zostały zdefiniowane przez ustawodawcę w postaci definicji legalnych; w drugiej te, których definicje pojawiały się również w słownikach specjalistycznych odnoszących się do co najmniej jednej z pozostałych dwóch dyscyplin. W niektórych przypadkach ustawodawca odwoływał się do definicji legalnych zawartych w innych ustawach, dlatego również takie źródła pojawiają się przy sporządzanych opisach prawnych33. Cechą charakterystyczną definicji legalnych jest ich rola w interpretacji przepisów prawnych. Muszą być one w taki sposób zredagowane, aby nie 33 Kwestia złożoności tekstów prawnych została omówiona przez Alenkę Kocbek [2014]. W artykule autorka określa teksty prawne kulturemami (ang. culturemes), które definiuje jako wzory zachowań komunikacyjnych obejmujących zarówno aspekt pozatekstowy (system prawny oraz kultura stanowiące podstawę danego tekstu) oraz aspekt tekstowy (makro- i mikrostruktura samego tekstu). INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY budzić żadnych wątpliwości w ich interpretacji. Ten sam wyraz lub wyrażenie mogą być inaczej definiowane w zależności od zakresu prawa, którego dotyczą. Z tego względu terminologia nauk prawnych zależy z jednej strony od języka prawodawcy, z drugiej od języka nauk pozaprawnych [Wróblewski 1984: 86], ale w obu przypadkach od języka. „Legal rules cannot be distinguished from language: they are contructed by language and have no equivalent in physical reality” [Derlén 2014: 28; Mattila 2006: 32]. W celu zachowania jednolitej formy definicji i podkreślenia ich elementów wspólnych oraz różnic, definicje legalne zostały odpowiednio zredagowane. Podobny zabieg wykorzystano przy komponowaniu definicji ekonomicznych i finansowych, w których, podobnie jak w prawnych, podawane jest niejednokrotnie więcej niż jedno źródło. Wszystkie terminy w głównej części słownika, zawierającej artykuły hasłowe, zostały uporządkowane alfabetycznie oraz spisane w „Permutacyjnym indeksie terminów interdyscyplinarnych” zamieszczonym po artykułach hasłowych. Umożliwia to odnalezienie wielowyrazowego terminu interdyscyplinarnego, rozpoczynając poszukiwania od dowolnego wyrazu. Dodatkowym ułatwieniem w korzystaniu ze słownika jest fakt, iż numery porządkowe artykułów hasłowych zostały wykorzystane zarówno w indeksie permutacyjnym, jak i w indeksach terminów angielskich, kierując użytkownika bezpośrednio do odpowiedniego artykułu hasłowego. Kolejnymi elementami makrostruktury słownika są trzy indeksy terminów angielskich: „Indeks angielskich terminów prawnych”, „Indeks angielskich terminów finansowych” oraz „Indeks angielskich terminów ekonomicznych”. Wszystkie indeksy zostały ułożone alfabetycznie. Obok poszczególnych terminów znajduje się oznaczenie numeru hasła, którego odpowiednikiem jest dany termin. Podsumowując makrostrukturę ISP, obejmuje ona następujące komponenty: 1) Wstęp; 2) Spis symboli wykorzystanych w słowniku; 3) Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu terminologicznego „prawa”; 4) Słownik; 5) Permutacyjny indeks terminów interdyscyplinarnych; 6) Indeks angielskich terminów prawnych; 7) Indeks angielskich terminów ekonomicznych; 8) Indeks angielskich terminów finansowych; 133 134 Wstęp 9) Słowniki wykorzystane przy sporządzaniu „Interdyscyplinarnego słownika podatkowego” (ze względów praktycznych zamieszczone zostały oddzielnie po bibliografii). Każdy z artykułów hasłowych ISP ma układ wertykalno-horyzontalny (rysunek 23). Obejmuje on sześć podstawowych elementów następujących bezpośrednio po sobie w projekcji pionowej: 1) termin interdyscyplinarny, 2) semantem leksykalny, 3) definicje terminów w poszczególnych dyscyplinach, 4) komentarz dotyczący użycia terminów w poszczególnych dyscyplinach, 5) ekwiwalenty w języku angielskim, 6) źródło definicji. Elementy trzeci, czwarty i piąty zostały podzielone na trzy dyscypliny naukowe: prawo, ekonomię i finanse, reprezentując podział horyzontalny. Termin interdyscyplinarny, poprzedzony numerem porządkowym artykułu hasłowego, jest jednocześnie wyrazem hasłowym. Wyróżniony jest on pogrubionym drukiem w formie kapitalików. Semantem leksykalny reprezentuje wyodrębniony i zwerbalizowany koncept wędrowny, który jest elementem podkreślającym interdyscyplinarność podawanych terminów. Każdy ze wskazanych w poszczególnych artykułach hasłowych konceptów wędrownych obejmuje zestaw cech wspólnych dla trzech pojęć określonych w trzech dyscyplinach. Zestaw ten pozostaje niezmienny bez względu na dyscyplinę i w większości przypadków towarzyszą mu zmienne cechy dystynktywne zależne od dyscypliny naukowej. Semantem leksykalny został wyszczególniony pogrubionym drukiem w treści każdej z definicji oraz ujęty w postaci jednej frazy w nawiasie kwadratowym tuż pod wyrazem hasłowym i nad definicjami. Definicje terminów w poszczególnych dyscyplinach wprowadzają podział horyzontalny artykułu hasłowego na dyscypliny naukowe. System symboli odnosi użytkownika do odpowiedniego zakresu wiedzy, kolejno: litera „P” w okręgu do prawa, litera „E” w okręgu do ekonomii, litera „F” w okręgu do finansów. Definicje opracowane w ramach słownika są podporządkowane opisanemu powyżej podziałowi na dyscypliny naukowe. Zostały one sporządzone na podstawie słowników specjalistycznych oraz tekstów ustaw (szczegółowy spis w części „Słowniki wykorzystane przy sporządzaniu »Interdyscyplinarnego słownika podatkowego«”), a następnie poddane ocenie doradcy podatkowego INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY w celu ich weryfikacji pod kątem merytorycznym. W niektórych przypadkach definicje zostały opracowane przez autorkę słownika w oparciu o jej wiedzę na temat ekonomii i finansów nabytą w trakcie studiów z zakresu ekonomii oraz wieloletniego doświadczenia w tłumaczeniu tekstów specjalistycznych: ekonomicznych, prawnych i finansowych. Dominująca forma definicji wybrana na potrzeby ISP to definicja intensjonalna, podająca „najbliższe pojęcie nadrzędne i cechy wyróżniające definiowane pojęcie” [STP 2005: 24]. W kilku przypadkach zastosowano definicję ekstensjonalną, jeżeli wymienienie elementów składowych było rozwiązaniem prostszym i bardziej przejrzystym niż tworzenie definicji intensjonalnej. Dodatkowo terminy są definiowane z punktu widzenia każdej z dyscyplin z osobna, zatem przy użyciu definicji realnych. Definicje zostały wzbogacone o dodatkowe elementy. Najbardziej istotnym z nich jest zaznaczony pogrubionym drukiem zwerbalizowany koncept wędrowny, który został wyodrębniony we wcześniej omówionym semantemie leksykalnym. Wyróżnione fragmenty definicji mają zazwyczaj różną formę językową, jednak reprezentują jeden zestaw cech dystynktywnych wspólny dla wszystkich definicji artykułu hasłowego. Kolejnym elementem jest metajęzyk relacji semantycznych określający interdyscyplinarne relacje pomiędzy pojęciem, odpowiednio, ekonomicznym lub finansowym oraz pojęciem prawnym. We wszystkich artykułach hasłowych wskazane relacje odnoszą się do terminu prawnego, będącego terminem z wyjściowego leksykonu terminologicznego, czyli leksykonu, na bazie którego terminologia interdyscyplinarna została utworzona. Wyróżniono następujące rodzaje relacji semantycznych na poziomie interdyscyplinarnym:  synonimia (=),  homonimia (≠),  hiponimia (↓),  hiperonimia (↑),  asocjacja (≈). Terminy uznawane są za synonimiczne, jeżeli ich definicje pokrywają się. Innymi słowy, jeżeli zestaw cech dystynktywnych jest jednakowy dla obu dyscyplin. Również w takim przypadku możliwe są różnice w specjalistycznym sensie pojęć lub wykorzystaniu danego pojęcia w poszczególnych dyscyplinach, co zostało zasygnalizowane w części „Informacje dodatkowe”. Termin będący homonimem w stosunku do terminu prawnego to termin, który nie ma elementów wspólnych z terminem prawnym, ale ma taka 135 136 Wstęp samą formę językową. W sytuacji, kiedy w artykule hasłowym wystąpił homonim w stosunku do terminu prawnego, w jego definicji nie został wyróżniony koncept wędrowny. Oznacza to, iż semantem leksykalny obejmuje zwerbalizowany koncept wędrowny wspólny dla pozostałych definicji w ramach danego artykułu hasłowego. Homonimy zostały umieszczone w ramach ISP w celu ukazania zjawiska, które może być pokrewne interdyscyplinarności oraz, podobnie jak interdyscyplinarność, może prowadzić do nieporozumień w komunikacji. Mówimy tutaj o sytuacji, kiedy forma terminu specjalistycznego może odnosić się do pojęcia całkowicie niepokrywającego się z pojęciem z wyjściowego leksykonu terminologicznego, w tym wypadku prawnego. Homonimy w ramach ISP mogą albo reprezentować kolejny etap interdyscyplinarności terminów, na którym terminy te całkowicie się usamodzielniają, albo być terminami, które zostały niezależnie utworzone w ramach danej dyscypliny lub zapożyczone z innych dyscyplin niebranych pod uwagę w przeprowadzonym badaniu. Kolejne dwie relacje wyróżnione w ramach ISP to relacja hiponimii, w której termin z dyscypliny pokrewnej jest podrzędny w stosunku do terminu prawnego, oraz relacja hiperonimii, w której termin z dyscypliny pokrewnej jest nadrzędny w stosunku do terminu prawnego. Taki kierunek relacji wynika z zastosowanej techniki nexusa identyfikującej jedynie jednostronne relacje pomiędzy terminami. W analizowanym przypadku są to relacje z terminami prawnymi. Ostatnią interdyscyplinarną relacją wskazaną w ISP jest relacja asocjacji. Zostały nią opisane te terminy z dyscyplin pokrewnych, w których można wyróżnić koncept wędrowny obejmujący znaczną gamę cech dystynktywnych wspólnych dla poszczególnych terminów w ramach artykułu hasłowego, jednak nie można ich określić jako terminów synonimicznych czy połączonych relacjami hiponimii bądź hiperonimii. Dodatkowym elementem definicji obecnym w niektórych artykułach hasłowych jest termin intradyscyplinarny, który został zamieszczony tuż za symbolem metajęzyka relacji semantycznych, ale przed definicją. Obecność terminu intradyscyplinarnego oznacza, że w przebadanych słownikach specjalistycznych ekonomicznych i finansowych nie znaleziono terminu o dokładnie takiej samej formie jak termin interdyscyplinarny wskazany na wstępie artykułu hasłowego, jednak znaleziono termin, którego forma, podobnie jak i pojęcie, są zbliżone do terminu z wyjściowego leksykonu terminologicznego w sposób wystarczający, by można uznać te terminy za interdyscyplinarne i wyodrębnić w nich koncept wędrowny. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Na końcu poszczególnych definicji znajduje się odwołanie do jej źródeł, określonych w indeksie dolnym oraz wymienionych w części „Słowniki wykorzystane przy sporządzaniu »Interdyscyplinarnego słownika podatkowego«”. Brak takiego odwołania oznacza, że definicja została opracowana przez autorkę w oparciu o jej wiedzę w przedmiotowym zakresie. Odnotowano również sytuacje, kiedy termin w danej dyscyplinie używany jest w więcej niż jednym znaczeniu. Zostało to zasygnalizowane przez wprowadzenie numeracji poszczególnych terminów w ramach jednej dyscypliny naukowej. Tak stworzona numeracja jest analogicznie wykorzystana w dalszej części artykułu w układzie wertykalnym. Porządek horyzontalny został zakłócony na poziomie definicji, jeżeli definicje finansowe i ekonomiczne pokrywają się. W takiej sytuacji są one połączone w jedną i zaprezentowane w ramce zachodzącej na kolumnę ekonomiczną i prawną. Dodatkowe komentarze w części „Informacja dodatkowa” poszerzają treść definicji, podkreślając różnice oraz podobieństwa pomiędzy terminami prawnymi, ekonomicznymi i finansowymi. W tej części można odnaleźć dodatkowe informacje dotyczące zależności między wszystkimi trzema terminami. Ponadto, jeżeli znaczenie ekonomiczne i finansowe terminu jest takie same na poziomie definicji, zadaniem „Informacji dodatkowej” jest ukazanie ewentualnych różnic w zastosowaniu danego pojęcia w poszczególnych dyscyplinach. W celu uniknięcia niepotrzebnych powtórzeń również na tym poziomie podział horyzontalny został zakłócony, jeżeli informacje dodatkowe odnoszą się do dwóch (sąsiadujących w układzie horyzontalnym) lub trzech dyscyplin na raz. W tej części artykułu hasłowego zostały również zamieszczone terminy synonimiczne względem terminu funkcjonującego w danej dyscyplinie. Zasygnalizowano je znakiem oznaczającym w matematyce tożsamość: „≡”. 137 138 Wstęp Rysunek 23: Struktura artykułu hasłowego ISP INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Ekwiwalenty w języku angielskim opracowano w oparciu o dwujęzyczne słowniki prawnicze, podatkowe, ekonomiczne i finansowe oraz specjalistyczne słowniki angielskojęzyczne. Źródła wykorzystane w tym celu zostały wymienione w zestawieniu tekstów źródłowych w części końcowej pracy. Dodatkowym elementem, nieregularnie pojawiającym się na tym poziomie jest umieszczony w nawiasie okrągłym kontekst użycia terminu w języku obcym. Wyjaśnia on dokładnie użycie terminu angielskojęzycznego, jeżeli jest ono ograniczone w ramach danej dyscypliny. Nie zauważono potrzeby zamieszczania informacji etymologicznej ani fonetycznej w żadnym z artykułów. Podobnie nie zdecydowano się na przytoczenie przykładów kolokacji z tymi terminami. Informacją dodatkową podawaną nieregularnie jest informacja gramatyczna dotycząca terminów, która została zamieszczona w sposób niebezpośredni. Mianowicie, jeżeli wyraz hasłowy jest podany w liczbie mnogiej, oznacza to, iż najczęściej w tej formie występuje. Nie znaleziono terminów, które występowałyby tylko i wyłącznie w liczbie mnogiej, stąd takiej informacji nie zamieszczano. ISP został poddany merytorycznej weryfikacji przez specjalistę z zakresu podatków, doradcę podatkowego Jarosława Sawickiego z Kancelarii Podatkowo-Prawnej Tax & Legal Rydzewski Sawicki Dudziak, co dodatkowo podnosi wiarygodność słownika jako źródła informacji podatkowych. Słownik adresowany jest do osób pragnących usystematyzować swoją wiedzę na temat podatków, ich znaczenia w ekonomii i finansach oraz ich wpływu na obie te dyscypliny. W grupie tej znajdą się zarówno studenci powyższych dyscyplin, jak i tłumacze zaangażowani w pracę nad tekstami z tych zakresów działalności. Skorzystać mogą na nim również specjaliści, dla których jest to narzędzie przedstawiające zagadnienia z różnych perspektyw. Ponadto, z punktu widzenia terminografów, ISP jest przykładem zastosowania technik prezentacji danych interdyscyplinarnych, które mogą wykorzystać w swojej pracy. 139 Spis symboli wykorzystanych w ISP Symbol Znaczenie P  prawo E  ekonomia F  finanse =  termin synonimiczny (relacje interdyscyplinarne względem terminu prawnego) ≠  termin homonimiczny (relacje interdyscyplinarne względem terminu prawnego) ↓ ↑ ≈ → ≡  termin hiponimiczny (relacje interdyscyplinarne względem terminu prawnego)  termin hiperonimiczny (relacje interdyscyplinarne względem terminu prawnego)  termin skojarzony (relacje interdyscyplinarne względem terminu prawnego)  odwołanie do wyrazu hasłowego  synonim (relacje intradyscyplinarne) Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu terminologicznego prawa Przedstawiony schemat obejmuje 52 terminy omówione w słowniku. Punktem wyjściowym jest termin „podatek”, centralny w omawianej sieci powiązań semantycznych. Na rysunku ukazane zostały relacje zachodzące pomiędzy wyróżnionymi terminami interdyscyplinarnymi w ramach leksykonu terminologicznego „prawa”. Wszystkie powiązania mają charakter jednostronny, tj. od centrum ku skrajnym terminom w sieci. Wyróżniono pięć rodzajów relacji, które oznaczono różnymi kolorami. Do ich opisu wykorzystano określenia: termin „a” oraz termin „b”. Terminem „a” jest termin bliższy centrum sieci, a terminem „b” jest termin bardziej od niego oddalony. Głównym rodzajem relacji wychodzących bezpośrednio od terminu „podatek” jest relacja całkowitej zależności terminów „b” od terminu „podatek”: bez terminu „a” nie byłoby terminu „b”. Im dalej od centrum sieci, tym bardziej różnorodne stają się relacje pomiędzy terminami. Najbardziej popularna jest relacja hiperonimii, gdzie termin „a” jest hiperonimem terminu „b” (15 połączeń), kolejna to relacja, w której termin „a” jest kojarzony z terminem „b” w związku z różnymi innymi zależnościami (13 połączeń), następną relacją jest relacja hiponimii (4 połączenia), a ostatnią, najmniej liczną, jest „brązowa” relacja, gdzie bez terminu „b” termin „a” nie mógłby istnieć (2 połączenia). Przy konstruowaniu schematu sieci przyjęto założenie, że od jednego terminu może wyjść tylko jedno połączenie z innym terminem i do każdego terminu może dochodzić tylko jedno połączenie (wyjątkiem jest termin „przedsiębiorstwo”). Przyjęto takie warunki, aby ukazać najsilniejsze związki w sieci, pamiętając, że istnieją również inne. 142 Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu… Tabela 13: Oznaczenia relacji semantycznych na rysunku 24 Kolor linii zielony czerwony niebieski pomarańczowy brązowy Rodzaj relacji termin „a” jest hiponimem terminu „b” termin „a” jest hiperonimem terminu „b” termin „a” jest kojarzony z terminem „b” bez terminu „a” nie byłoby terminu „b” bez terminu „b” nie byłoby terminu „a” INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Rysunek 24: Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu terminologicznego „prawa” 143 144 Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu… SP SŁOWNIK INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 01. CENA NABYCIA [wartość zakupu składnika majątku] P E F kwota należna zbywcy, powiększona o koszty związane z zakupem naliczone do dnia przekazania środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej do używania oraz pomniejszona o podatek od towarów i usług (z pewnymi wyjątkami)34 ↑ cena zakupu, czyli kwota należna za nabyty towar, prawo majątkowe, powiększona o koszty zakupu nabytego składnika majątku (np. koszty transportu, ubezpieczenia i inne)35 1. ↓ (cena zakupu) cena, po której można kupić akcje36 W przypadku importu cena nabycia obejmuje cło i podatek akcyzowy od importu składników majątku38. W znaczeniu podatkowym cena nabycia co do zasady nie obejmuje podatku od towarów i usług. Wyjątkowo podatek ten wliczany jest do ceny nabycia, gdy zgodnie z odrębnymi przepisami podatek od towarów i usług nie stanowi podatku naliczonego albo podatnikowi nie przysługuje obniżenie kwoty należnego podatku o podatek naliczony albo zwrot różnicy podatku w rozumieniu ustawy o podatku od towarów i usług. Cena nabycia w znaczeniu ekonomicznym, jak i podatkowym odnosi się do kwoty należnej sprzedawcy, przy czym w znaczeniu ekonomicznym jest to kwota brutto (kwota uwzględniająca podatek od towarów i usług), zaś w znaczeniu podatkowym jest to co do zasady kwota netto (kwota bez uwzględnienia podatku od towarów i usług). 1. Obowiązujący w finansach termin „cena zakupu” – podobnie jak w przypadku terminu podatkowego i ekonomicznego – odnosi się do kwoty należnej zbywcy, przy czym, w odróżnieniu od terminu „cena nabycia” funkcjonującego w znaczeniu ekonomicznym i podatkowym, nie obejmuje kosztów związanych z nabyciem. purchase price acquisition price 2. ↑ wartość rynkowa danego składnika aktywów w momencie jego nabycia37 Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: 2. ≡ koszt historyczny, wartość początkowa. 1. 2. settlement price bid price Art. 22g ust. 3 Ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej: Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych; tekst jednolity: Dz.U. z 2012 roku, poz. 361 ze zmianami); art. 16g ust. 3 Ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych; tekst jednolity: Dz.U. z 2014 roku, poz. 851). 35 Z. Dowgiałło (red.), Nowy słownik ekonomiczny przedsiębiorcy, Szczecin 2004, s. 55; A. Szplita, Leksykon przedsiębiorcy, Kielce 1996, s. 24; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, Warszawa 2007, s. 31. 36 R. Koch, Słownik zarządzania i finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A do Z, Kraków 1997, s. 42. 37 R. Petterson, Kompendium terminów z zakresu rachunkowości po polsku i angielsku, t.1, Warszawa 2008, s. 178. 38 Art. 22g ust. 3 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 16g ust. 3 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 34 147 Słownik 148 02. CENA TRANSAKCYJNA [cena przedmiotu transakcji] P cena przedmiotu transakcji zawieranej pomiędzy podmiotami powiązanymi w rozumieniu przepisów prawa podatkowego dotyczących podatku dochodowego od osób fizycznych, podatku dochodowego od osób prawnych oraz podatku od towarów i usług39 E ↑ kwota stanowiąca ekwiwalent wartości towaru, prawa majątkowego, walut obcych lub usługi, określona przez strony w umowie kupna-sprzedaży Informacje dodatkowe: Na gruncie podatkowym wprowadzono pojęcie ceny transakcyjnej. Pojęcie to stosowane jest do ustalania, czy podmioty powiązane w ramach swoich rozliczeń stosują ceny rynkowe, a więc nie wykorzystują istniejących pomiędzy nimi powiązań do uchylania się od opodatkowania. 1. ≈ cena towaru wynikająca z przeliczenia jego ceny dewizowej na walutę krajową wg obowiązujących kursów40 2. ↑ (cena kontraktowa) wyrażona w pieniądzu wartość towaru, usługi, waluty lub czynnika produkcji wynikająca z umowy zawartej między sprzedającym a kupującym41 W odróżnieniu od definicji ekonomicznej i finansowej (definicja 2), termin podatkowy ma węższe znaczenie, gdyż odnosi się do transakcji pomiędzy określoną grupą podmiotów (powiązanych ze sobą), które to zawężenie nie występuje przy pozostałych definicjach. Pojęcie ekonomiczne i finansowe (definicja 2) mają jednakowy zakres, jednak w finansach do tego samego pojęcia wykorzystywana jest inna forma językowa: „cena kontraktowa”. 1. Cena transakcyjna może być dodatkowo korygowana przez różnice kursowe, jeżeli zakup waluty koniecznej do zapłaty za towar, usługi etc. nastąpi po innym kursie niż kurs, po którym przeliczono cenę towaru w celu określenia ceny transakcyjnej. Angielski odpowiednik: purchase price, product price F contract price 1. 2. product price contract price 39 Art. 3 pkt 10 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (dalej: Ordynacja podatkowa; tekst jednolity Dz.U. z 2012 roku, poz. 749 ze zmianami). 40 W. Šmid, Leksykon menadżera. Słownik angielsko-polski, Karków 2000, s. 53; idem, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 32; W. Jaworski, Leksykon finansowo-ekonomiczny, Warszawa 1991, s. 67. 41 J. Głuchowski (red.), Uniwersalny słownik ekonomiczny, Płońsk 2001, s. 44-45; H. Cywiński, Pieniądz. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa 1992, s. 31. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 03. DEKLARACJA [oświadczenie dotyczące wielkości dochodów, sprzedaży lub innych informacji podatkowych] P zeznania, wykazy oraz informacje, do których składania obowiązani są, na podstawie przepisów prawa podatkowego, podatnicy, płatnicy i inkasenci42 E F = oświadczenie dotyczące wielkości dochodów, sprzedaży lub innych informacji podatkowych43 Informacje dodatkowe: ≡ deklaracja podatkowa Na gruncie podatkowym złożenie deklaracji ma istotne znaczenie z punktu widzenia ściągalności podatków (złożenie deklaracji z wykazaną kwotą podatku umożliwia przymusową egzekucję) oraz z punktu widzenia odpowiedzialności karnej za brak złożenia deklaracji (brak terminowego złożenia deklaracji jest sankcjonowane kodeksem karnym skarbowym). Na gruncie ekonomicznym deklaracja pełni rolę środka komunikacji pomiędzy podatnikiem a urzędem podatkowym, za pomocą którego podatnik, płatnik, etc. przekazuje informacje wymagane przez urząd. Na gruncie finansów deklaracja pozwala na ustalenie wysokości stanu należności Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego. tax return tax return Angielski odpowiednik: tax return Art. 3 pkt 5 Ordynacji podatkowej. W. Šmid, Leksykon menadżera…, op. cit., s. 70; idem, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 42; R. Malczewski, Słownik finansów i bankowości, Warszawa 2008, s. 63. 42 43 149 Słownik 150 04. DOCHÓD [zysk] P nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania, osiągnięta w roku podatkowym44 E F ≈ dodatni rezultat zastosowania w procesie gospodarowania czynników wytwórczych: ziemi, pracy, kapitału rzeczowego i kapitału finansowego możliwy do uzyskania dzięki przedsiębiorczości człowieka i umiejętnemu połączeniu czynników wytwórczych45 ≈ mierzony w czasie zwrot z użytych czynników produkcji46 Jeżeli koszty uzyskania przychodów przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą47. ≡ dodatni wynik finansowy Może przyjmować postać wynagrodzenia za pracę, renty, dywidendy, procentu albo zysku. income total revenues income yield (dochód z inwestycji) Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: Art. 7 ust. 2 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. J. Głuchowski, op. cit., s. 65; Z. Dowgiałło, op. cit., s. 86; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 47; A. Szplita, op. cit., s. 33; S. Sztaba (red.), Ekonomia of A do Z. Encyklopedia podręczna, Warszawa 2008, s. 92. 46 R. Malczewski, op. cit., s. 69. 47 Art. 7 ust. 2 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 44 45 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 05. DOCHÓD (PRZYCHÓD) Z UDZIAŁU W ZYSKACH OSÓB PRAWNYCH [dochód z tytułu własności aktywów finansowych] P dochód (przychód) faktycznie uzyskany z udziału w zyskach osoby prawnej48 E F ↑ (dochód z inwestycji finansowych) jeden z rodzajów dochodu z tytułu własności aktywów finansowych – w tym przypadku z tytułu własności akcji lub udziałów49 ↓ (dochód z dywidendy) dywidenda brutto (przed opodatkowaniem) na jedną akcję podzielona przez cenę akcji50 Dochód z udziału w zyskach osób prawnych jest typowym dochodem z lokat zewnętrznych (tzw. dochodem biernym), a nie dochodem z działalności operacyjnej (tzw. dochody czynne). Termin dochód z udziału w zyskach osób prawnych nie funkcjonuje w finansach, jednak terminy „dochód z dywidendy”, można uznać za interdyscyplinarne względem wyjściowego, gdyż reprezentują w dużej mierze analogiczne pojęcie. investment income 1. Informacje dodatkowe: Jedna z kategorii dochodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym (na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych jest podkategorią kapitałów pieniężnych51). Dochody w zyskach osób prawnych podlegają odrębnym zasadom opodatkowania podatkiem dochodowym (zarówno podatkiem dochodowym od osób prawnych, jak i podatkiem dochodowym od osób fizycznych). Angielski odpowiednik: income from participating interest dividend yield Art. 24 pkt 5 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 10 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 49 J. Black, Słownik ekonomii, Warszawa 2008, s. 75. 50 R. Koch, op. cit., s. 52. 51 Art. 17 ust. 1 pkt 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. 48 151 Słownik 152 06. DOWÓD [dokument stwierdzający dokonanie operacji gospodarczej] P wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem, w szczególności księgi podatkowe, deklaracje złożone przez stronę, zeznania świadków, opinie biegłych, materiały i informacje zebrane w wyniku oględzin, informacje podatkowe oraz inne dokumenty zgromadzone w toku czynności sprawdzających lub kontroli podatkowej, a także materiały zgromadzone w toku postępowania karnego albo postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe52 E F ↓ (dowód księgowy) dokument stwierdzający dokonanie operacji gospodarczej i stanowiący podstawę zapisu w księgach lub potwierdzający odbiór gotówki53 Informacje dodatkowe: Na gruncie podatkowym dowód jest pojęciem z zakresu postępowań podatkowych i jest narzędziem służącym organom podatkowym do ustalenia okoliczności badanej w trakcie kontroli sprawy. Termin ekonomiczny odnosi się przede wszystkim do dokumentu potwierdzającego realizację transakcji, wykonanie usługi czy też odbiór gotówki w ramach transakcji. Termin finansowy odnosi się przede wszystkim do „dowodu” jako podstawy do zapisu danej kwoty w księgach. W odróżnieniu od definicji ekonomicznej czy też finansowej, dowód w rozumieniu podatkowym ma zdecydowanie szerszy zakres. Obejmuje on nie tylko dokument (znaczenie ekonomiczne i finansowe), lecz także wszystkie inne czynności – przykładowo oględziny czy przesłuchanie świadka. Rozróżnienie to widoczne jest również w angielskich odpowiednikach. Angielski odpowiednik: (tax) evidence document document Art. 180 ust. 1 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 69; R. Koch, op. cit., s. 55; Z. Dowgiałło, op. cit., s. 88; S. Sztaba (red.), op. cit., s. 96; A. Szplita, op. cit., s. 35. 52 53 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 07. DYSKONTO [różnica między kwotą uzyskaną z wykupu papieru wartościowego przez emitenta a wydatkami poniesionymi na nabycie papieru wartościowego] P E F różnica między kwotą uzyskaną z wykupu papieru wartościowego przez emitenta a wydatkami poniesionymi na nabycie papieru wartościowego na rynku pierwotnym lub wtórnym, a w przypadku nabycia papieru wartościowego w drodze spadku lub darowizny – różnica między kwotą uzyskaną z wykupu a wydatkami poniesionymi przez spadkodawcę lub darczyńcę na nabycie tego papieru wartościowego 54 = różnica pomiędzy ceną, po jakiej odsprzedano wierzytelności przed terminem, a jej wysokością w terminie płatności 55 Definicja wprowadzona wyraźnie jedynie na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych. Na tym gruncie jest podkategorią kapitałów pieniężnych58. Dyskonto jest podstawą opodatkowania zysków uzyskanych w związku ze zbyciem papierów wartościowych59. Papiery opiewające na wierzytelność są rodzajem papierów wartościowych60. Zazwyczaj dyskonto wyrażane jest w procentach od kwoty nominalnej, ale występują również przypadki, gdy dyskonto jest określone kwotowo. 1. ≡ zysk inwestora Dyskonto jest wynagrodzeniem należnym bankowi za możliwość natychmiastowego otrzymania przez posiadacza weksla funduszy w zamian za weksel. 2. = dyskontowanie discount discount 1. 2. Informacje dodatkowe: 1. = różnica między niższą ceną sprzedaży papieru wartościowego a wyższą ceną nominalną (wykupu) przez emitenta56 2. ≈ operacja, w ramach której bank odkupuje przedstawiony przed terminem płatności weksel handlowy, dokonując odpowiednich potrąceń 57 Angielski odpowiednik: discount discount Art. 5a pkt 12 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. A. Janowski, K. Muszkat, S. Siewierski, K. Wanielista, Słownik ekonomiczny dla inżynierów, Kraków 1997, s. 46; S. Sztaba (red.), op. cit., s. 98. 56 J. Głuchowski, op. cit., s. 72. 57 W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 51; W. Jaworski, op. cit., s. 90. 58 Art. 17 ust. 1 pkt 3 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. 59 Art. 30a ust. 1 pkt 2 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. 60 A. Janowski et al., op. cit., s. 140. 54 55 153 Słownik 154 08. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA [działania w sferze produkcji oraz wymiany dóbr i usług] P zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły, w tym wykonywanie wolnego zawodu, a także każda inna działalność zarobkowa wykonywana we własnym imieniu i na własny lub cudzy rachunek61 E F ≈ zarobkowa działalność wytwórcza, usługowa, budowlana itd. wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły62 ≈ działania w sferze produkcji oraz wymiany dóbr i usług uznawanych za jednocześnie użyteczne i rzadkie, poprzez które ludzie zaspokajają swoje potrzeby63 Przytoczona definicja jest definicją podaną za Ordynacją podatkową. Każda jednak z ustaw podatkowych wykorzystywanych przy budowie słownika podaje własną definicję działalności gospodarczej – odpowiednio modyfikując powyższą definicję. Ekonomiczna definicja kładzie nacisk na elementy, którymi powinna charakteryzować się działalność gospodarcza, aby można było ją odróżnić od innych czynności zarobkowych – przykładowo od pracy najemnej. Definicja finansowa kładzie nacisk na cel działalności gospodarczej, której celem jest zaspokojenie potrzeb ludzi. business activity business, business activity business activity Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: 61 Art. 3 pkt 9 Ordynacji podatkowej w związku z art. 2 Ustawy z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 roku, poz. 672 ze zmianami). 62 A. Pawlik, Słownik wiedzy ekonomicznej, Kielce 2010, s. 57. 63 W. Šmid, Leksykon menadżera…, op. cit., s. 88; idem, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 52. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 09. EMERYTURA [dożywotnie świadczenie pieniężne płacone regularnie przez państwo lub przez dotychczasowych pracodawców osobom, które osiągnęły wiek emerytalny, przepracowały ustawowo określoną liczbę lat i przeszły na emeryturę] P łączna kwota świadczeń emerytalnych, w tym kwoty emerytur kapitałowych wypłacanych na podstawie ustawy o emeryturach kapitałowych, wraz ze wzrostami i dodatkami64 E F ↓ dożywotnie świadczenie pieniężne płacone regularnie przez państwo lub przez dotychczasowych pracodawców osobom, które osiągnęły wiek emerytalny, przepracowały ustawowo określoną liczbę lat i przeszły na emeryturę65 Informacje dodatkowe: Od strony finansów jest to kwota, która jest wypłacana ze środków ZUS osobie uprawnionej do tego świadczenia. Angielski odpowiednik: Na gruncie ekonomicznym emerytura pełni rodzaj zabezpieczenia materialnego osób, które z uwagi na swój wiek zakończyły już aktywność zawodową. pension pension pension W ustawach podatkowych emerytury i renty są definiowane łącznie. Powyższa definicja odnosi się również do renty. Art. 12 ust. 7 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. J. Black, op. cit., s. 107; J. Głuchowski, op. cit., s. 78; R. Malczewski, op. cit., s. 88; W. Jaworski, op. cit., s. 94. 64 65 155 Słownik 156 10. GWARANT [osoba udzielająca gwarancji] P osoba udzielająca gwarancji, wpisana do wykazu gwarantów uprawnionych do udzielania gwarancji składanych jako zabezpieczenie pokrycia kwot wynikających z długów celnych66 E F 1. ↑ osoba trzecia, często bank komercyjny, wystawiający gwarancję na zlecenie swego klienta (zleceniodawcy), działający w granicach ustalonych w tym zleceniu, zobowiązujący się ponosić skutki niewykonania przez klienta zobowiązań wynikających z zadłużenia67 2. ≠ osoba trzecia, która zapewnia w zamian za prowizję, że papiery wartościowe znajdą nabywcę, a jeżeli inwestorzy nie zgłoszą chęci zakupu całości emisji, to zakupi niesprzedaną część emisji68 Informacje dodatkowe: Do wykazu wpisuje się osobę, która: (1) ma siedzibę we Wspólnocie; (2) prowadzi na terytorium kraju działalność bankową albo ubezpieczeniową; (3) posiada uprawnienie do udzielania gwarancji; (4) daje rękojmię prawidłowego wywiązywania się z zobowiązań wobec organów celnych. 1. Instytucja gwaranta, którym często właśnie jest bank, zwiększa pewność obrotu gospodarczego, gdyż gwarant przejmuje na siebie część ryzyka gospodarczego związanego z transakcją, co w konsekwencji prowadzi do ułatwienia transakcji pomiędzy stronami. Angielski odpowiednik: guarantor 1. guarantor, warrant 1. Z punktu widzenia finansów gwarant pełni funkcję osoby zobowiązanej do spełnienia świadczenia (zapłaty określonej kwoty) w przypadku, gdy podmiot, któremu udzielił gwarancji, nie wywiąże się ze swoich zobowiązań. 2. W tym znaczeniu gwarant zapewnia powodzenie emisji papierów wartościowych, a więc uzyskanie finansowania (środków pieniężnych) przez emitenta. 1. 2. guarantor, warrant underwriter Art. 33e Ordynacji podatkowej; art. 52 Ustawy z dnia 19 marca 2004 r. Prawo celne (dalej: Prawo celne; tekst jednolity: Dz.U. z 2013 roku, poz. 727 ze zmianami). 67 Z. Krzyżkiewicz, W.L. Jaworski, M. Puławski, Leksykon bankowo-giełdowy, Warszawa 1998, s. 221; J. Głuchowski, op. cit., s. 102; R. Malczewski, op. cit., s. 123. 68 J. Głuchowski, op. cit., s. 102. 66 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 11. HIPOTEKA PRZYMUSOWA [hipoteka ustanowiona w drodze egzekucji] P E F przysługująca Skarbowi Państwa i jednostce samorządu terytorialnego hipoteka na wszystkich nieruchomościach podatnika, płatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osób trzecich z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w sposób przewidziany w art. 21 § 1 pkt 2, a także z tytułu zaległości podatkowych w podatkach stanowiących ich dochód oraz odsetek za zwłokę od tych zaległości69 ↑ hipoteka (zabezpieczenie spłaty długu na nieruchomości będącej własnością dłużnika przez wpisanie kwoty długu do księgi wieczystej tej nieruchomości) ustanowiona i wpisana do księgi wieczystej w drodze egzekucji70 Hipoteka przymusowa jest jednym z rodzajów zabezpieczenia należności publicznoprawnych (głównie podatkowych) przed ryzykiem niewypłacalności podatnika, płatnika etc. Hipoteka przymusowa jest jednym z rodzajów zabezpieczenia wykonania zobowiązania i w ten sposób przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. Informacje dodatkowe: Hipoteka przymusowa – z finansowego punktu widzenia – jest jednym ze środków prawnych, których celem jest doprowadzenie do przymusowego odzyskania co najmniej części należnych podmiotowi środków pieniężnych. Angielski odpowiednik: W odróżnieniu od terminu podatkowego, hipoteka w znaczeniu ekonomicznym i finansowym dotyczy wszystkich wierzytelności, a nie tylko wierzytelności podatkowych. compulsory mortgage, obligatory mortgage compulsory mortgage, obligatory mortgage compulsory mortgage, obligatory mortgage Art. 34 ust. 1 Ordynacji podatkowej. Z. Dowgiałło, op. cit., s. 134; S. Sztaba (red.), op. cit., s. 165; H. Cywiński, op. cit., s. 91; Z. Krzyżkiewicz et al., op. cit., s. 228-229; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 72. 69 70 157 Słownik 158 12. INKASENT [osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, obowiązana do pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu] P osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, obowiązana do pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu71 E F = osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej obowiązana do wykonania dwu czynności: pobrania podatku od płatnika oraz wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu72 Informacje dodatkowe: 71 72 W Polsce instytucja inkasenta występuje głównie na gruncie podatków lokalnych (przykładowo podatek rolny). Pozostała część podatków lokalnych oraz podatki inne niż podatki lokalne pobierane są przez płatników lub wpłacane samodzielnie przez podatników. Instytucja inkasenta ma na celu zdjęcie ciężaru osobistego regulowania należności publicznoprawnych przez podatnika, czyli odciążenie zarówno organu podatkowego, jak i samego podatnika. Z uwagi na rozwój elektronicznych instrumentów płatniczych może ona w przyszłości stracić na znaczeniu. Angielski odpowiednik: Potocznie pod pojęciem inkasenta rozumie się również osobę, która przyjmuje różnego rodzaju opłaty (np. inkasent – osoba pobierająca opłaty za media przy odczytywaniu liczników). tax collector tax collector Art. 9 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 108. Z finansowego punktu widzenia instytucja płatnika ma na celu przyspieszenie i zwiększenie skuteczności poboru podatków lokalnych. tax collector INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 13. INWESTYCJA [posiadanie oraz lokowanie aktywów w celu osiągnięcia z nich zysków] P zaliczane do aktywów trwałych środki trwałe w okresie ich budowy, montażu lub ulepszenia już istniejącego środka trwałego73 E ↑ zamiana środków finansowych na dobra rzeczowe, usługi, prawo użytkowania i patenty, czyli na majątek trwały, zgromadzony w celu osiągnięcia w następnych okresach dodatkowych dochodów lub zmniejszenia kosztów74 ↑ aktywa posiadane przez jednostkę w celu osiągnięcia z nich korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania przychodów w formie odsetek, dywidend (udziałów w zyskach) lub innych pożytków, w tym również z transakcji handlowej, a w szczególności aktywa finansowe oraz te nieruchomości i wartości niematerialne i prawne, które nie są użytkowane przez jednostkę, lecz są posiadane przez nią w celu osiągnięcia tych korzyści75 Inwestycja w pojęciu ekonomicznym obejmuje zarówno aktywne lokowanie środków (np. wybudowanie fabryki, która poprzez odpowiednie zarządzanie będzie przynosić dochody), jak i bierne lokowanie środków (np. zakup obligacji). W kontekście finansowym inwestycja ma na celu głównie przyniesienie dodatkowych zysków z posiadanego dotychczas majątku. Najczęściej będzie to bierne lokowanie zgromadzonych środków (np. zakup obligacji, akcji etc.). investment investment Informacje dodatkowe: Środki trwałe w budowie. W odróżnieniu od definicji ekonomicznej, inwestycja na gruncie podatkowym odnosi się tylko do środków trwałych (aktywne inwestowanie środków) i obejmuje wytworzenie lub nabycie środka trwałego do czasu oddania go do używania. F Angielski odpowiednik: investment Art. 5a pkt 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 3 pkt 16 Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 roku, poz. 330 ze zmianami) (dalej „Ustawa o rachunkowości”); art. 4a pkt 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych 74 A. Janowski et al., op. cit., s. 84; T. Zalega, Leksykon ekonomii, Łódź 2001, s. 88. 75 Art. 3 ust. 1 pkt 17 Ustawy o rachunkowości. 73 159 Słownik 160 14. KAPITAŁ ZAKŁADOWY [kwota pieniężna stanowiąca sumę udziałów wszystkich wspólników] P E F kapitał podstawowy (kwota stanowiąca sumę wartości udziałów lub wkładów wszystkich wspólników) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjnej, spółki komandytowo-akcyjnej lub spółki niemającej osobowości prawnej, będącej podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych76 ↓ kwota pieniężna stanowiąca sumę udziałów wszystkich wspólników i będąca zarazem podstawowym i pierwotnym majątkiem spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjnych oraz komandytowo-akcyjnych77 Definicja podatkowa jest bardzo szeroka, gdyż obejmuje wszelkie spółki zagraniczne, które są traktowane w swoich macierzystych krajach jako podatnicy podatku dochodowego od osób prawnych – a więc wszystkie spółki nietransparentne podatkowo. Z ekonomicznego punktu widzenia kapitał zakładowy to suma kapitałów poszczególnych wspólników, który dzięki realizowanym przez spółkę inwestycjom i prowadzonej działalności ma przynieść wspólnikom większe zyski niż w sytuacji, gdyby każdy z nich lokował posiadany kapitał samodzielnie. Informacje dodatkowe: Z finansowego punktu widzenia kapitał podstawowy to wkłady wspólników mające na celu zapewnienie środków niezbędnych do rozwoju spółki. Terminy ekonomiczny i finansowy są terminami podrzędnymi w stosunku do terminu podatkowego, ponieważ obejmują tylko spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjne oraz komandytowo-akcyjne, zaś na gruncie podatkowym pojęcie to może także odnosić się do innych spółek, o ile będą one podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych. Angielski odpowiednik: share capital share capital share capital Art. 5a pkt 28 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 18 Ustawy z dnia 15 lutego 1992 o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. 1992 nr 21 poz. 86). 77 A. Pawlik, op. cit., s. 113. 76 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 15. KOSZTY UZYSKANIA PRZYCHODU [wydatek poniesiony w celu uzyskania przychodu] P koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkami wymienionymi wprost w ustawie78 E F ↑ wszelkiego rodzaju wydatki poniesione przez podmiot gospodarujący lub osobę fizyczną zmniejszające podstawę opodatkowania79 Informacje dodatkowe: Na gruncie podatkowym, oprócz kosztów rzeczywistych, ustawodawca przewidział również koszty ryczałtowe – czyli możliwość pomniejszenia podstawy opodatkowania o ryczałtowo określone kwoty, bez konieczności udowadniania, czy podatnik poniósł wydatki związane przychodem, a jeżeli tak, to w jakiej wysokości. Pojęcie ekonomiczne i pojęcie podatkowe mają jedynie pewien zakres wspólny. Pojęcie podatkowe nie obejmuje bowiem kosztów rzeczywiście poniesionych lecz wyłączonych z tej kategorii mocą ustawy, zaś pojęcie ekonomiczne nie obejmuje kosztów ryczałtowych. Kosztem zmniejszającym podstawę opodatkowania może być tylko taki koszt, który powstaje w celu osiągnięcia przychodu80. tax deductible expenses tax deductible expenses Angielski odpowiednik: tax deductible expenses 78 Art. 22 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 15 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 79 J. Głuchowski, op. cit., s. 142. 80 Ibidem. 161 Słownik 162 16. KOSZT WYTWORZENIA [nakłady pracy, kapitału, ziemi i pozostałych czynników produkcji ponoszone na wytworzenie określonych ilości produktów] P wartość, w cenie nabycia, zużytych do wytworzenia środków trwałych: rzeczowych składników majątku i wykorzystanych usług obcych, kosztów wynagrodzeń za prace wraz z pochodnymi i inne koszty dające się zaliczyć do wartości wytworzonych środków trwałych81 E ↓ wszelkiego rodzaju nakłady pracy, kapitału, ziemi i pozostałych czynników produkcji, wyrażone w jednostkach naturalnych lub w jednostkach pieniężnych, ponoszone na wytworzenie określonych ilości produktów przeznaczonych do sprzedaży na rynku82 Informacje dodatkowe: Do kosztu wytworzenia nie zalicza się wartości własnej pracy podatnika, jego małżonka i małoletnich dzieci, kosztów ogólnych zarządu, kosztów sprzedaży oraz pozostałych kosztów operacyjnych i kosztów operacji finansowych, w szczególności odsetek od pożyczek (kredytów) i prowizji, z wyłączeniem odsetek i prowizji naliczonych do dnia przekazania środka trwałego do używania84. Może być wyrażony jako koszt łączny (całkowity) lub koszt jednostkowy (przeliczony na jednostkę produkcji). cost price production cost F ↓ koszt poniesiony na wyprodukowanie jednej porcji towarowej obejmujący koszty pracy oraz innych składników, np. surowców, energii83 ≡ koszt produkcji, koszt fabryczny Koszt wytworzenia towaru należy odróżnić od jego ceny rynkowej, na którą mogą wpływać podatki pośrednie i subwencje. Angielski odpowiednik: product cost, unit cost 81 Art. 22g ust. 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 16g ust. 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 82 J. Główczyk, Uniwersalny słownik ekonomiczny, Płońsk 2000, s. 167-168. 83 M.B. Borkowski, I. Sroka, A. Świątkowski, C. Zwara, Leksykon biznesmena, Warszawa 1991, s. 110; J. Głuchowski, op. cit., s. 141. 84 Art. 22g ust. 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 16g ust. 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 17. KSIĘGI PODATKOWE [narzędzie rachunkowe] P E F księgi rachunkowe, podatkowa księga przychodów i rozchodów, ewidencje oraz rejestry, do których prowadzenia, do celów podatkowych, na podstawie odrębnych przepisów, obowiązani są podatnicy, płatnicy lub inkasenci85 ↓ tradycyjne urządzenie rachunkowe, które odpowiednio do rodzaju i rozmiarów prowadzonego przedsiębiorstwa powinno odzwierciedlać jego gospodarkę finansową86 Podatkowe pojęcie „ksiąg podatkowych” nie skupia się na ich znaczeniu dla przedsiębiorstwa, lecz określa rodzaje dokumentów, które są uznawane za takie księgi, oraz wyróżnia jednostki zobowiązane do ich prowadzenia. Z punktu widzenia ekonomii księgi rachunkowe stanowią jedno z narzędzi do skutecznego zarządzania przedsiębiorstwem, gdyż nie tylko są odzwierciedleniem sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, ale mają także dostarczać informacji służących do podejmowania decyzji na przyszłość. Na gruncie finansów księgi rachunkowe są przede wszystkim narzędziem do ewidencjonowania przebiegu transakcji gospodarczych realizowanych przez przedsiębiorstwo. Angielski odpowiednik: Terminy finansowy i ekonomiczny są terminami podrzędnymi w stosunku do terminu podatkowego, gdyż nie obejmują one szeregu ewidencji, które prowadzone są wyłącznie dla potrzeb podatkowych. tax books account books account books Informacje dodatkowe: 85 86 Art. 3 pkt 4 Ordynacji podatkowej. W. Jaworski, op. cit., s. 206. 163 Słownik 164 18. OBOWIĄZEK PODATKOWY [powinność powstająca w momencie zaistnienia ustawowych przesłanek opodatkowania] P wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach87 Informacje dodatkowe: Skutkiem konkretyzacji obowiązku podatkowego jest powstanie zobowiązania podatkowego, czyli zobowiązania do zapłacenia podatku w wysokości, w terminie oraz miejscu określonym przepisach podatkowych90. E F 1. ≈ wyrażone w ustawach podatkowych reguły opodatkowania, obejmujące z jednej strony prawno-podatkowy stan faktyczny, z drugiej zaś, jego następstwa88 2. = powinność powstająca w momencie zaistnienia ustawowych przesłanek opodatkowania, tj. wtedy, gdy realnie istniejący podmiot spełni warunki, z którymi ustawa wiąże powstanie obowiązku podatkowego89 1. Z punktu widzenia ekonomii istnienie reguł, które określają sposób wywiązywania się osób i podmiotów z obowiązków podatkowych, jest jednym z wyznaczników państwa prawa. 1. Z punku widzenia finansów istotne jest znaczenie istnienia tych reguł dla finansów jednostki gospodarczej, jak również konkretne czynności od niej wymagane na podstawie tych reguł, które skutkują przepływem środków pieniężnych (podatków) pomiędzy podatnikiem a Skarbem Państwa (lub innym beneficjentem podatków). 1. 2. 1. 2. Angielski odpowiednik: tax obligation Art. 4 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 186. 89 Ibidem. 90 Art. 5 Ordynacji podatkowej. 87 88 tax obligation tax obligation tax obligation tax obligation INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 19. ODPIS AMORTYZACYJNY [kwota, o którą zmniejsza się wartość składnika majątku] P odpisy z tytułu zużycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych dokonywane wyłącznie zgodnie z przepisami ustaw o podatku dochodowym, stanowiące koszt uzyskania przychodu91 E F = kwota, o którą każdego roku zmniejsza się wartość składnika majątku z uwagi na upływ czasu, a także sposób i intensywność wykorzystania składnika majątku w działalności jednostki = kwota zmniejszająca co roku wartość składnika majątku, która to wartość przenoszona jest w koszty działalności jednostki92 Z ekonomicznego punktu widzenia odpisy amortyzacyjne mają na celu pokazanie rzeczywistej wartości składnika majątku, która zmniejsza się wraz z upływem czasu i wykorzystaniem w działalności gospodarczej. Amortyzacja stanowi koszt w danym roku, przez co obniża zyski. depreciation depreciation Informacje dodatkowe: Przepisy podatkowe określają minimalne okresy amortyzacji lub maksymalne stawki amortyzacyjne, które podatnik może wydłużać (okresy) lub zmniejszać (stawki). Angielski odpowiednik: depreciation 91 Art. 23a pkt 3 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 15 ust. 6 22 ust. 8 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 92 J. Głuchowski, op. cit., s. 190; R. Koch, op. cit., s. 161; R. Malczewski, op. cit., s. 252. 165 Słownik 166 20. ORDYNACJA PODATKOWA [akt prawny regulujący podstawowe zagadnienia w zakresie podatków] P Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60)93 E F = Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60)94 Informacje dodatkowe: Ustawa regulująca problematykę zobowiązań podatkowych, zasady i zakres odpowiedzialności podatników oraz tryb postępowania przed organami skarbowymi95. Angielski odpowiednik: Tax Ordinance Tax Ordinance Art. 5a pkt 4 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. J. Głuchowski, op. cit., s. 200; A. Pawlik, op. cit., s. 169. 95 A. Pawlik, op. cit., s. 169. 93 94 Tax Ordinance INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 21. ORGAN PODATKOWY [organ administracji właściwy w sprawach podatkowych] P naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego, wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta albo marszałek województwa, dyrektor izby skarbowej, dyrektor izby celnej, samorządowe kolegium odwoławcze96 E F = podmiot prawa wyposażony w kompetencje do ustalania lub określania wysokości zobowiązań podatkowych oraz ich poboru, zaniechania, umarzania, odraczania i egzekwowania, a także stosowania środków represyjnych z tym związanych97 Informacje dodatkowe: Organy podatkowe mogą być organami pierwszej instancji (naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego, wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta albo marszałek województwa), organami odwoławczymi (samorządowe kolegium odwoławcze, izba skarbowa) lub pełnią rolę obu organów w określonych sprawach (dyrektor izby skarbowej, dyrektor izby celnej)98. Z punktu widzenia ekonomii termin ten oznacza podmiot publiczny, który w sprawach podatkowych reprezentuje państwo i który wykonuje prerogatywy państwa w zakresie podatków. Z punktu widzenia finansów termin odnosi się do organu, na rzecz którego należy dokonać odpowiednich wpłat podatków, i który ma prawo przymusowo ściągnąć nieuregulowane podatki. tax authority tax authority Angielski odpowiednik: tax body Art. 13 ust. 1 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 201; A. Szplita, op. cit., s. 109. 98 Art. 13 ust. 1 Ordynacji podatkowej. 96 97 167 Słownik 168 22. PAPIERY WARTOŚCIOWE [dokumenty stwierdzające prawa majątkowe, które mogą być przedmiotem obrotu] P zbywalne prawa majątkowe, w tym inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego, o których mowa w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi99 E F = dokumenty stwierdzające istnienie określonego prawa majątkowego, utrwalone w taki sposób, by mogły stanowić samodzielny przedmiot obrotu publicznego100 = prawa majątkowe emitowane w serii (tj. każdy p.w. wyemitowany w ramach danej serii jest identyczny), dające ich nabywcom pewne uprawnienia, najczęściej w zamian za zainwestowany kapitał101 Ustawodawca zalicza do papierów wartościowych, między innymi: akcje, prawa poboru, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne oraz inne zbywalne prawa majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia papierów wartościowych, lub wykonywane poprzez dokonanie rozliczenia pieniężnego102. Wyróżniane są trzy podstawowe grupy papierów wartościowych: walory dywidendowe, walory procentowe oraz walory dowodowe103. Ekonomia traktuje papiery wartościowe jako fizyczne dokumenty stanowiące podstawę do roszczenia sobie praw majątkowych, podkreślając ich znaczenie jako przedmiotu obrotu na rynku. Z punktu widzenia finansów jedną z podstawowych funkcji papierów wartościowych jest lokata aktywów (najczęściej środków pieniężnych) w celu ich pomnażania. securities securities securities Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: Art. 5a pkt 11 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. A. Janowski et al., op. cit., s. 140; T. Zalega, op. cit., s. 67. 101 S. Sztaba (red.), op. cit., s. 333. 102 Art. 3 pkt 1 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (dalej: Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi; tekst jednolity: Dz.U. z 2014 roku, poz. 94 ze zmianami). 103 T. Zalega, op. cit., s. 67. 99 100 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 23. PEŁNOMOCNIK STRONY [osoba działająca w imieniu i na rzecz innej osoby lub podmiotu] P osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych lub agent celny, umocowana do reprezentowania innego podmiotu przed organami podatkowymi104 E F ↑ osoba wyznaczona do reprezentowania drugiej osoby lub działania w jej imieniu, np. maklerzy giełdowi reprezentują swoich klientów jako pełnomocnicy105 Informacje dodatkowe: Podatkowa definicja pełnomocnika skupia się na wyszczególnieniu osób, które mogą występować w tej roli przed organami podatkowymi. Z punktu widzenia ekonomii pełnomocnik jest osobą uprawnioną do uczestniczenia w rynku w imieniu innej osoby. Termin ma znaczenie dla finansów, gdyż definiuje osobę, której działania mogą spowodować zaciągnięcie zobowiązań lub nabycie praw skutkujących w konsekwencji przepływami lub rozliczeniami pieniężnymi. agent, proxy agent, proxy Angielski odpowiednik: proxy Art. 137 ust. 1 Ordynacji podatkowej; art. 79 Prawa celnego. Z. Dowgiałło, op. cit., s. 268; W. Šmid, Leksykon menadżera…, op. cit., s. 258; idem, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 160; R. Koch, op. cit., s. 176. 104 105 169 Słownik 170 24. PŁATNIK [podmiot dokonujący płatności] P osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, obowiązana na podstawie przepisów prawa podatkowego do obliczenia i pobrania od podatnika podatku oraz wpłacenia podatku we właściwym terminie organowi podatkowemu106 E ↑ osoba lub instytucja, która dokonuje płatności107 F 1. ↑ osoba prawna lub fizyczna, na której ciąży obowiązek uregulowania roszczenia (zapłaty)108 2. ↑ osoba prawna bądź fizyczna zobowiązana do uiszczenia podatku109 Informacje dodatkowe: Instytucja płatnika na gruncie podatkowym została wprowadzona w celu ułatwienia poboru podatków od osób nieprowadzących działalności gospodarczej. Przykładem płatnika jest pracodawca, który zobowiązany jest do obliczenia zaliczki od pensji pracownika, pobrania zaliczki przy wypłacie wynagrodzenia i wpłacenia zaliczki do urzędu skarbowego. Termin ekonomiczny jest hiperonimem w stosunku do terminu podatkowego oraz drugiego znaczenia finansowego, odnosząc się do każdego rodzaju roszczenia, nie tylko podatkowego. W definicji ekonomicznej nie występuje element zobowiązania obecny w pozostałych definicjach. Angielski odpowiednik: tax remitter payer 1. Termin finansowy jest hiperonimem w stosunku do terminu podatkowego oraz drugiego znaczenia finansowego, odnosząc się do każdego rodzaju roszczenia, nie tylko podatkowego. Płatnik w rozliczeniach bezgotówkowych bywa nazywanym dłużnikiem.110 2. Termin finansowy jest hiperonimem w stosunku do terminu podatkowego. W znaczeniu finansowym płatnikiem może być zarówno płatnik w rozumieniu podatkowym, jak i sam podatnik, jeżeli samodzielnie reguluje zobowiązania podatkowe. 1. 2. payer tax remitter, taxpayer Art. 8 Ordynacji podatkowej. R. Malczewski, op. cit., s. 287. 108 Z. Krzyżkiewicz, Leksykon bankowo-giełdowy, Warszawa 2006, s. 324; W. Jaworski, op. cit., s. 305. 109 W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 163. 110 Z. Krzyżkiewicz, op. cit., s. 324. 106 107 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 25. POCHODNE INSTRUMENTY FINANSOWE (a) [instrumenty finansowe wystawione na inne instrumenty] P instrumenty finansowe wystawione na inne instrumenty, o których mowa w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi111 E ↑ instrumenty finansowe wystawione na inne instrumenty, tzw. instrumenty bazowe, na różne ich wartości w przyszłości 112 Informacje dodatkowe: Ustawodawca zalicza do instrumentów finansowych między innymi: tytuły uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania, instrumenty rynku pieniężnego, opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową zarówno dopuszczone, jak i niedopuszczone do obrotu na rynku regulowanym lub w alternatywnym systemie obrotu113. F Z ekonomicznego punktu widzenia pochodne instrumenty finansowe mogą służyć między innymi do zabezpieczenia transakcji dotyczących lub rozliczanych instrumentem bazowym (przykładowo opcje walutowe służą do zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym zysków z transakcji rozliczanych w walutach obcych), lecz często stanowią one również instrumenty spekulacyjne. ≡ derywaty Na gruncie finansowym pochodne instrumenty zwiększają płynność rynków finansowych, co powoduje również ich rozwój. derivative financial instruments, derivatives derivative financial instruments, derivatives Angielski odpowiednik: derivative financial instruments, derivatives Art. 5a pkt 13 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. J. Głuchowski, op. cit., s. 111-112. 113 Art. 2 ust. 1 pkt 2 Ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. 111 112 171 Słownik 172 26. POCHODNE INSTRUMENTY FINANSOWE (b) [instrumenty finansowe wystawione na inne instrumenty] P prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej lub papierów wartościowych, albo od wysokości stóp procentowych lub indeksów, a w szczególności opcje i kontrakty terminowe114 E ↑ instrumenty finansowe wystawione na inne instrumenty, tzw. instrumenty bazowe, na różne ich wartości w przyszłości115 Informacje dodatkowe: Ustawodawca zalicza do instrumentów finansowych między innymi: tytuły uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania, instrumenty rynku pieniężnego, opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową zarówno dopuszczone, jak i niedopuszczone do obrotu na rynku regulowanym lub w alternatywnym systemie obrotu116. F Z ekonomicznego punktu widzenia pochodne instrumenty finansowe mogą służyć między innymi do zabezpieczenia transakcji dotyczących lub rozliczanych instrumentem bazowym (przykładowo opcje walutowe służą do zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym zysków z transakcji rozliczanych w walutach obcych), lecz często stanowią one również instrumenty spekulacyjne. ≡ derywaty Na gruncie finansowym pochodne instrumenty zwiększają płynność rynków finansowych, co powoduje również ich rozwój. derivative financial instruments, derivatives derivative financial instruments, derivatives Angielski odpowiednik: derivative financial instruments, derivatives Art. 16 ust. 1b Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. J. Głuchowski, op. cit., s. 111-112. 116 Art. 2 ust. 1 pkt 2 Ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. 114 115 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 27. PODATEK [publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej] P publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej117 E F ≈ Stosunek podziału, polegający na przymusowym przesunięciu masy majątkowej na rzecz podmiotu publicznoprawnego118 = publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej119 Z ekonomicznego punktu widzenia istotny jest obciążający wpływ podatku na jednostkę gospodarczą oraz oferowane przez nią ceny sprzedawanych produktów i usług. Znaczenie finansowe pokrywa się ze znaczeniem podatkowym, przy czym z finansowego punktu widzenia znaczenie ma przede wszystkim fakt, że podatki zapewniają państwu lub jego jednostkom środki niezbędne do wykonywania przez nie zadań publicznych. rate tax Informacje dodatkowe: Obejmuje również: zaliczki na podatki, raty podatków, jeżeli przepisy prawa podatkowego przewidują płatność podatku w ratach, opłaty oraz niepodatkowe należności budżetowe120. Angielski odpowiednik: tax Art. 6 Ordynacji podatkowej. U. Kalina-Prasznic (red.), Encyklopedia prawa, Warszawa 2004, s. 517-518. 119 Art. 6 Ordynacji podatkowej. 120 Art. 3 pkt 3 Ordynacji podatkowej. 117 118 173 Słownik 174 28. PODATNIK [podmiot obowiązany do uiszczenia podatku z tytułu ciążącego na nim obowiązku podatkowego] P osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej podlegająca na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu121 E F = podmiot obowiązany do uiszczenia podatku z tytułu ciążącego na nim obowiązku podatkowego122 Informacje dodatkowe: Podatnik jest osobą, która zobowiązana jest do poniesienia ciężaru ekonomicznego podatku, przy czym podatek ten może być zapłacony przez podatnika samodzielnie lub też podatek ten może zostać pobrany przez płatnika lub inkasenta. Z punktu widzenia finansów podatnik jest osobą, która kosztem swego majątku zapewnia państwu lub jego jednostkom środki finansowe niezbędne do wykonywania spoczywających na nich zadań. Angielski odpowiednik: Na gruncie ekonomicznym dosyć często podatnik jest uznawany za płatnika, jeżeli samodzielnie reguluje podatek. Inaczej jest na gruncie podatkowym, gdzie ten sam podmiot w stosunku do tego samego zobowiązania podatkowego nie może być jednocześnie podatnikiem i płatnikiem. taxpayer, bearer of tax liability, taxable person, tax bearer taxpayer, bearer of tax liability, taxable person, tax bearer taxpayer, bearer of tax liability, taxable person, tax bearer Art. 7 ust. 1 Ordynacji podatkowej. W. Šmid, Leksykon menadżera…, op. cit., s. 266; idem, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 165; W. Jaworski, op. cit., s. 324. 121 122 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 29. PODSTAWA OBLICZENIA PODATKU [wartość, która jest podstawą opodatkowania] P wartość stanowiąca podstawę opodatkowania Informacje dodatkowe: E F = wartość lub kwota, od które oblicza się podatek123 ≡ podstawa opodatkowania ≡ podstawa opodatkowania W przypadku podatków dochodowych podstawą opodatkowania jest kwota uzyskanego przez podatnika dochodu pomniejszona o określone odliczenia124. W przypadku znaczenia ekonomicznego czasami podstawa obliczenia podatku stosowana jest zamiennie z pojęciem przedmiotu opodatkowania, co jest całkowicie błędne na gruncie podatków. Przykładami podstawy opodatkowania są dochody osób fizycznych podlegające opodatkowaniu podatkiem dochodowym, majątek zmarłej osoby podlegający podatkowi od spadków, zyski z działalności gospodarczej podlegające podatkowi od osób prawnych125. tax base tax base Angielski odpowiednik: tax base ≡ podstawa opodatkowania R. Malczewski, op. cit., s. 296. Art. 26 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. 125 R. Malczewski, op. cit., s. 296. 123 124 175 Słownik 176 30. PORĘCZYCIEL [osoba, która poręcza zobowiązanie osoby trzeciej] P osoba udzielająca poręczenia, wpisana do wykazu gwarantów, o którym mowa w art. 52 ustawy z dnia 19 marca 2004 r. – Prawo celne (Dz.U. Nr 68 poz. 622 i Nr 273 poz. 2703)126 E F ↓ osoba lub instytucja finansowa, która wyraża zgodę na dokonanie awalu weksla, czyli poręcza, że zobowiązanie wynikające z weksla zostanie uregulowane w terminie zapadalności127 Informacje dodatkowe: Do wykazu wpisuje się osobę, która: (1) ma siedzibę we Wspólnocie; (2) prowadzi na terytorium kraju działalność bankową albo ubezpieczeniową; (3) posiada uprawnienie do udzielania gwarancji; (4) daje rękojmię prawidłowego wywiązywania się z zobowiązań wobec organów celnych. Instytucja poręczyciela, podobnie jak gwaranta, zwiększa pewność obrotu gospodarczego, gdyż poręczyciel przejmuje na siebie część ryzyka gospodarczego związanego z transakcją, co w konsekwencji prowadzi do ułatwienia transakcji pomiędzy stronami. ≡ awalista Z punktu widzenia finansów poręczyciel, podobnie jak gwarant, pełni funkcję osoby zobowiązanej do spełnienia świadczenia (zapłaty określonej kwoty) w przypadku, gdy podmiot, któremu udzielił poręczenia, nie wywiąże się ze swoich zobowiązań. surety surety Angielski odpowiednik: surety 126 127 Art. 13 ust. 1 Ordynacji podatkowej. J. Black, op. cit., s. 341-342. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 31. POŻYCZKA [przeniesienie określonej ilości pieniędzy na własność pod warunkiem ich zwrotu w całości w umówionym terminie] P umowa, w której dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy E F ≈ pieniądze pożyczone pod warunkiem zwrotu w całości lub w ratach, w umówionym terminie i na uzgodniony procent (w przypadku rzeczy procent wartości, chyba że pożyczka jest nieoprocentowana)128 Informacje dodatkowe: Dla potrzeb niedostatecznej kapitalizacji ustawodawca wprowadził szerszą definicję pożyczki, która oprócz umów wymienionych powyżej obejmuje także emisję papierów wartościowych o charakterze dłużnym, depozyt nieprawidłowy lub lokatę129. Umowa pożyczki jest jednym ze źródeł finansowania działalności gospodarczej, co umożliwia rozwój tej działalności. Z finansowego punktu widzenia pożyczka generuje przepływ środków pieniężnych od pożyczkodawcy do pożyczkobiorcy, a po jej zakończeniu zwrot tych środków przez pożyczkobiorcę do pożyczkodawcy wraz z odsetkami. Umowa pożyczki może przewidywać również, że pożyczona kwota wraz z naliczonymi okresowo odsetkami będzie spłacana sukcesywnie w ciągu trwania umowy. loan loan Angielski odpowiednik: loan 128 129 S. Sztaba (red.), op. cit., s. 236; R. Malczewski, op. cit., s. 311. Art. 16 ust. 7b Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 177 Słownik 178 32. PRZEDMIOT OPODATKOWANIA PODATKIEM DOCHODOWYM [wartość, od której naliczany jest podatek dochodowy] P E F dochód bez względu na rodzaj źródeł przychodów, z jakich dochód ten został osiągnięty130 = przedmiot, od którego podatnik płaci podatek dochodowy131 W wyjątkowych przypadkach przedmiotem opodatkowania podatkiem dochodowym jest przychód. Przedmiot, którego wartość podlega podziałowi pomiędzy właściciela tego przedmiotu a Skarb Państwa w celu finansowania przez Skarb Państwa celów publicznych. Przedmiot, którego część – obliczona w formie procentu od wartości tego przedmiotu – podatnik powinien przekazać w formie podatku. subject of taxation with income tax subject of taxation with income tax Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: subject of taxation with income tax 130 131 Art. 7 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. J. Głuchowski, op. cit., s. 236; W. Jaworski, op. cit., s. 354; A. Szplita, op. cit., s. 131. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 33. PRZEDSIĘBIORSTWO [zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych prowadzący działalność gospodarczą] P zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej132 E F ↓ jednostka gospodarcza działająca na własny rachunek w celu osiągnięcia korzyści materialnych, ponosząca ryzyko i odpowiedzialność zgodne z przepisami prawa i stosunkami rynkowymi133 ↓ jednostka gospodarcza utworzona po to, aby dostarczać potencjalnym użytkownikom dóbr i usług o charakterze rynkowym134 Podobnie jak termin finansowy, termin ekonomiczny oznacza jednostkę gospodarczą. Termin ekonomiczny definiuje przedsiębiorstwo, odwołując się do innych pojęć ekonomicznych, tj. ryzyka działalności, zasad rynkowych. Podobnie jak termin ekonomiczny, termin finansowy oznacza jednostkę gospodarczą. business enterprise, company company Informacje dodatkowe: W prawie podatkowym „przedsiębiorstwo” nie musi być jednostką gospodarczą działającą na własny rachunek, lecz może być częścią takiej jednostki. Angielski odpowiednik: enterprise, business enterprise Art. 5a pkt 3 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 3 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych; art. 551 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 roku, poz. 121). 133 A. Pawlik, op. cit., s. 194. 134 Y. Bernard, J.C. Colli, Słownik ekonomiczno-finansowy, Katowice 1994, s. 135-136. 132 179 Słownik 180 34. PRZEPISY PRAWA PODATKOWEGO [akty prawne dotyczące podatków] P przepisy ustaw podatkowych, postanowienia ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską innych umów międzynarodowych dotyczących problematyki podatkowej, a także przepisy aktów wykonawczych wydanych na podstawie ustaw podatkowych135 Informacje dodatkowe: Jakkolwiek definicja podatkowa obejmuje wyłącznie regulacje stricte podatkowe, to należy pamiętać, że regulacje te są silnie powiązane z innymi gałęziami prawa. Klasyfikacja prawna zdarzeń na gruncie innych gałęzi prawa jest z reguły podstawą do określenia na gruncie przepisów podatkowych konsekwencji w zakresie opodatkowania. E F ≈ gałąź prawa regulująca zagadnienia związane z podatkami, tj. przedmiot i podmiot opodatkowania, zasady wymiaru i poboru podatku, ulgi, zwolnienia i stawki podatkowe etc. = przepisy ustaw podatkowych, postanowienia ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską innych umów międzynarodowych dotyczących problematyki podatkowej, a także przepisy aktów wykonawczych wydanych na podstawie ustaw podatkowych136 ≡ przepisy podatkowe Z ekonomicznego punktu widzenia prawo podatkowe to zbiór reguł, które określają, w jakim zakresie i na jakich zasadach podmioty i osoby muszą wywiązywać się ze swoich obowiązków w zakresie finansowania państwa. ≡ przepisy podatkowe Na gruncie finansowym przepisy podatkowe to regulacje, według których państwo zapewnia sobie środki na realizację powierzonych mu zadań. tax law tax regulations Angielski odpowiednik: tax regulations 135 136 Art. 3 pkt 2 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 239. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 35. PRZYCHODY CAŁKOWITE [łączna kwota uzyskanych środków oraz świadczeń] P E przychody (→ przychód) osiągnięte ze źródeł określonych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych (takich jak umowa o pracę, działalność wykonywana osobiście, działalność gospodarcza czy prawa majątkowe), bez względu na miejsce położenia tych źródeł przychodów137 ↓ kwota uzyskana w wyniku pomnożenia ceny jednostkowej produktu przez ilość sprzedanych produktów w przyjętym okresie138 Pojęcie „przychodów całkowitych” występuje wyłącznie na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych, co jest spowodowane podziałem przychodów na poszczególne źródła, z których zostały uzyskane. Termin ekonomiczny jest synonimem obrotów. F 1. ≈ (przychody brutto) kwota środków otrzymanych przez przedsiębiorstwo w danym okresie, zarówno w gotówce, jak i w postaci należności, przed potrąceniem kosztów, podatków itp.139 2. ↓ (przychody brutto) dochody z określonego papieru wartościowego przed opodatkowaniem140 Informacje dodatkowe: W finansach nie funkcjonuje termin „przychody całkowite”, jednak występuje termin „przychody brutto”, który jest rozumiany w dwojaki sposób. 1. ≡ obroty Termin finansowy odnosi się do kwotowej wielkości wpisywanej do ksiąg rachunkowych, nie obejmującej m.in. kosztów. 2. Termin finansowy odnosi się tylko do przychodów z papierów wartościowych, bez innych źródeł przychodów. Hiponim w stosunku do pierwszego terminu finansowego, terminu ekonomicznego i podatkowego. Angielski odpowiednik: gross receipts gross receipts 1. 2. gross receipts gross yield Art. 6 ust. 11 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. T. Zalega, op. cit., s. 46. 139 R. Malczewski, op. cit., s. 327; R. Koch, op. cit., s. 204; R. Petterson, Kompendium terminów z zakresu rachunkowości po polsku i angielsku, t. 2, Warszawa 2008, s. 151. 140 M.B. Borkowski et al., op. cit., s. 201. 137 138 181 Słownik 182 36. PRZYCHÓD [świadczenia zwiększające wartość majątku] P otrzymane lub postawione do dyspozycji podatnika, a w niektórych przypadkach jedynie należne w roku kalendarzowym pieniądze i wartości pieniężne oraz wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń141 Informacje dodatkowe: Przychody z działalności gospodarczej powstają na zasadzie memoriałowej, czyli w momencie, kiedy są należne, bez względu na fakt, czy zostały faktycznie otrzymane. Pozostałe przychody (z nielicznymi wyjątkami) rozpoznawane są zasadniczo na zasadzie kasowej, czyli w momencie ich otrzymania lub postawienia do dyspozycji. E F 1. ↑ wpływy ze sprzedaży produktów142 2. ≠ transakcje zwiększające sumę aktywów przedsiębiorstwa, nie zwiększając pasywów143 1. ≡ obroty 2. Termin ekonomiczny „przychód” może być rozumiany jako transakcja, a nie wielkość wpływów. ↑ wszelkie otrzymane i należne wpływy pieniężne z tytułu sprzedaży towarów i materiałów, z ubocznej działalności jednostki oraz z działalności operacyjnej, przed potraceniem kosztów, które zostały poniesione w związku z ich uzyskaniem144 Przychody pomniejszają upusty, rabaty, zaś zwiększają dotacje i inne zwiększenia. Przychody nie obejmują podatku od towarów i usług oraz akcyzy. Angielski odpowiednik: revenue 1. 2. revenue revenue revenue Art. 11 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 12 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 142 A. Błaszczyński, Słownik pojęć ekonomicznych. Glossary of Economic Terms, Kraków 1995, s. 245. 143 Ibidem. 144 J. Głuchowski, op. cit., s. 240-241; W. Jaworski, op. cit., s. 361; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 188. 141 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 37. PUBLICZNY OBRÓT [proponowanie nabycia lub nabywanie serii papierów wartościowych, jeżeli propozycja ta jest skierowana do więcej niż 300 osób lub nieoznaczonego adresata] P proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób, jeżeli propozycja skierowana jest do więcej niż 300 osób albo do nieoznaczonego adresata145 E F ↑ oferta nabycia papierów wartościowych za pośrednictwem środków masowego przekazu lub w inny sposób, jeżeli propozycja ta została skierowana do nieoznaczonego adresata lub grupy osób o liczebności przekraczającej ustawowo określony limit146 = proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, jeżeli propozycja ta jest skierowana do więcej niż 300 osób lub nieoznaczonego adresata147 Z ekonomicznego punktu widzenia oferta publiczna jest jednym ze sposobów finansowania działalności przedsiębiorstwa. Nie obejmuje m.in. proponowania nabycia w postępowaniu likwidacyjnym, upadłościowym i egzekucyjnym, niektórych sytuacji udostępniania w procesie prywatyzacji, obrotu czekowego, wekslowego oraz bankowymi papierami wartościowymi149. public trading public trading Informacje dodatkowe: Nie obejmuje m.in. proponowania nabycia w postępowaniu likwidacyjnym, upadłościowym i egzekucyjnym, niektórych sytuacji udostępniania w procesie prywatyzacji, obrotu czekowego, wekslowego oraz bankowymi papierami wartościowymi148. Angielski odpowiednik: public trading Art. 5a pkt 10 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 2 Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (dalej: Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi; tekst jednolity: Dz.U. z 2005 roku, nr 111, poz. 937 ze zmianami). 146 S. Sztaba (red.), op. cit., s. 320. 147 J. Głuchowski, op. cit., s. 242. 148 Art. 2 Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi. 149 J. Głuchowski, op. cit., s. 242. 145 183 Słownik 184 38. RENTA [dochód niezwiązany z nakładem pracy] P ↓ dochód niezwiązany z nakładem pracy, otrzymywany w jednakowej lub zmiennej kwocie w określonych terminach z tytułu własności kapitału150 E F ↓ dochód niewymagający nakładu pracy w postaci serii okresowych wpłat lub wypłat o identycznej wysokości151 ↓ dochód niezwiązany z nakładem pracy, otrzymywany w jednakowej lub zmiennej kwocie w określonych terminach z tytułu własności kapitału152 Mogą być to wypłaty gwarantowane, wypłacane z zainwestowanej jednorazowo kwoty. Na gruncie finansowym renta związana jest z własnością kapitału, co nie jest warunkiem koniecznym w definicji renty w znaczeniu podatkowym. annuity rent Informacje dodatkowe: Na gruncie podatkowym renty są świadczeniami związanymi z niemożliwością wykonywania pracy z innego powodu niż osiągnięcie wieku emerytalnego, najczęściej związane z chorobą, kalectwem, inwalidztwem etc. Angielski odpowiednik: annuity 150 J. Głuchowski, op. cit., s. 255; W. Jaworski, op. cit., s. 384; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 200. 151 A. Błaszczyński, op. cit., s. 48; K. Sekomski (red.), Mała encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 686. 152 J. Głuchowski, op. cit., s. 255; W. Jaworski, op. cit., s. 384; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 200. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 39. ROK PODATKOWY [rok, 12 miesięcy] P rok kalendarzowy, chyba że podatnik postanowi inaczej w statucie albo w umowie spółki, albo w innym dokumencie odpowiednio regulującym zasady ustrojowe innych podatników i zawiadomi o tym właściwego naczelnika urzędu skarbowego; wówczas rokiem podatkowym jest okres kolejnych dwunastu miesięcy kalendarzowych153 Informacje dodatkowe: Dla osób fizycznych rokiem podatkowym może być wyłącznie rok kalendarzowy. Wybór roku innego niż rok kalendarzowy dopuszczony został w stosunku do podmiotów opodatkowanych podatkiem dochodowym od osób prawnych. E F ≈ rok wykorzystywany przez rząd do celów rachunkowych154 ≡ rok budżetowy ≡ rok obrotowy Rok podatkowy na gruncie finansów i ekonomii dotyczy podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Na zasadzie wyjątku rok podatkowy może być krótszy lub dłuższy niż 12 miesięcy. Angielski odpowiednik: tax year 153 154 fiscal year fiscal year Art. 8 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych; art. 11 Ordynacji podatkowej. J. Black, op. cit., s. 405; J. Głuchowski, op. cit., s. 261. 185 Słownik 186 40. RZECZYWISTA WARTOŚĆ NETTO [wartość majątku pomniejszona o pewne kwoty] P E F wartość początkowa środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych zaktualizowana zgodnie z odrębnymi przepisami, pomniejszona o sumę odpisów amortyzacyjnych dokonanych zgodnie z określonymi przepisami155 ↑ (wartość netto) wartość majątku, towaru lub usługi po pomniejszeniu o obciążenia lub zobowiązania Rzeczywista wartość netto jest pojęciem używanym dla potrzeb ustalenia konsekwencji podatkowych wykupu przedmiotu leasingu. Wartość majątku danego podmiotu. ≡ kapitał net worth net worth Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: net actual value Art. 23a pkt 6 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 17a pkt 6 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 155 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 41. SKŁADNIKI MAJĄTKOWE [aktywa] P E F ≈ elementy majątku przedsiębiorstwa służące prowadzonej działalności i wykorzystywane do generowania zysków ≈ (składnik majątku (aktywa)) każdy przedmiot, materialny i niematerialny, który ma wartość dla posiadacza157 Definicja podatkowa wykorzystywana jest przede wszystkim przy określeniu wartości firmy, a w przypadku jej niewystąpienia – wartości środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych przejmowanych w związku z nabyciem przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części. W rozumieniu ekonomicznym składniki majątku można określić jako synonim aktywów, przy czym, w odróżnieniu od znaczenia podatkowego, nie pomniejsza się ich o długi. Zazwyczaj składnikiem majątku jest gotówka albo coś, co może być na nią zamienione. Wyjątkiem są przedpłaty158. assets assets assets aktywa w rozumieniu ustawy o rachunkowości pomniejszone o przejęte długi funkcjonalnie związane z prowadzoną działalnością gospodarczą zbywcy, o ile długi te nie zostały uwzględnione w cenie nabycia156 Informacje dodatkowe: Angielski odpowiednik: 156 Art. 5a pkt 2 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 2 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 157 R. Malczewski, op. cit., s. 377. 158 Ibidem. 187 Słownik 188 42. SPÓŁKA [zrzeszenie dwu lub więcej osób mających na celu wspólne prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego bądź osiągnięcie celu gospodarczego w inny sposób] P spółka będąca podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych159 E F ↑ umowny związek dwóch osób lub przedsiębiorstw, które łączą kapitały w celu prowadzenia wspólnej działalności handlowej, usługowej lub przemysłowej oraz osiągania zysków160 ↑ zrzeszenie dwu lub więcej osób mających na celu wspólne prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego bądź osiągnięcie celu gospodarczego w inny sposób161 Ustawodawca zalicza do spółek: spółkę kapitałową, kapitałową w organizacji, komandytowo-akcyjną mającą siedzibę lub zarząd na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, spółkę niemającą osobowości prawnej, mającą siedzibę lub zarząd w innym państwie, jeżeli zgodnie z przepisami prawa podatkowego tego państwa jest traktowana jak osoba prawna i podlega w tym państwie opodatkowaniu od całości swoich dochodów bez względu na miejsce ich osiągania162. Wśród spółek prawa handlowego wyróżnia się spółki osobowe (jawna, komandytowa, partnerska i komandytowo-akcyjna) oraz kapitałowe (akcyjna i z ograniczoną odpowiedzialnością)163. Z finansowego punktu widzenia celem powołania spółki jest przede wszystkim wykorzystanie siły kapitału, który gromadzony jest przez wspólników w jednym podmiocie i który łącznie ma większą się inwestycyjną niż kapitał poszczególnych wspólników. company company, partnership company, partnership Informacje dodatkowe: Funkcjonujące na rynku spółki cywilne z prawnego punktu nie są podmiotami prawnymi, gdyż działają na podstawie umów cywilnoprawnych dwóch lub więcej przedsiębiorców. Angielski odpowiednik: Art. 5a pkt 28 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 21 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 160 A. Pawlik, op. cit., s. 213. 161 J. Głuchowski, op. cit., s. 279. 163 A. Pawlik, op. cit., s. 213. 159 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 43. UBEZPIECZYCIEL [wyspecjalizowana instytucja finansowa gromadząca rezerwy pieniężne z różnych źródeł, zorganizowane w formie funduszu ubezpieczeniowego i przeznaczone na wypłatę świadczeń ubezpieczeniowych i odszkodowawczych za straty spowodowane zdarzeniami losu] P zakład ubezpieczeń albo zakład reasekuracji prowadzący działalność na podstawie przepisów o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej164 E = wyspecjalizowana instytucja finansowa gromadząca rezerwy pieniężne z różnych źródeł, zorganizowane w formie funduszu ubezpieczeniowego i przeznaczone na wypłatę świadczeń ubezpieczeniowych i odszkodowawczych za straty spowodowane zdarzeniami losu165 Informacje dodatkowe: Ubezpieczyciel w Polsce może działać w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Ubezpieczyciel z ekonomicznego punktu widzenia jest podmiotem zwiększającym bezpieczeństwo na wypadek zdarzeń losowych. ≡ zakład ubezpieczeń ≡ asekurator Z punktu widzenia finansów ubezpieczyciel gwarantuje wypłatę określonych świadczeń pieniężnych dla ubezpieczonego w przypadku wystąpienia zdarzeń losowych. W zamian za powyższą gwarancję pobiera opłaty w formie składek (najczęściej okresowych). insurer insurer Angielski odpowiednik: insurer F A. Pawlik, op. cit., s. 213. Art. 4a pkt 13 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 165 J. Głuchowski, op. cit., s. 351; W. Jaworski, op. cit., s. 485. 163 164 189 Słownik 190 44. UDZIAŁ (AKCJA) [ogół praw i obowiązków wspólnika (udziałowca)] P ogół praw i obowiązków wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub udziałowca spółki akcyjnej, jak również ogół praw i obowiązków wspólnika w spółce komandytowo-akcyjnej lub spółce niemającej osobowości prawnej, będącej podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych166 E F ↑ ogół praw i obowiązków wspólnika wobec spółki, która wyznacza status prawny wspólnika167 ≈ (udziały) rejestrowane w sądzie wkłady wspólników wniesione do majątku spółki na czas nieograniczony i bez gwarancji oprocentowania168 Udziały powinny odzwierciedlać wkłady wniesione do spółki. W spółkach akcyjnych wielkości udziałów decydują o ilości akcji posiadanych przez podmiot169. Udziały mogą być wnoszone w formie gotówki lub aportów. share contribution Informacje dodatkowe: Definicja udziału na gruncie podatkowym nie obejmuje udziału w spółkach osobowych (z wyjątkiem spółki komandytowo-akcyjnej). Angielski odpowiednik: share Art. 5a pkt 29 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 16 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 167 A. Pawlik, op. cit., s. 231. 168 W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 256. 169 A. Pawlik, op. cit., s. 231. 166 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 45. ULGA PODATKOWA [zwolnienia podatkowe, odliczenia, obniżki albo zmniejszenia przewidziane w przepisach prawa podatkowego, których zastosowanie powoduje obniżenie podstawy opodatkowania lub wysokości podatku] P zwolnienia, odliczenia, obniżki albo zmniejszenia przewidziane w przepisach prawa podatkowego, których zastosowanie powoduje obniżenie podstawy opodatkowania lub wysokości podatku170 E F = zwolnienie, odliczenie, obniżka powodujące zmniejszenie obciążeń podatkowych, stosowane na zasadzie wyjątku, najczęściej jako forma wsparcia ze strony państwa = zwolnienia podatkowe, odliczenia, obniżki albo zmniejszenia przewidziane w przepisach prawa podatkowego, których zastosowanie powoduje obniżenie podstawy opodatkowania lub wysokości podatku171 ≡ zniżka podatkowa W finansach ulga podatkowa to najczęściej kwota, o którą podatnik może zapłacić niższy podatek. Angielski odpowiednik: ≡ zniżka podatkowa Z ekonomicznego punktu widzenia ulga podatkowa przyznawana jest na zasadzie wyjątku i ma na celu wsparcie osób, podmiotów lub nawet całych gałęzi czy branż gospodarki, które wymagają wsparcia z uwagi na dobro ogółu. tax relief tax relief tax relief Informacje dodatkowe: Za ulgę podatkową nie uważa się obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego, w rozumieniu przepisów o podatku od towarów i usług, oraz innych odliczeń stanowiących element konstrukcji tego podatku. Art. 3 pkt 6 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 319; W. Jaworski, op. cit., s. 486; W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 257. 170 171 191 Słownik 192 46. UMOWA LEASINGU [umowa, w ramach której następuje udostępnienie składnika majątku za wynagrodzeniem równym co najmniej cenie nabycia przedmiotu leasingu] P umowa nazwana w kodeksie cywilnym, a także każda inna umowa, na mocy której jedna ze stron, zwana dalej „finansującym”, oddaje do odpłatnego używania albo używania i pobierania pożytków na warunkach określonych w ustawie drugiej stronie, zwanej dalej „korzystającym”, podlegające amortyzacji środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne, a także grunty oraz prawo wieczystego użytkowania gruntów, spełniająca warunki przewidziane w ustawach o podatku dochodowym172 E F ↓ umowa nazwana, uregulowana w kodeksie cywilnym, na mocy której finansujący oddaje do używania lub używania i pobierania pożytków przedmiot leasingu za wynagrodzeniem płaconym w ratach, równym co najmniej wartości początkowej przedmiotu leasingu = umowa, której przedmiotem jest przekazywanie w użytkowanie określonej rzeczy za ustaloną zapłatą równą co najmniej cenie nabycia składnika majątku przez finansującego173 Z ekonomicznego punktu widzenia umowa leasingu jest jednym ze sposobów finansowania działalności gospodarczej, gdyż jest zawierana na okres ekonomicznej użyteczności przedmiotu leasingu. Z finansowego punktu widzenia najistotniejszą kwestią jest, że wartość opłat leasingowych jest równa lub wyższa cenie nabycia przedmiotu leasingu przez finansującego. leasing agreement leasing agreement Informacje dodatkowe: W ujęciu podatkowym definicja obejmuje nie tylko typowe umowy leasingowe (czyli umowy uregulowane w kodeksie cywilnym), lecz także inne umowy (głównie najmu i dzierżawy), które spełniają warunki określone w ustawach o podatku dochodowym. Angielski odpowiednik: leasing agreement 172 Art. 23a pkt 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 17a pkt 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 173 W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 258. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 47. URZĄD SKARBOWY [organ administracji państwowej stanowiący aparat wykonawczy Ministra Finansów] P organ administracji państwowej, którym kieruje odpowiednio właściwy dla podatnika lub płatnika naczelnik urzędu skarbowego174 E F = organ administracji państwowej stanowiący aparat wykonawczy Ministra Finansów175 Informacje dodatkowe: Właściwość miejscową urzędów skarbowych określają przepisy Ordynacji podatkowej oraz przepisy ustaw podatkowych, a także akty wykonawcze do tych ustaw. Brak zachowania właściwości przez urzędników może być podstawą uchylenia decyzji podatkowych176. Z ekonomicznego punktu widzenia urząd skarbowy jest organem odpowiedzialnym za realizację polityki podatkowej państwa i obsługę podatników, płatników etc. W kontekście finansów urząd skarbowy jest organem, do którego należy wpłacać podatki lub który jest uprawniony do egzekucji tych należności, jeżeli podatnik nie ureguluje ich dobrowolnie. tax office tax office Angielski odpowiednik: tax office 174 Art. 5a pkt 8 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 5 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 175 J. Głuchowski, op. cit., s. 323. 176 Art. 247 § 1 Ordynacji podatkowej. 193 Słownik 194 48. WARTOŚĆ POCZĄTKOWA FIRMY [różnica między ceną zapłaconą sprzedawcy przy zakupie firmy a jej wartością] P E F dodatnia różnica między ceną nabycia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części, a wartością rynkową składników majątkowych wchodzących w skład kupionego, przyjętego do odpłatnego korzystania albo wniesionego do spółki niebędącej osobą prawną przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części, odpowiednio z dnia kupna, przyjęcia do odpłatnego korzystania albo wniesienia do takiej spółki177 ↑ (wartość firmy) różnica między ceną zapłaconą sprzedawcy przy zakupie firmy a jej wartością wynikającą z ksiąg rachunkowych na dzień sprzedaży/ zakupu178 ↑ (wartość firmy) różnica pomiędzy ceną nabycia określonej jednostki lub jej zorganizowanej części a niższą od niej wartością godziwą przyjętych od jednostki aktywów, pomniejszoną o przyjęte zobowiązania179 Na gruncie podatków ustalenie wartości początkowej firmy służy w celu amortyzacji wartości firmy nabytego przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części. Wartość początkowa firmy może być dodatnia lub ujemna. Informacje dodatkowe: Na gruncie podatkowym wartością początkową firmy może być tylko wartość dodatnia. Dodatnia wartość firmy jest wartością niematerialną i prawną wypracowaną przez przedsiębiorstwo w związku z prowadzoną działalnością, określaną często jako goodwill, czy też renoma. Wartość firmy – powstająca w momencie zakupu przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części – ujmowana w księgach rachunkowych. goodwill (wartość dodatnia) badwill (wartość ujemna) goodwill (wartość dodatnia) badwill (wartość ujemna) Angielski odpowiednik: initial company value 177 Art. 22g ust. 2 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 16 ust. 7b Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 178 Z. Dowgiałło, op. cit., s. 398. 179 J. Głuchowski, op. cit., s. 332; A. Szplita, op. cit., s. 190. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 49. WARTOŚĆ RYNKOWA (RZECZY LUB PRAW MAJĄTKOWYCH) [wartość, za którą można nabyć towary lub prawa majątkowe] P wartość rzeczy lub praw majątkowych wyrażona w kwocie ustalonej na podstawie cen stosowanych w obrocie rzeczami lub prawami tego samego rodzaju i gatunku, z uwzględnieniem w szczególności ich stanu i stopnia zużycia oraz czasu i miejsca odpłatnego zbycia180 E ≈ kwota, za którą towar lub prawo majątkowe można nabyć na rynku F 1. ≈ cena danego dobra na rynku lub kurs danego papieru wartościowego na rynku (giełdzie)181 2. ↓ wartość wszystkich akcji firmy liczona po cenach rynkowych182 Informacje dodatkowe: Przyjmuje się, że ceną transakcyjną jest cena wyrażona w umowie, przy czym jeżeli cena ta bez uzasadnionej przyczyny znacznie odbiega od wartości rynkowej tych rzeczy lub praw, przychód określa organ podatkowy w wysokości wartości rynkowej183. Angielski odpowiednik: W ekonomii wartość rynkowa stanowi wycenę poszczególnych dóbr, czyli wartość, jaką nabywca gotowy jest zapłacić za przejęcie własności tych dóbr. Z reguły wartość rynkowa jest wektorem oczekiwań sprzedawcy co do ceny sprzedawanego towaru i możliwości zapłaty za ten towar przez nabywcę. Wartość rynkowa jest ustalana w drodze negocjacji, z pewnymi wyjątkami, gdy ceny ustalane są przez państwo. market value market value 1. i 2. pojęcie wartości rynkowej funkcjonuje we wtórnym obrocie papierami wartościowymi184. 2. ≡ kapitalizacja rynkowa 1. market value 2. market capitalisation Art. 14 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. J. Głuchowski, op. cit., s. 333; Z. Krzyżkiewicz et al., op. cit., s. 627; R. Malczewski, op. cit., s. 456. 182 R. Koch, op. cit., s. 218; Z. Krzyżkiewicz et al., op. cit., s. 627; R. Malczewski, op. cit., s. 456. 183 Art. 14 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 184 J. Głuchowski, op. cit., s. 333; Z. Krzyżkiewicz et al., op. cit., s. 627; R. Malczewski, op. cit., s. 456. 180 181 195 Słownik 196 50. WSPÓLNIK [osoba będąca współwłaścicielem spółki prawa handlowego] P wspólnik spółki jawnej, komandytowej, partnerskiej, komandytowo-akcyjnej, jak również akcjonariusz spółki akcyjnej i komandytowo-akcyjnej185 E F ↑ osoba będąca współwłaścicielem spółki prawa handlowego (osobowej, jak i kapitałowej) = wspólnik spółki jawnej, komandytowej, partnerskiej, komandytowo-akcyjnej, jak również akcjonariusz spółki akcyjnej i komandytowo-akcyjnej186 W zależności od spółki wspólnicy mogą też być określani w inny sposób – np. w spółkach partnerskich wspólnicy określani są mianem partnerów. Z finansowego punktu widzenia wspólnicy są osobami, które wnoszą kapitał lub pracę do spółki, aby ta mogła działać i rozwijać się, a w konsekwencji osiągnąć cele, dla których została powołana. partner, shareholder partner Informacje dodatkowe: Podatkowa definicja wspólnika pomija wspólnika spółki cywilnej, gdyż spółka cywilna jest umową zawieraną przez odrębnych przedsiębiorców, a nie podmiotem praw i obowiązków (którymi mogą być spółki prawa handlowego). Angielski odpowiednik: partner 185 Art. 5a pkt 33 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych; art. 4a pkt 17 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. 186 W. Šmid, Leksykon przedsiębiorcy, op. cit., s. 271. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY 51. ZALEGŁOŚĆ PODATKOWA [podatek niezapłacony w terminie płatności bądź niezapłacona w terminie płatności zaliczka na podatek lub rata podatku] P podatek niezapłacony w terminie płatności, niezapłacona w terminie płatności zaliczka na podatek lub rata podatku187 E F = podatek niezapłacony w terminie płatności bądź niezapłacona w terminie płatności zaliczka na podatek lub rata podatku188 Informacje dodatkowe: Zaległość podatkowa obejmuje również należności z tytułu podatków, zaliczek na podatki oraz rat podatków niewpłaconych w terminie płatności przez płatnika lub inkasenta189. Z punktu widzenia ekonomii zaległość podatkowa stanowi brak wypełnienia obowiązku podatnika w stosunku do państwa. Z punktu widzenia finansów zaległość podatkowa to kwota, której podatnik (płatnik etc.) nie uregulował dobrowolnie, w konsekwencji czego może być ona egzekwowana przymusowo. delinquency, deficiency delinquency, deficiency Angielski odpowiednik: delinquency, deficiency Art. 51 ust. 1 i 2 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 353; A. Szplita, op. cit., s. 209. 189 Art. 51 ust. 3 Ordynacji podatkowej. 187 188 197 Słownik 198 52. ZOBOWIĄZANIE PODATKOWE [zobowiązanie podatnika wynikające z obowiązku podatkowego do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego] P zobowiązanie podatnika wynikające z obowiązku podatkowego do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego190 E F = zobowiązanie podatnika wynikające z obowiązku podatkowego do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego191 Informacje dodatkowe: Zobowiązanie podatkowe jest konkretyzacją obowiązku podatkowego. Z ekonomicznego punktu widzenia zobowiązanie podatkowe jest wypełnieniem spoczywających na podatniku obowiązków podatkowych w stosunku do państwa. Skutkiem powstania zobowiązania podatkowego jest konieczność wpłaty na rachunek określonej kwoty podatku. tax obligation tax obligation Angielski odpowiednik: tax obligation 190 191 Art. 5 Ordynacji podatkowej. J. Głuchowski, op. cit., s. 366; W. Jaworski, op. cit., s. 534; A. Szplita, op. cit., s. 215. INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Permutacyjny indeks terminów interdyscyplinarnych akcja amortyzacyjny, odpis całkowite, przychody cena nabycia cena transakcyjna deklaracja dochodowym, przedmiot opodatkowania podatkiem dochód dochód z udziału w zyskach osób prawnych dowód dyskonto działalność gospodarcza emerytura finansowe, instrumenty pochodne (a) finansowe, instrumenty pochodne (b) firmy, wartość początkowa gospodarcza, działalność gwarant hipoteka przymusowa inkasent instrumenty finansowe, pochodne (a) instrumenty finansowe, pochodne (b) inwestycja kapitał zakładowy koszty uzyskania przychodu koszty wytworzenia księgi podatkowe leasingu, umowa majątkowe, składniki nabycia, cena netto, rzeczywista wartość obliczenia podatku, podstawa obowiązek podatkowy obrót, publiczny odpis amortyzacyjny opodatkowania podatkiem dochodowym, przedmiot → 44 → 19 → 35 →1 →2 →3 → 32 →4 →5 →6 →7 →8 →9 → 25 → 26 → 48 →8 → 10 → 11 → 12 → 25 → 26 → 13 → 14 → 15 → 16 → 17 → 46 → 41 →1 → 40 → 29 → 18 → 37 → 19 → 32 199 200 Permutacyjny indeks terminów interdyscyplinarnych ordynacja podatkowa organ podatkowy osób prawnych, dochód z udziału w zyskach osób prawnych, przychód z udziału w zyskach papiery wartościowe pełnomocnik strony płatnik pochodne instrumenty finansowe (a) pochodne instrumenty finansowe (b) początkowa firmy, wartość podatek podatkiem dochodowym, przedmiot opodatkowania podatkowa, ordynacja podatkowa, ulga podatkowa, zaległość podatkowe, księgi podatkowe, zobowiązanie podatkowego, przepisy prawa podatkowy, obowiązek podatkowy, organ podatkowy, rok podatku, podstawa obliczenia podatnik podstawa obliczenia podatku poręczyciel pożyczka prawa podatkowego, przepisy prawnych, dochód z udziału w zyskach osób prawnych, przychód z udziału w zyskach osób przedmiot opodatkowania podatkiem dochodowym przedsiębiorstwo przepisy prawa podatkowego przychodu, koszt uzyskania przychody całkowite przychód przychód z udziału w zyskach osób prawnych przymusowa, hipoteka publiczny obrót renta rok podatkowy rynkowa, wartość (rzeczy lub praw majątkowych) rzeczywista wartość netto → 20 → 25 →5 →5 → 22 → 23 → 24 → 25 → 26 → 48 → 27 → 32 → 20 → 45 → 51 → 17 → 52 → 34 → 18 → 21 → 39 → 29 → 28 → 29 → 30 → 31 → 34 →5 →5 → 32 → 33 → 34 → 15 → 35 → 36 →5 → 11 → 37 → 38 → 39 → 49 → 40 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY skarbowy, urząd składniki majątkowe spółka strony, pełnomocnik transakcyjna, cena ubezpieczyciel udział udziału w zyskach osób prawnych, dochód z udziału w zyskach osób prawnych, przychód z ulga podatkowa umowa leasingu urząd skarbowy uzyskania przychodu, koszt wartościowe, papiery wartość netto, rzeczywista wartość początkowa firmy wartość rynkowa (rzeczy lub praw majątkowych) wspólnik wytworzenia, koszty zakładowy, kapitał zaległość podatkowa zobowiązanie podatkowe zyskach osób prawnych, dochód z udziału w zyskach osób prawnych, przychód z udziału w → 47 → 41 → 22 → 23 →2 → 43 → 44 →5 →5 → 45 → 46 → 47 → 15 → 22 → 40 → 48 → 49 → 50 → 16 → 14 → 51 → 52 →5 →5 201 202 Permutacyjny indeks terminów interdyscyplinarnych INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Indeks angielskich terminów prawnych (tax) evidence annuity assets bearer of tax liability business activity business enterprise company compulsory mortgage cost price deficiency delinquency depreciation derivative financial instruments derivatives discount enterprise gross receipts guarantor income income from participating interest initial company value insurer investment leasing agreement loan market value net actual value obligatory mortgage partner pension product price proxy public trading purchase price revenue →5 → 38 → 41 → 28 →8 → 33 → 42 → 11 → 16 → 51 → 51 → 19 → 25, → 26 → 25, → 26 →7 → 33 → 35 → 10 →4 →5 → 48 → 43 → 13 → 46 → 31 → 49 → 40 → 11 → 50 →9 →2 → 23 → 37 → 1, → 2 → 36 203 204 Indeks angielskich terminów prawnych securities share share capital subject of taxation with income tax surety tax tax base tax bearer tax body tax books tax collector tax deductible expenses tax obligation tax office Tax Ordinance tax regulations tax relief tax remitter tax return tax year taxable person taxpayer → 22 → 44 → 14 → 32 → 30 → 27 → 29 → 28 → 21 → 17 → 12 → 15 → 18, → 52 → 47 → 20 → 34 → 45 → 24 →3 → 39 → 28 → 28 INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Indeks angielskich terminów ekonomicznych192 account books acquisition price agent, proxy annuity assets badwill (wartość ujemna firmy) bearer of tax liability business business activity business enterprise company compulsory mortgage contract price deficiency delinquency depreciation derivative financial instruments derivatives discount document fiscal year goodwill (wartość dodatnia firmy) gross receipts guarantor insurer investment investment income leasing agreement loan market value net worth obligatory mortgage partner → 17 →1 → 23 → 38 → 41 → 48 → 28 →8 →8 → 33 → 33, → 42 → 11 →2 → 51 → 51 → 19 → 25, → 26 → 25, → 26 →7 →6 → 39 → 48 → 35 → 10 (1) → 43 → 13 →5 → 46 → 31 → 49 → 40 → 11 → 50 Cyfra w nawiasie po numerze porządkowym kieruje do odpowiedniego numeru definicji w artykule hasłowym. 192 205 206 Indeks angielskich terminów ekonomicznych partnership payer pension production cost public trading rate revenue securities share share capital shareholder subject of taxation with income tax surety tax authority tax base tax bearer tax collector tax deductible expenses tax law tax obligation tax office Tax Ordinance tax relief tax return taxable person taxpayer total revenues warrant → 42 → 24 →9 → 16 → 37 → 27 → 36 (1), → 36 (2) → 22 → 44 → 14 → 50 → 32 → 30 → 21 → 29 → 28 → 12 → 15 → 34 → 18 (1), → 18 (2), → 52 → 47 → 20 → 45 →3 → 28 → 28 →4 → 10 (1) INTERDYSCYPLINARNY SŁOWNIK PODATKOWY Indeks angielskich terminów finansowych193 account books agent assets badwill (wartość ujemna firmy) bearer of tax liability bid price business activity company compulsory mortgage contract price contribution deficiency delinquency depreciation derivative financial instruments derivatives discount dividend yield document fiscal year goodwill (wartość dodatnia firmy) gross receipts gross yield guarantor income insurer investment leasing agreement loan market capitalisation market value net worth obligatory mortgage → 17 → 23 → 41 → 48 → 28 → 1 (1) →8 → 33, → 42 → 11 → 2 (2) → 44 → 51 → 51 → 19 → 25, → 26 → 25, → 26 → 7 (1), → 7 (2) →5 →6 → 39 → 48 → 35 (1) → 35 (2) → 10 (1) →4 → 43 → 13 → 46 → 31 → 49 (2) → 49 (1) → 40 → 11 Cyfra w nawiasie po numerze porządkowym kieruje do odpowiedniego numeru definicji w artykule hasłowym. 193 207 208 Indeks angielskich terminów finansowych partner partnership payer pension product cost product price proxy public trading rent revenue securities settlement price share capital subject of taxation with income tax surety tax tax authority tax base tax bearer tax collector tax deductible expenses tax obligation tax office Tax Ordinance tax regulations tax relief tax remitter tax return taxable person taxpayer underwriter unit cost warrant yield (dochód z inwestycji) → 50 → 42 → 24 (1) →9 → 16 → 2 (1) → 23 → 37 → 38 → 36 → 22 → 1 (1) → 14 → 32 → 30 → 27 → 21 → 29 → 28 → 12 → 15 → 18 (1), → 18 (2), → 52 → 47 → 20 → 34 → 45 → 24 (2) →3 → 28 → 28 → 10 (2) → 16 → 10 (1) →4 PODSUMOWANIE Wiedza człowieka w gruncie rzeczy nie ma granic, jednak biorąc pod uwagę sposób porządkowania rzeczywistości obserwowany w tekstach, można założyć, że ma ona strukturę kwantową. Quantum wiedzy, nazywane w pracy konceptem lub cechą dystynktywną, nie jest w tej strukturze przywiązane do jednego pola pojęciowego, lecz wykorzystywane w sposób elastyczny przez umysł ludzki. Dzięki tej właściwości sieć konceptualna ulega ciągłym przesunięciom. Tworzone są nowe powiązania pomiędzy poszczególnymi konceptami, wynikające z aktualnych potrzeb oraz stymulowane bodźcami z zewnątrz. Opracowany interdyscyplinarny słownik terminologiczny wykorzystuje owe przesunięcia, bazując na terminach interdyscyplinarnych, których pojęcia posiadają elementy wspólne w różnych polach pojęciowych. Quantum wiedzy wiążące terminy interdyscyplinarne stanowi wiązkę rozprzestrzeniającą się na sferę terminologiczną, a nawet wychodzącą poza nią, sięgając innych fragmentów megasfery. Przeprowadzone badania nad słownikami obecnymi współcześnie na rynku wydawniczym pokazały, iż słowniki specjalistyczne, obejmujące więcej niż jedną dyscyplinę, w większości nie są narzędziami, które ukazywałyby strukturę pojęciową analizowanych w nich leksykonów terminologicznych oraz relacje pomiędzy nimi. W zbadanej próbie znalazły się różne rodzaje dzieł terminograficznych, ale były to w gruncie rzeczy słowniki politematyczne, a nie interdyscyplinarne. Prezentacja terminologii w PST obejmuje jedynie horyzontalny poziom opisu terminograficznego, w sposób niewystarczający ilustrując relacje pomiędzy terminami a systemami pojęciowymi poszczególnych technolektów (poziom wertykalny). Niemniej PST może również być wartościowym produktem pracy terminograficznej, jeżeli przyświecają mu zharmonizowane założenia dostosowane do zakresu opisywanej wiedzy specjalistycznej. Zaproponowane rozwiązanie wprowadzające ideę konceptów wędrownych (KW, konceptów wiążących, konceptów łączących) pozwoliło ukazać zarówno relacje intradyscyplinarne w ramach konkretnego leksykonu terminologicznego, jak i interdyscyplinarne, czyli relacje pomiędzy pokrewnymi zakresami wiedzy. Metodyczne podejście jest niezbędne w doborze terminów do IST. 210 Podsumowanie Podobnie jak przy konstruowaniu innych słowników terminologicznych, powinno ono opierać się na z góry określonych kryteriach włączania terminów do IST. Pierwszy etap konstruowania słownika musi przebiegać kilkustopniowo, z uwzględnieniem poszczególnych pól terminologicznych i dyscyplin naukowych. Warunki, jakie terminy interdyscyplinarne muszą spełniać, mogą być odrębne dla każdego z zakresów wiedzy i dostosowane do nich. Istotne jest, aby proces doboru terminów wynikał z ustalonego schematu postępowania. Wyodrębnione pojęcia funkcjonujące w ramach poszczególnych leksykonów terminologicznych wymagają odpowiedniej prezentacji w IST. Zatem zarówno makrostruktura, jak i mikrostruktura powinny zostać podporządkowane specyfice tego dzieła, jego przeznaczeniu i grupie docelowej. Ze względu na złożony charakter słownika, właściwe jego wykorzystanie wymaga jasno przedstawionej instrukcji, ukazującej kryjący się w nim potencjał. Pełne uwidocznienie związków intradyscyplinarnych i interdyscyplinarnych możliwe jest w układzie przestrzennym, obejmującym trzy wymiary. Możliwe jest przełożenie tych związków na płaszczyznę przy wykorzystaniu indeksów z systemami odniesień do odpowiednich artykułów, co zostało zaprezentowane w opracowanym „Interdyscyplinarnym słowniku podatkowym”. Idealnym rozwiązaniem byłoby stworzenie słownika elektronicznego, w którym odpowiednio opracowany system hiperlinków umożliwiłby realizację wielowymiarowego dzieła terminograficznego. Zachowując ograniczenie do dwóch wymiarów możliwych do zilustrowania na płaszczyźnie, mikrostruktura IST powinna uwzględniać przede wszystkim relacje interdyscyplinarne, na przykład w układzie horyzontalnym, oraz intradyscyplinarne w układzie wertykalnym (taki rodzaj prezentacji terminologii jest realizowany w ISP). Taka kompozycja umożliwia także dodawanie ekwiwalentów w teoretycznie nieograniczonej liczbie języków obcych w odpowiednich dziedzinach, tworząc z IST słownik wielojęzyczny. Proponowane rozwiązania zastosowane w konstruowaniu interdyscyplinarnego słownika terminologicznego bezpośrednio wynikają z wniosków faktograficznych opartych na dokładnie przeanalizowanym materiale empirycznym pozyskanym w przeprowadzonych badaniach nad słownikami specjalistycznymi. Interdyscyplinarny słownik terminologiczny jest zarówno narzędziem, które może zostać wykorzystane w dydaktyce poszczególnych dyscyplin, jak i w pracy naukowej, gdyż ukazuje heurystyczny potencjał kryjący się w podejmowanych zagadnieniach. Dwa, w dużej mierze rozbieżne zastosowania, wynikają ze złożoności tego narzędzia. Z jednej strony, jest on użyteczny dla adeptów Podsumowanie poszczególnych dziedzin wiedzy, rozwiewając ich wątpliwości dotyczące znaczenia poszczególnych terminów w różnych dyscyplinach i systematyzując ich wiedzę. Na etapie zapoznawania się z nową dyscypliną naukową trudno jest określić, co jest jedynie ogólnym rozumieniem danego wyrażenia, a co znaczeniem specjalistycznym, a jeżeli specjalistycznym, to dla której dyscypliny właściwym. Z podobnymi problemami spotykają się niejednokrotnie tłumacze-niespecjaliści, próbując odszukać właściwy ekwiwalent dla danego kontekstu z całej listy udostępnionych im wyrażeń w słownikach dwujęzycznych. Z drugiej strony, IST może przysłużyć się również specjalistom, którzy, chociaż nie mają problemu z określeniem pojęć reprezentowanych przez terminy w ich zakresie działalności zawodowej, mogą nie widzieć różnic w znaczeniu homonimicznych terminów używanych przez ekspertów z innych dyscyplin. Ponadto wyszczególnione w ramach IST niuanse (czasami są to tak niewielkie rozbieżności, iż trudno nazwać je różnicami w znaczeniu) mogą pomóc ekspertom rozpatrywać zagadnienia pod innym kątem i przysłużyć się do poszerzenia wiedzy w danym zakresie. Na słownik interdyscyplinarny można spojrzeć również jako na narzędzie dalszych prac terminologiczno-terminograficznych. Precyzyjna analiza pola pojęciowego każdej z dyscyplin składowych IST, wymagana z punktu widzenia proponowanej metodologii, umożliwia dokładniejsze przyporządkowanie ekwiwalentów obcojęzycznych. IST opracowany adekwatnie do materiału badawczego ma potencjał, aby stanowić podstawę dla wielojęzycznego interdyscyplinarnego słownika terminologicznego. Dwu- lub wielojęzyczne słowniki politematyczne dostępne na rynku często podają listę ekwiwalentów, pomijając identyfikację dyscypliny naukowej, w której dany ekwiwalent funkcjonuje. IST może rozwiązać problem napotykany przez tłumaczy i innych użytkowników specjalistycznych języków obcych, polegający na trudności ze znalezieniem odpowiedników w przypadku funkcjonowania w języku ojczystym homonimicznych terminów w różnych dyscyplinach. Rodzaje IST zaproponowane w niniejszej rozprawie mogą plasować się na osi pomiędzy słownikiem monotematycznym a politematycznym. W zależności od tego, czy koncentrują się na jednej dyscyplinie naukowej, a dyscypliny dodatkowe traktują jako dodatkowy obiekt badań, czy też sytuują każdy z leksykonów terminologicznych na jednym poziomie, nie wyróżniając przy tym żadnego, mogą być odpowiednio bliższe słownikowi monotematycznemu lub słownikowi politematycznemu. Otwiera to furtkę do dalszych prac terminologiczno-terminograficznych ukierunkowanych na analizę pól pojęciowych 211 212 Podsumowanie pokrewnych leksykonów terminologicznych w celu opracowania już zindywidualizowanych modeli dostosowanych do konkretnych przykładów relacji interdyscyplinarnych. Warto przy tym pamiętać o konieczności przeprowadzenia dokładnych obserwacji analizowanego zakresu tematycznego, wspartych eksperymentami myślowymi, oraz o możliwości uwzględnienia w nich zaprezentowanych wcześniej rozwiązań terminograficznych wybranych ze słowników proponowanych w przywołanych rozprawach doktorskich. Warto na koniec zaznaczyć, że praca nad IST wymaga zaangażowania nie tylko terminografów, ale również specjalistów z poszczególnych dyscyplin. Adekwatna prezentacja każdej z dyscyplin w poszczególnych artykułach hasłowych możliwa jest jedynie dla osób posiadających szeroką wiedzę specjalistyczną, która umożliwia im dojrzenie nie tylko oczywistych cech terminów wynikających z ich definicji, lecz również niuansów, które bywają kluczowe w odpowiednim ich rozumieniu, a determinowane są niejednokrotnie jedynie przez kontekst. Z tego też względu opracowanie IST może okazać się w praktyce trudne ze względów ekonomicznych, jednak niektóre z proponowanych rozwiązań powinny zostać uwzględnione w powstających słownikach monotematycznych i politematycznych, aby uczynić je bardziej użytecznymi. ZAŁĄCZNIKI Załącznik 1 Spis słowników zbadanych w ramach analizy politematycznych słowników terminologicznych wydanych w latach 2007-2012 z informacją o prezentowanych w nich dziedzinach wiodących Np. Informacja bibliograficzna Dziedzina wiodąca 1. Archutowska, J., Wróblewska, J., 2010, Słownik finansowo-giełdowy: angielsko-polski, polsko-angielski, Poltext, Warszawa 2. Barańska, M., Romkowska, E. (red.), 2012, Angielsko-polski słownik geologiczno-górniczy, Wydawnictwo WNT, Warszawa Beliczyński, J., 2007, Słownik pojęć z zakresu radia i reklamy radiowej, Drukarnia i Wydawnictwo ANTYKWA, Kluczbork Ekonomia Nauka o administracji Administracja publiczna Nauki geologiczne Górnictwo 3. 4. 5. 6. 7. Black, J., 2008, Słownik ekonomii (tłum. Małgorzata Znoykowicz-Wierzbicka et al.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Bratyczak, M., Astachowa, O., Machynsky, O., Iszchuk, J., Lebedew, E., 2012, Angielsko-niemiecko-polski-rosyjski słownik z zakresu trybologii i środków smarowych, Instytut Nafty i Gazu, Kraków Ciszek, M. (red.), 2008, Słownik bioetyki, biopolityki i ekofilozofii, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Warszawa Downarowicz, J., Leśniok, H., 2010, Polsko-angielski, angielsko-polski słownik terminów z zakresu geodezji, map i nieruchomości, Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa Ekonomia Elektrotechnika Radiotechnika Matematyka Komunikacja masowa Ekonomia Statystyka Matematyka Handel zagraniczny Handel wewnętrzny Budowa maszyn Nauki geologiczne Nauka o polityce Polityka Nauki biologiczne Nauki medyczne Prawo Budownictwo Geodezja. Kartografia Załączniki 214 8. Dreger, H., Dreger, P., 2007, Duży słownik finansowo-handlowy niemiecko-polski, polsko-niemiecki, Poltext, Warszawa 9. Gertig, H., Gawęcki, J., 2007, Żywienie człowieka. Słownik terminologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Gordon, J., 2009, Słownik techniczno-budowlany: angielsko-polski, polsko-angielski, Wydawnictwo Kram, Warszawa 10. 11. Gordon, J., 2010, Słownik biznesu: angielsko-polski, polsko-angielski, Wydawnictwo Kram, Warszawa 12. Gordon, J., 2011, Słownik bankowca i maklera: polsko -angielski, angielsko-polski, Usługi Poligraficzne i Wydawnicze Legis, Czernica Gordon, J., 2011, Słownik budowlany: polsko-angielski, angielsko-polski, Usługi Poligraficzne i Wydawnicze Legis, Czernica Gronka P. (red.), 2010, Słownik hodowli i biologii zwierząt, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań Jaślan, J., Jaślan H., 2009, Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej: angielsko-polski, Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Jochym-Kuszlikowa, L., Kossakowska, E., 2009, Słownik polsko-rosyjski. Biznes i gospodarka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Juchniewiczowa, V., Zoricakova, G., Papierz, M., 2008, Słownik terminologii prawniczej i ekonomicznej: polsko-słowacki, Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa Kapusta, P., 2009, Słownik biznesmena: polsko-rosyjski, Dr Lex, Kraków Kapusta, P., 2009, Słownik eksperta: niemiecko-polski, Dr Lex, Kraków Ekonomia Prawo Technika i gospodarka morska Prawo Nauki biologiczne Nauki medyczne Elektrotechnika Radiotechnika Budownictwo Fizyka Techno znawstwo Technika Ekonomia Transport Handel zagraniczny Handel wewnętrzny Ekonomia Prawo Budownictwo Architektura Nauki medyczne Nauki biologiczne Rolnictwo Ekonomia Prawo Handel zagraniczny Handel wewnętrzny Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Załączniki 20. Kapusta, P., 2012, Niemiecko-polski słownik ekonomii, Dr Lex, Kraków 21. Kapusta, P., 2012, Polsko-angielski słownik rozliczeń w handlu zagranicznym, Dr Lex, Kraków 22. 23. Kapusta, P., 2012, Polsko-angielski słownik ubezpieczeń i gwarancji w handlu zagranicznym, Dr Lex, Kraków Kapusta, P., 2012, Polsko-niemiecki słownik ekonomii, Dr Lex, Kraków 24. Kapusta, P., 2012, Rosyjsko-polski słownik skrótów ekonomicznych, Dr Lex, Kraków 25. Kapusta, P., Chowaniec, M., 2009, Słownik biznesu: polsko-angielski, Dr Lex, Kraków 26. Kapusta, P., Chowaniec, M., 2009, Słownik biznesu: polsko-angielsko-rosyjski, Dr Lex, Kraków 27. Karpiński, A.J., 2007, Słownik pojęć filozoficzno-socjologicznych, Wydawnictwo Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji, Gdańsk Kempczyński, L., 2009, Podręczny słownik: angielsko-polski, polsko-angielski, Polskie Stowarzyszenie Producentów Oleju, Warszawa Kienzler, I., 2007, Polsko-angielski słownik terminologii gospodarczej. Bankowość – Finanse – Prawo, t. 2, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 28. 29. 30. Kienzler, I., 2007, Słownik terminologii gospodarczej. Bankowość. Finanse. Prawo: angielsko-polski, t. 1, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 215 Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Statystyka Ekonomia Transport Handel zagraniczny Ekonomia Handel zagraniczny Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Statystyka Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Statystyka Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Socjologia Filozofia Ekonomia Rolnictwo Budownictwo maszyn Ekonomia Prawo Transport Statystyka Informatyka Ekonomia Prawo Statystyka Informatyka Załączniki 216 31. Kienzler, I., 2007, Słownik terminologii gospodarczej. Bankowość. Finanse. Prawo: niemiecko-polski, polsko-niemiecki, wyd. 2, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 32. Kienzler, I., 2009, Słownik finansów rachunkowości i audytu: niemiecko-polski, polsko-niemiecki, C.H. Beck, Warszawa Kienzler, I., 2010, Słownik turystyki i hotelarstwa: niemiecko-polski, polsko-niemiecki, C.H. Beck, Warszawa 33. 34. 35. 36. Koch, M., 2007, Słownik matematyki, fizyki i chemii nieorganicznej, Świat Książki, Warszawa Komosa, A., 2008, Szkolny słownik ekonomiczny, EKONOMIK, Warszawa Kozierkiewicz, R., 2007, Słownik terminów hotelowo-turystycznych: angielsko-polski, polsko-angielski, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 37. Kozierkiewicz, R., 2008, Słownik rynku nieruchomości: angielsko-polski, polsko-angielski, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 38. Kozierkiewicz, R., 2008, Słownik terminologii biznesowej: polsko-angielsko-rosyjski, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa Kozierkiewicz, R., 2008, Słownik transportu i logistyki: angielsko-polski, polsko-angielski, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa Kozierkiewicz, R., 2009, Słownik rachunkowości, audytu i podatków: angielsko-polski, polsko-angielski, wyd. 2 rozszerzone, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa Kunikowski, J., Turek, A. (red.), 2008, Bezpieczeństwo i dyplomacja. Słownik terminów, Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa 39. 40. 41. 42. 43. Lenartowicz, J.K., 2007, Słownik psychologii architektury. Podręcznik dla studentów, Wydawnictwo PK, Kraków Lenartowicz, J.K., 2009, Słownik psychologii architektury. Podręcznik dla studentów architektury, Wydawnictwo PK, Kraków Ekonomia Prawo Transport Statystyka Informatyka Ekonomia Prawo Ekonomia Prawo Turystyka Matematyka Fizyka Chemia Ekonomia (przekrojowo) Ekonomia Transport Gospodarka komunalna Ekonomia Prawo Budownictwo Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne Ekonomia Prawo Transport Ekonomia Transport Handel zagraniczny Ekonomia Prawo Nauka o polityce Polityka Nauka o administracji Administracja państwowa Architektura Psychologia Architektura Psychologia Załączniki 44. Lewicki, P.P., 2008, Leksykon nauki o żywności i żywieniu człowieka oraz polsko-angielski słownik terminów, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 45. Majewska-Jurys, M.A., Urbanowicz, J., Popławska, J., 2007, Słownik pojęć prawnych i ekonomicznych. Postępowanie cywilne oraz upadłościowe i naprawcze, Stowarzyszenie Syndyków i Nadzorców Sądowych w Koszalinie, Koszalin Matusiak, K.B. (red.), 2008, Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. Matusiak, K.B. (red.), 2011, Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Mazur, E., 2012, Słownik turystyki i krajoznawstwa, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie, Częstochowa Miłkowski, M., 2008, Słownik telekomunikacji i informatyki: angielsko-polski, polsko-angielski, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa Neider, J., 2011, Słownik skrótów i terminów, Polska Izba Spedycji i Logistyki, Gdynia Ojcewicz, G., 2008, Praktyczny słownik policyjno-prawniczy: polski, angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno Ojcewicz, G., Włodarczyk R. (red.), 2012, Słownik kryminalistyczny z elementami medycyny sądowej i genetyki, Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno Pawlik, A., 2010, Słownik wiedzy ekonomicznej, Wydawnictwo UHP Jana Kochanowskiego, Kielce Petruk, D., 2007, Słownik terminów z zakresu sztuki i dziedzin pokrewnych: polsko-niemiecki, niemiecko-polski, Wydawnictwo Petruk, Myślenice 217 Handel zagraniczny Informatyka Nauki biologiczne Nauki medyczne Matematyka Fizyka Chemia Ekonomia Prawo Ekonomia Statystyka Nauka o polityce Polityka Ekonomia Statystyka Nauka o polityce Polityka Kulturoznawstwo Kultura Turystyka Informatyka Elektrotechnika. Radiotechnika Komunikacja masowa Prawo Transport Prawo Nauka o administracji Administracja publiczna Prawo Nauki medyczne Ekonomia Prawo Nauka o polityce Polityka Nauka o sztuce Sztuka Kulturoznawstwo Kultura Załączniki 218 55. Pieńkos, E., 2008, Słownik terminologii ekonomicznej: francusko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 56. PWN, 2008, Słownik finansów i bankowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Sękowska, E., 2007, Polska leksyka polityczno-społeczna na przełomie XX i XXI wieku, Zakłady Graficzne Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Służalska, B., Służalski, J., 2008, Pracownik ochrony. Słownik tematyczny, Wydawnictwo Policealnej Szkoły Detektywów i Pracowników Ochrony O’CHIKARA, Lublin Šmid, W., 2010, Polsko-angielski słownik: biznes, media, reklama, t. 1, Dr Lex, Kraków 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. Šmid, W., 2012, Boss leksykon, Dr Lex, Kraków Supernat, J., 2011, Administracja i prawo administracyjne. Słownik polsko-angielski, Kolonia Limited, Wrocław Szczepankowska, I., 2011, Semantyka i pragmatyka językowa. Słownik podstawowych pojęć z zadaniami i literaturą przedmiotu, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok Szlifirski, K., 2008, PRO-AUDIO. Angielsko-polski słownik terminologii nagrań dźwiękowych, AUDIOLOGOS, Warszawa Turakiewicz, J., 2008, Polski słownik podatków i rachunkowości, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa Wawrzyk, P., Wojtasiak, K.A. (red.), 2011, Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej. Słownik, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa Witecka, J. (red.), 2007, Słownik pojęć ekonomicznych, t. 1, seria Biznes, t. 9, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Ekonomia Prawo Transport Handel zagraniczny Ekonomia (finanse, bankowość) Socjologia Nauka o polityce Polityka Ekonomia Prawo Socjologia Psychologia Ekonomia Handel zagraniczny Komunikacja masowa Ekonomia Prawo Transport Prawo Nauka o administracji Administracja publiczna Językoznawstwo (semantyka i pragmatyka) Elektrotechnika. Radiotechnika Łączność telekomunikacyjna Nauka o sztuce Sztuka Ekonomia Prawo Prawo Nauka o administracji Administracja publiczna Ekonomia Handel zagraniczny Statystyka Handel wewnętrzny Załączniki 67. Witecka, J. (red.), 2007, Słownik pojęć ekonomicznych, t. 2, seria Biznes, t. 10, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 68. WNT, 2007, Polsko-angielski słownik budowlany, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa Wojtaszczyk, K.A., 2011, Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej. Słownik, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 69. 70. 71. Zaid, A., Hughs, H.G., Porceddu, E., Nicholas, F, 2010, Słownik terminologiczny biotechnologii żywności i rolnictwa (tłum. zespół tłumaczy), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa, Rzym Ziejewski, T., 2007, Nowy słownik interdyscyplinarny (ekonomia – edukacja – zawód – praca), Wydawnictwo Naukowe Akademii Rolniczej w Szczecinie, Szczecin 219 Ekonomia Handel zagraniczny Statystyka Handel wewnętrzny Budownictwo Architektura Nauka o administracji Administracja publiczna Normalizacja Rolnictwo Biotechnologia Ekonomia Nauki pedagogiczne Praca Polityka społeczna Załączniki 220 Załącznik 2 Szczegółowe wyniki analizy politematycznych słowników terminologicznych wydanych w latach 2007-2012 jako słowników specjalistycznych prezentujących terminologię interdyscyplinarną Załączniki 221 Np.* 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 30 17 1 2,5 5 0,9 35 1,2 50 11 Technika opracowania R R S S R S R S R R (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych O O O O (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + + + Przeznaczenie S/D S/D S/D S/D S S/D S S/D S/D S/D (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy + + + + + Inne załączniki poza indeksami + + + + + + + + Metajęzyk wyższego rzędu + + + Skróty + + + + + + + Źródła terminologii + + + + (zbiorcza literatura na końcu) Źródła terminologii + (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” + + + Strona tytułowa + + + + + + + + + + Spis treści Technika tezauryzowania Technika separowania + + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna + określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + + + + + + Zasady porządkowania terminologii + + + + Omówienie mikrostruktury + + + + + Omówienie skrótów Określenie liczby haseł + + + + + + + + + + Omówienie makrostruktury + + + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie + + + Transkrypcja fonetyczna + Informacja gramatyczna + + + + Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne + Informacja o dyscyplinie + + + + + Definicja + + + + Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu + + + + + Kolokacje, przykłady użycia + + + + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie 222 Załączniki Np.* 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 30 8,5 8,2 25 70 29 20 18 22 5 Technika opracowania R R R R R R R R R R (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + + Przeznaczenie D D D S/D S/D S/D S/D S/D S/D S (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy Inne załączniki poza indeksami + + + + + Metajęzyk wyższego rzędu + + + Skróty + + + + + + Źródła terminologii + + (zbiorcza literatura na końcu) Źródła terminologii (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” + Strona tytułowa + + + + + + + + + + Spis treści + + + Technika tezauryzowania Technika separowania + + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + Zasady porządkowania terminologii + + + + + Omówienie mikrostruktury + + + + + + Omówienie skrótów + Określenie liczby haseł + + + + + + + + + + Omówienie makrostruktury + + + + + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie Transkrypcja fonetyczna + + + Informacja gramatyczna +s + + + +s Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne Informacja o dyscyplinie + + + + + Definicja Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu + + + + + Kolokacje, przykłady użycia + + + + + + + + + + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie Załączniki Np.* 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 5 4 30 7,5 16 16 0,4 18 20 Technika opracowania R R R R R R S R R (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych O (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + + Przeznaczenie S S S/D S S/D S/D D S/D S/D (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy + + Inne załączniki poza indeksami + + Metajęzyk wyższego rzędu Skróty + + + + Źródła terminologii + + (zbiorcza literatura na końcu) Źródła terminologii (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” + Strona tytułowa + + + + + + + + + Spis treści Technika tezauryzowania Technika separowania + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + Zasady porządkowania terminologii + Omówienie mikrostruktury + Omówienie skrótów + + Określenie liczby haseł + + + + + + + + Omówienie makrostruktury + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie Transkrypcja fonetyczna Informacja gramatyczna +s +s + + Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne + Informacja o dyscyplinie + Definicja + Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu + + + + Kolokacje, przykłady użycia + + + + + + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie 223 30 20 R + S/D + + + - + + + + + + + + + 224 Załączniki Np.* 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 30 30 15 1,2 0,6 8 10 5 20 Technika opracowania R R R S R R R R R (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych O (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + Przeznaczenie S/D S/D S/D D D S/D S S/D S (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy + + + + Inne załączniki poza indeksami + + + + + + Metajęzyk wyższego rzędu + + Skróty + + + Źródła terminologii (zbiorcza literatura + na końcu) Źródła terminologii (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” Strona tytułowa + + + + + + + + + Spis treści + + + + + + Technika tezauryzowania Technika separowania + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna + określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + + + Zasady porządkowania terminologii + + + Omówienie mikrostruktury + + + Omówienie skrótów + + Określenie liczby haseł + + + + + + + Omówienie makrostruktury + + + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie Transkrypcja fonetyczna Informacja gramatyczna + + + Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne Informacja o dyscyplinie + + + Definicja + + Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu + + + Kolokacje, przykłady użycia + + + + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie 40 22 R + + S + + + + + + + + + + + + - Załączniki Np.* 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 0,3 0,6 0,7 6,6 0,9 0,1 0,3 0,5 14 Technika opracowania S S S S S S S S R (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych O O O O O O O O (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + + + + + + + + Przeznaczenie S/D D D D S S S D S (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy + + + + Inne załączniki poza indeksami + + + + Metajęzyk wyższego rzędu Skróty + + + Źródła terminologii + + + + (zbiorcza literatura na końcu) Źródła terminologii + + + + (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” + Strona tytułowa + + + + + + + + + Spis treści + + + Technika tezauryzowania Technika separowania + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + + + + + + Zasady porządkowania terminologii + + + + + + Omówienie mikrostruktury + + + + + + + Omówienie skrótów Określenie liczby haseł + + + + + Omówienie makrostruktury + + + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie + + + + + + Transkrypcja fonetyczna Informacja gramatyczna + Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne +s + Informacja o dyscyplinie +s + Definicja + + + + + + + + Mikrotezaurus (relacje semantyczne) Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu + + + + + Kolokacje, przykłady użycia + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie 225 50 2,3 S O + + S + + + - + + + + + + + + + + + - 226 Załączniki Np.* 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 52 5 1,2 17 15 5 0,1 1,1 15 Technika opracowania R R S R R S S S R (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych O O O O (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + + + Przeznaczenie S/D S/D S/D S/D D S D S D (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy + + + Inne załączniki poza indeksami + + + Metajęzyk wyższego rzędu + + Skróty + + + + + + + Źródła terminologii + + + + (zbiorcza literatura na końcu) Źródła terminologii (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” + + Strona tytułowa + + + + + + + + + Spis treści + + + Technika tezauryzowania Technika separowania + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + + + + Zasady porządkowania terminologii + + + + + Omówienie mikrostruktury + + + + + + Omówienie skrótów + Określenie liczby haseł + + + + + + + + Omówienie makrostruktury + + + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie + Transkrypcja fonetyczna Informacja gramatyczna + + + + Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne + + Informacja o dyscyplinie + + Definicja + + + + Mikrotezaurus (relacje semantyczne) + Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu +s + + Kolokacje, przykłady użycia + + + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie 60 5 S O + S/D + + - + + + + + + + + - Załączniki Np.* 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 Cecha terminograficzna Cechy słowników wg kategorii podziału słowników terminologicznych [STP 2005:105] Objętość (w tysiącach) 25 0,4 7,2 0,5 0,3 4 3 12 0,1 3,1 Technika opracowania R S S S S S S R S S (rejestr – R, słownik – S) Sposób semantyzacji jedn. wyjściowych O T O O O O O O (sł. objaśniający – O, tezaurus – T) Ekwiwalenty obcojęzyczne + + + + + + + + Rodzaj korpusu tekstów + + + + Przeznaczenie S/D S/D D D S D D S S S (specjalistyczne – S, dydaktyczne – D) Makrostruktura słownika Systematyczność podawanych informacji + + + + + + + + + + Dodatkowe indeksy + + + + + + Inne załączniki poza indeksami + + + + + + + Metajęzyk wyższego rzędu + + + + + Skróty + + + + + Źródła terminologii + + + + + + + (zbiorcza literatura na końcu) Źródła terminologii (przy każdym artykule hasłowym) Dodatkowe parametry formalne w ramach makrostruktury słownika Określenie „interdyscyplinarny” + + + Strona tytułowa + + + + + + + + + + Spis treści + + + + Technika tezauryzowania + Technika separowania + + + + + + + + + Prezentacja graficzna lub systematyczna określająca system relacji między terminami Prezentacja alfabetyczna + + + + + + + + + + Informacje dla użytkownika Obecność informacji dla użytkownika + + + + + + + + + + Metody i kryteria doboru terminów + + + + + + + + Zasady porządkowania terminologii + + + + + + + + Omówienie mikrostruktury + + + + + + + + + Omówienie skrótów + + + + Określenie liczby haseł + + + + Omówienie makrostruktury + + + + + + + Mikrostruktura słownika Źródło informacji o terminie + + + + Transkrypcja fonetyczna + Informacja gramatyczna + + Spis derywatów Objaśnienie etymologiczne +s Informacja o dyscyplinie + + + Definicja + + + + + + Mikrotezaurus (relacje semantyczne) + + Ekwiwalent obcojęzyczny + + + + + + + + Dodatkowa informacja o użyciu terminu + + + + + Kolokacje, przykłady użycia + * Numeracja odpowiada alfabetycznemu spisowi przeanalizowanych słowników zamieszczonemu w załączniku 1; s – sporadycznie 227 71 0,6 S O + D + + + + + + + + + +s + - 228 Załączniki BIBLIOGRAFIA Opracowania Adamska-Sałaciak, Arleta, 2012. Dictionary Definitions: Problems and Solutions, Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis, No 129, 323-340, Kraków: UJ. Allan, Keith, 2006(1). Metalanguage versus Object Language, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 8, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 31-32. Allan, Keith, 2006(2). Dictionaries and Encyclopedias: Relationship, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 3, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 573-577. Apresjan, Jurij D., 1972. Definiowanie znaczeń leksykalnych jako zagadnienie semantyki teoretycznej (tłum. Jerzy Faryno), w: Semantyka i słownik, Anna Wierzbicka (red.), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 39-57. Arntz, Reiner, 1993. Terminological Equivalence and Translation, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 5-20. Bargiela-Chiappini, Francesca, 2006. Language in the Workplace: Different Approaches, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 6, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 536-539. Bartmiński, Jerzy, 2007. Językowe podstawy obrazu świata, wyd. II, Lublin: UMCS. Béjoint, Henri, 2006. Dictionaries, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 3, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 571-572. Bergenholtz, Henning, Sven Tarp, 1995. Manual of Specialized Lexicography. The Preparation of Specialized Dictionaries, Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. Bergenholtz, Henning, Sven Tarp, 2006(1). Dictionaries and Inflectional Morphology, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 3, Keith Brown (ed.). Oxford: Elsevier, 577-579. Bergenholtz, Henning, Sven Tarp, 2006(2). Dictionaries and Word Formation, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 3, Keith Brown (ed.). Oxford: Elsevier, 580-582. Bertels, Ann, 2014. The dynamics of terms and meaning in the domain of machining and metalworking terminology in French and English, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound 230 Bibliografia communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 259-280. Borkowski, Tomasz, 2008. Polsko-angielski tezaurus terminologii prawnej a harmonizacja prawa. Zasady konstruowania [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Borkowski, Tomasz, 2011. Polsko-angielski słownik terminów prawnych Polterm z definicjami, Warszawa: Wydawnictwo Translegis. Bowerman, Sean, 2006. Language Adaptation and Modernization, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 6, Keith Brown (ed.). Oxford: Elsevier, 315-319. Buttler, Danuta, 1982. Pojęcie wariantów frazeologicznych, w: Stałość i zmienność związków frazeologicznych, Andrzej M. Lewicki (red.), Lublin: UMCS, 27-35. CERI = Centre for Educational Research and Innovation, 1972. Interdisciplinarity: Problems of teaching and research in universities, Paris: OECD. Čermák, František, 2003. Source Materials for Dictionaries, in: A Practical Guide to Lexicography, Piet G. van Sterkenburg, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 18-25. Czaputowicz, Jacek, 2012. Czy interdyscyplinarność jest właściwym kierunkiem rozwoju stosunków międzynarodowych w Polsce, w: Wielo- i interdyscyplinarność nauki o stosunkach międzynarodowych, Andrzej Gagatek, Edward Haliżak, Marek Pietraś (red.), Warszawa: Wydawnictwo Rambler, 231-248. Czarnota, Kazimierz (red.), 1988. Mała encyklopedia logiki, Wrocław: Ossolineum. Darian, Steven, 2003. Understanding the Language of Science, Austin: University of Texas Press. Derlén, Mattias, 2014. Multilingualism and legal integration in Europe, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 17-42. Diller, Karl C., 1978. The language teaching controversy, Rowley MA: Newbury House. Dobrina, Claudia, 2010. Terminology on Demand: Maintaining a terminological query service, in: Terminology in Everyday Life, Marcel Thelen, Frieda Steurs (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 81-96. DSTL = Lukszyn, Jerzy, Wanda Zmarzer (red.), 2009. Dydaktyczny słownik terminologii lingwistycznej, Warszawa: UW. Duch, Włodzisław, 1997. Sztuczna inteligencja, w: Fascynujący świat komputerów, (wydanie elektroniczne: http://www.is.umk.pl/), 4. Durán-Muñoz, Isabel, 2014. Cross-domain disharmonization. A case study with adventure activities in legal and tourism domains in Spain, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culturebound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 81-98. Engberg, Jan, 2006. Languages for Specific Purposes, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 6, Keith Brown (ed.). Oxford: Elsevier, 679-684. Bibliografia Evans, Vyvyan, 2007. Glossary of Cognitive Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press. Faber, Pamela, Pilar León-Araúz, 2014. Specialized knowledge dynamics. From cognition to culture-bound terminology, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 135-158 Felber, Helmut, Gerhard Budin, 1994. Teoria i praktyka terminologii, Warszawa: Wydawnictwa UW. Fernández-Silva, Sabela, Judit Freixa, M. Teresa Cabré, 2014. A method for analyzing the dynamics of naming from a monolingual and multilingual perspective, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 183-211. Filipowicz, Paweł K., 2009. Słownik terminologiczny jako tekst edukacyjny, w: Debiuty naukowe III. Leksykon – Tekst – Wyraz, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 23-32. Filipowicz, Paweł K., 2011. Poziomy wiedzy a języki wiedzy, w: Języki wiedzy, Wanda Zmarzer (red.), Warszawa: UW, 45-68. Fischer, Márta, 2010. Language (policy), translation and terminology in the European Union, in: Terminology in Everyday Life, Marcel Thelen, Frieda Steurs (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 21-34. Fuertes-Olivera, Pedro A., Sandro Nielsen, 2014. The dynamics of accounting terms in a globalized environment, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 215-233. Gagatek, Wojciech, 2013. O fałszywym rozumieniu interdyscyplinarności w studiach europejskich, w: Teorie w studiach europejskich. W kierunku nowej agendy badawczej, Janusz Ruszkowski, Luiza Wojnicz (red.), Szczecin-Warszawa: Instytut Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 117-129. Gajda, Stanisław, 1982. Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa-Wrocław: PWN. Garbacik, Eugeniusz, 1984. Terminologia jako podstawa integracji i postępu nauk, Nauka Polska, nr 3, 65-74, Warszawa: PAN. Godly, Ted, 1993. Terminological Principles and Methods in the Subject-field of Chemistry, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.). Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 141-163. Gouws, Rufus, 2003. Types of Articles, their Structure and Different Types of Lemmata, in: A Practical Guide to Lexicography, Piet G. van Sterkenburg, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 34-43. Grabias, Stanisław, 1997. Język w zachowaniach społecznych, Lublin: UMCS. 231 232 Bibliografia Greimas, Algirdas J., 1966. Semantique structurale, Paris: Larousse. Grinev, Sergej V. = Гринев С.В., 1995. Введение в терминографию, Москва: Московский педагогический университет. Grochowski, Maciej, 1982. Zarys leksykografii i leksykologii. Zagadnienia synchroniczne, Toruń: UMK. Grucza, Franciszek, 1983. Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka – jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa: PWN. Grucza, Franciszek, 1997. Języki ludzkie a wyrażenia językowe, wiedza a informacja, mózg a umysł ludzki, w: Podejście kognitywne w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce, Franciszek Grucza, Maria Dakowska (red.), Warszawa: UW, 7-21. Grucza, Franciszek, 2004. Glottodydaktyka: nauka – praca naukowa – wiedza, w: Przegląd glottodydaktyczny, t. 20, Franciszek Grucza (red.), Warszawa: WLSiFW, UW, 5-48. Grucza, Franciszek, 2005. Wyrażenie „upowszechnianie nauki” – jego status i znaczenie w świetle teorii aktów komunikacyjnych i lingwistyki tekstów, w: Teoria i praktyka upowszechniania nauki. Wczoraj i jutro, Franciszek Grucza, Wojciech Wiśniewski (red.), Warszawa: PAN, 41-76. Grucza, Sambor, 2004. Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego, Warszawa: UW. Grucza, Sambor, 2013. Lingwistyka języków specjalistycznych, seria: Studia Naukowe, Nr 3, Warszawa: UW. Häggqvist, Sören, 1996. Thought Experiments in Philosophy, Edsbruk: Akademitryck AB. Hajczuk, Roman, 2000. Podręczny słownik biznesmena (polsko-angielsko-niemiecko-rosyjski), Białystok: Uniwersytet w Białymstoku. Hajczuk, Roman, Hana Miatluk, Aleksander Zubow, 2001. English-Polish-Belarusian-Russian Thematic Dictionary, Białystok: Uniwersytet w Białymstoku. Hajduk, Zygmunt, 2005. Ogólna metodologia nauk, Lublin: KUL. Hartesveldt, Carol V., Judith Giordan, 2008. Impact of Trasformative Interdisciplinary Research and Graduate Education on Academic Institutions. Workshop Report, NSF, http://www.nsf.gov/pubs/2009/nsf0933/igert_workshop08.pdf. Herbut, Józef, 1997. Leksykon filozofii klasycznej, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Hirs, Willem, 1993. The Use of Terminological Pronciples and Methods in Medicine, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 223-240. Honderich, Ted (red.), 1999. Encyklopedia filozofii, (tłum. Jerzy Łoziński), Poznań: Zysk i S-ka. House, Juliane, 2006. Text and context in translation. Journal of Pragmatics (38), 338-358. Hunter, David A., 2006. Communication, Understanding, and Interpretation: Philosophical Aspects, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 2, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 654-658. Bibliografia Infoterm, 2005. Guidelines for Terminology Policies. Formulating and Implementing Terminology Policy in Language Community, Paris: UNESCO. ISO 10241-1:2011 (E), 2011. Terminological entries in standards – Part 1: General requirements and examples of presentation, Geneva: ISO. Jurkowski, Marian, 1991. Metajęzyk terminologii, w: Teoretyczne podstawy terminologii, Franciszek Grucza (red.), Wrocław: Ossolineum, 43-60. Kalisz, Roman, 1996. Językoznawstwo kognitywne a relatywizm, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. LII, Kraków: Wydawnictwo Energeia, 97-106. Karpiński, Łukasz, 2005. Teoretyczne podstawy sporządzania modułowego słownika terminologii branżowej (na materiale lądowego budownictwa transportowego w języku polskim, rosyjskim i angielskim) [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Karpiński, Łukasz, 2008. Zarys leksykografii terminologicznej, Warszawa: UW. Karpiński, Łukasz, Stanisław Szadyko, Piotr Michałowski, 2013. Терминоведческие исследования в Варшавском университете, Voprosy Terminovedenia, t. 1, 35-42. Kasperski, Marek J., 2003. Sztuczna inteligencja, Gliwice: Helion. Kielar, Barbara Z., 2001. Harmonizacja terminologii w słowniku, w: Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Aquila”, 137-146. Kielar, Barbara Z., 2003. Zarys translatoryki, Warszawa: UW. Kielar, Barbara Z., 2007. Wiedza specjalistyczna tłumacza – na przykładzie tekstów prawnych, w: Teksty specjalistyczne jako nośniki wiedzy fachowej. Języki specjalistyczne, t. 7, Małgorzata Kornacka (red.), Warszawa: UW, 19-33. Klein, Julie T., 2010. A Taxonomy of Interdisciplinarity, in: The Oxford Handbook of Interdisciplinarity, Robert Frodeman, Julie T. Klein, Carl Mitcham (eds.), Oxford: Oxford University Press, 15-30 Klein, Julie T., 2011. Interdisciplinarity, Hummanities and the Terministic Screens of Definitions, in: Valences of Interdisciplinarity: Theory, Practice, Pedagogy, Rafael Foshay (ed.), Edmonton: AU Press, 137-164. Kloch, Zbigniew, 2007. Interdyscyplinarność w naukach humanistycznych. Tekst wygłoszony na seminarium Wydziału I Nauk Społecznych PAN i Instytutu Filozofii i Socjologii PAN: Interdyscyplinarność w naukach społecznych i humanistycznych – możliwości i ograniczenia (21.11.2007), http://www.obta.uw.edu.pl/pl-61. Kocbek, Alenka, 2014. The translation of legal texts as culturemes, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 111-132. Korkas, Vassilis, Margaret Rogers, 2010. How much terminological theory do we need for practice? An old pedagogical dilemma in a new field, in: Terminology in Everyday Life, Marcel Thelen, Frieda Steurs (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 123-136. 233 234 Bibliografia Korzeniewska-Nalepińska, Joanna, Anna Sobczyk, 1974. Krótki słownik polsko-rosyjski terminologii glottodydaktycznej, Kraków: Wydawnictwo WSP. Koskinen, Kaisa, 2000. Beyond Ambivalence. Postmodernity and the Ethics of Translation, rozprawa naukowa, Tampere: University of Tampere [https://tampub.uta.fi/ bitstream/handle/10024/67049/951-44-4941-X.pdf?sequence=1]. Kotarbiński, Tadeusz, 1986. Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa: PWN. Kristiansen, Marina, 2014. Concept change, term dynamics and culture-boundness in economic-administrative domains, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 235-256. Krzeszowski, Tomasz P., 1997, Angels and Devils in Hell. Elements of Axiology in Semantics, Warszawa: Energeia. Krzeszowski, Tomasz P., Julia Ostanina-Olszewska, 2005. Polsko–angielsko–rosyjski słownik biznesmena, Łódź: Wyd. WSHT. Kurcz, Iza, 1992. Język a psychologia, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Latkowska, Jolanta, 2010. Conceptualization through the Lens of Language, Linguistica Silesiana, t. 31, Katowice: PAN, 247-256. Lejczyk, Władimir M., = Лейчик В.М., 1989. Опыт построения классификации терминологических словарей, в: Теория и практика научно-технической лексикографии, Москва. Lejczyk, Władimir, Luba Biesiekirska, 2002. Charakterystyki lingwistyczne terminów w języku specjalistycznym, w: Problemy technolingwistyki. Języki specjalistyczne, t. 2, Jan Lewandowski (red.), Warszawa: UW, 213-217. Lew, Robert, 2004. Which dictionary for whom? Receptive use of bilingual, monolingual and semi-bilingual dictionaries by Polish learners of English, Poznań: Motivex. Lillis, Theresa M., 2006. Communicative Competence, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 2, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 666-673. Łukasik, Marek, 2007(1). Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990-2006). Analiza terminograficzna, Warszawa: UW. Łukasik, Marek, 2007(2). Narzędzia lingwistyki korpusowej w warsztacie terminologa, terminografia i tłumacza tekstów specjalistycznych, w: Debiuty naukowe I. Wiedza – Korpus – Słownik, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 23-47. Łukasik, Marek, 2008. Narzędzia lingwistyki korpusowej w warsztacie terminologa, terminografia i tłumacza tekstów specjalistycznych (cz. II). Korpusy paralelne, w: Debiuty naukowe II. Terminologia – Translatoryka – Terminografia, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 40-50. Lukszyn, Jerzy, 1998. Język specjalistyczny a myślenie zawodowe, Przegląd Rusycystyczny, z. 3-4 (83-84), 49-55. Bibliografia Lukszyn, Jerzy, 2001(1). Termin i system terminologiczny w świetle praktyki terminograficznej, w: Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Aquila”, 7-25. Lukszyn, Jerzy, 2001(2). Systemowy słownik terminologii branżowej, w: Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Aquila”, 103-119. Lukszyn, Jerzy, 2005. Leksykon specjalistyczny jako nośnik wiedzy zawodowej, w: Teoria i praktyka upowszechniania nauki. Wczoraj i jutro, Franciszek Grucza, Wojciech Wiśniewski (red.), Warszawa: PAN, 111-118. Lukszyn, Jerzy, 2011. Języki wiedzy, w: Języki wiedzy, Wanda Zmarzer (red.), Warszawa: UW, 9-20. Lukszyn, Jerzy, Wanda Zmarzer, 2006. Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa: UW. Małachowicz, Marta, 2007. Tekst specjalistyczny w kontekście wiedzy odbiorcy, w: Debiuty naukowe I. Wiedza – Korpus – Słownik, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 18-22. Małachowicz, Marta, 2009. Wiedza specjalistyczna a tekst, w: Publikacja jubileuszowa II. W kręgu problematyki technolektalnej, Aleksandra Waszczuk-Zin (red.), Warszawa: UW, 178-191. Mamet, Piotr, 2002. Relacja pomiędzy kompetencją językową a kompetencją merytoryczną na przykładzie języka biznesu, w: Problemy technolingwistyki. Języki specjalistyczne, t. 2, Jan Lewandowski (red.), Warszawa: UW, 141-151. Marchwiński, Adam, 2007. Wiedza fachowa a kompetencja translatorska, w: Teksty specjalistyczne jako nośniki wiedzy fachowej. Języki specjalistyczne., t. 7, Małgorzata Kornacka (red.), Warszawa: UW, 34-48. Marchwiński, Adam, 2001. Związki interdyscyplinarne w słowniku terminologii lingwistycznej, w: Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Aquila”, 147-154. Marciszewski, Witold (red.), 1981. Dictionary of Logic as Applied in the Study of Language. Concepts/Methods/Theories, Haga-Boston-Londyn: Martinus Nijhoff Publishers. Margolis, Eric, Stephen Laurence, 2006. Concepts, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 2, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 817-820. Marslen-Wilson, William D., Lorraine K. Tyler, 1980. The temporal structure of spoken language understanding, Cognition 8(1), 1-71. Maryniarczyk, Andrzej (red.), 2002. Powszechna encyklopedia filozofii, t. 3, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu. Mattila, Heikki, 2006. Comparative Legal Linguistics. Aldershot: Ashgate. Mautner, Thomas, 1996. A Dictionary of Philosophy, Blackwell, Massachusetts, USA: Cambridge. Mazur, Marian, 1961. Terminologia techniczna, Warszawa: WNT. 235 236 Bibliografia Merrell, Floyd, 2005. Charles Sanders Peirce’s Concept of the Sign, in: The Routledge Companion to Semiotics and Linguistics, Paul Cobley (ed.), Taylor & Francis e-Library, 28-39. Michałowski, Piotr, 2010. Struktura wiedzy zawodowej w ujęciu terminograficznym [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Michałowski, Piotr, 2011. Rodzaj wiedzy a słownik terminologiczny, Komunikacja Specjalistyczna, t. 4, 148-167, Warszawa: UW. Michta, Tomasz, 2007. Zastosowanie narzędzi korpusowych do badania kolokacji w tekstach specjalistycznych na przykładzie angielskich tekstów chemicznych, w: Debiuty naukowe I. Wiedza – Korpus – Słownik, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 55-61. Michta, Tomasz, Marek Łukasik, Mariusz Mela, Wioletta Mela, Liliana Religa (red.), 2008. Studencki słownik terminoelementów, w: Debiuty naukowe II. Terminologia – Translatoryka – Terminografia, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 115-187. Mielczarek, Alfred, 1972. Z zagadnień leksykografii encyklopedycznej, Warszawa: PWN. Miodunka, Władysław, 1989. Podstawy leksykologii i leksykografii, Warszawa: PWN. Moran, Joe, 2002. Interdisciplinarity, London-New York: Routledge. Nagórka, Piotr P., 2009. Miejsce tezaurusa na mapie poznania naukowego, w: Publikacja jubileuszowa II. W kręgu problematyki technolektalnej, Aleksandra Waszczuk-Zin (red.), Warszawa: UW, 192-225. Nagórka, Piotr P., 2011. Tezaurus terminologii branżowej jako tekst edukacyjny [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Nagórka, Piotr P., 2013(1). Tezaurus enologii polsko-angielski, Warszawa: Piotr Nagórka Linguistic Modelling. Nagórka, Piotr P., 2013(2). Thesaurus of oenology English-Polish, Warszawa: Piotr Nagórka Linguistic Modelling. Nasiadka, Mieczysław, 2011. Jak nie tworzyć dzieła leksykograficznego (słownika terminologicznego), Komunikacja Specjalistyczna, t. 4, 53-61, Warszawa: UW. NEP = PWN, 2006. Nowa Encyklopedia Powszechna, Warszawa: PWN. Neyman, Monika, Łukasz Karpiński, Stanisław Szadyko, Magdalena Żywot-Chabrzyk, 2008. Business Communications czyli sztuka porozumiewania się w biznesie, Warszawa: Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Informatyczna. Nowicki, Witold, 1978. O ścisłość pojęć i kulturę słowa w technice, Warszawa: WKŁ. Nowicki, Witold, 1984. System pojęciowy terminologii. Projekt, Nauka Polska, nr 3, 87-102, Warszawa: PAN. Nowicki, Witold, 1986(1). Podstawy terminologii, Wrocław: PAN. Nowicki, Witold, 1986(2). O ruch terminologiczny w Polsce, Zagadnienia Naukoznawstwa, t. 22, z. 3(87), 517-520, Warszawa: PAN. Ostanina-Olszewska, Julia, 2005. Theoretical and Practical Problems of Transcription in a Multilanguage Dictionary [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Bibliografia Parowenko, Robert, 2007. Kluczowe terminy socjokulturowe jako jednostki opisu leksykograficznego (na materiale języka polskiego i szwedzkiego) [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Pavel, Silvia, 1993. Neology and phraseology as Terminology-in-the-Making, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 21-34. Pavel, Silvia, Diane Nolet, 2001. Handbook of terminology. Ottawa: The Government of Canada’s Translation Bureau. Pawłowski, Adam, 2010(1). Empiryczne i ilościowe metody badań wobec naukowego statusu współczesnego językoznawstwa, w: Metodologie językoznawstwa. Filozoficzne i empiryczne problemy w analizie języka, Piotr Stelmaszczyk (red.), Łódź: Uniwersytet Łódzki, 117-131. Pawłowski, Adam, 2010(2). Struktura ilościowa pól leksykalnych a procesy poznawcze człowieka, Studia Semiotyczne, t. 27, Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 71-80. Pec, Michał O., 2007. Kilka uwag o analizie pojęć prawniczych, Studia Semiotyczne, t. 26, Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 293-306. Picton, Aurélie, 2014. The dynamics of terminology in short-term diachrony. A proposal for a corpus-based methodology to observe knowledge evolution, in: Dynamics and Terminology. An interdisciplinary perspective on monolingual and multilingual culture-bound communication, Rita Temmerman, Marc Van Campenhoudt (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 159-182. Piotrowski, Tadeusz, 1994. Z zagadnień leksykografii, Warszawa: PWN. PN-ISO 704: 2012. Działalność terminologiczna – zasady i metody, Warszawa: PKN. PN-ISO 860: 1998. Działalność terminologiczna. Harmonizacja pojęć i terminów, Warszawa: PKN. Podsiad, Antoni, 2000. Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax. Polański, Kazimierz (red.), 1993. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Reber, Arthur S., Emily S. Reber (red.), 2005. Słownik psychologii, polskie wyd. pod red. nauk. Izy Krucz, Krystyny Skarżyńskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Reed, David, 1993. Translating Common Law Concepts from English to French, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 79-86. Religa, Liliana, 2009. O pojęciu kolokacji kilka słów, w: Debiuty naukowe III. Leksykon – Tekst – Wyraz, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 65-79. 237 238 Bibliografia Riggs, Fred, 1993. Social Science Terminology: Basic Problems and Proposed Solutions, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 195-222. Rogers, Margaret, 2006. Terminology, Term Banks and Termbases for Translation, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 12, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 588-591. Rousseau, Louis-Jean, 1993. Terminology and Language In Contact In Quebec, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 35-42. Rzepkowska, Agnieszka, 2014(1). Analysis of Professional Dictionaries Prepared as Part of Doctoral Dissertations at Faculty of Applied Linguistics, University of Warsaw, Komunikacja Specjalistyczna, t. 7, Warszawa: UW, 31-50. Rzepkowska, Agnieszka, 2014(2). Język proceduralny jako narzędzie pracy lingwistycznej, w: Narzędzia pracy lingwistycznej, Wanda Zmarzer (red.), Warszawa: UW, 195-214. Rzepkowska, Agnieszka, 2015 (1). Interdisciplinary Professional Dictionary – Definition, Structure, Typology and Applicability”, in: Forum for Contemporary Issues in Language and Linguistics. (Volume 2) From Word to Discourse. Katarzyna Kozak, Agnieszka Rzepkowska (eds.), Siedlce: Wydawnictwo IKR[i]BL, 119-131. Rzepkowska, Agnieszka, 2015(2). Miltidisciplinary and Interdisciplinary Professional Dictionaries, Komunikacja Specjalistyczna, t. IX-X, Warszawa: UW, 59-76. Rzepkowska, Agnieszka, 2015(3). Profile of Interdisciplinary Professional Dictionaries Published between 2007 and 2012, in: Within Language, Beyond Theories (Volume 2) Studies in Applied Linguistics, Anna Bloch-Rozmej, Karolina Drabikowska (eds.), Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 231-252. Sapir, Edward, 1978. Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, Warszawa: PIW. Saussure, Ferdinand de, 2002. Kurs językoznawstwa ogólnego (tłum. Krystyna Kasprzyk), Warszawa: PWN. Sawicka, Agnieszka, 2011(1). Interdyscyplinarność w komunikacji specjalistycznej, w: Komunikacja międzyludzka. Leksyka. Semantyka. Pragmatyka, Ewa Komorowska, Katarzyna Kondzioł-Pich (red.), Szczecin: Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe ZAPOL, 246-255. Sawicka, Agnieszka, 2011(2). Od terminografii do słownika specjalistycznego – czyli jak skonstruować słownik profesjonalisty, Językoznawstwo, t. 5, Łódź: Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, 145-151. Sawicka, Agnieszka, 2011(3). Sieć konceptualna wiedzy fachowej, w: Języki wiedzy Wanda Zmarzer (red.), Warszawa: UW, 97-116. Sawicka, Agnieszka, 2012. Koncepty wędrowne a specjalistyczne jednostki informacyjne, w: Struktura jednostek informacyjnych, Wanda Zmarzer (red.), Warszawa: UW, 195-214. Bibliografia Schmitz, Kurt-Dirk, 2006. Terminology and Terminological Databases, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 12, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 578-587. Sebeok, Thomas, 2001. Signs: An Introduction to Semiotics, ed. 2, Toronto: University of Toronto Press, Scholarly Publishing Division. SJP = PWN, 2013. Słownik języka polskiego, Warszawa: PWN. Śliwa, Dorota, 2000. Formalne i nieformalne powiązania hiperonimów z hiponimami, w: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, Kazimierz Polański (red.), Warszawa: Energeia, 111-123. Sorensen, Roy A., 1992. Thought experiments, New York-Oxford: Oxford University Press. Stoberski, Zygmunt, 1982. Międzynarodowa terminologia naukowa. Problemy. Postulaty. Oczekiwania., Warszawa: PWN. Stoberski, Zygmunt, 2002. Rola języków specjalistycznych w życiu społeczeństw, w: Problemy technolingwistyki. Języki specjalistyczne, t. 2, Jan Lewandowski (red.), Warszawa: UW, 205-212. STP = Lukszyn, Jerzy (red.), 2005. Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Warszawa: UW. Strehlow, Richard, 1993. Terminology Standardization in the Physical Sciences, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 127-140. Szadyko, Stanisław, 1997. Akronimy, Zeszyty Naukowe KGŚ, z. 3, Warszawa: SGH, 116-130. Szadyko, Stanisław, 2002. Skróty graficzne we współczesnym języku polskim (w porównaniu z językiem rosyjskim), Zeszyty Naukowe KGŚ, z. 12, Warszawa: SGH, 199-233. Szadyko, Stanisław, 2005. Rola, funkcja i znaczenie akronimów w języku polskim, Zeszyty Naukowe KGŚ, z. 18, Warszawa: SGH, 174-186. Szadyko, Stanisław, 2009. O błędnej pisowni akronimów, Komunikacja Specjalistyczna, t. 1, Warszawa: UW, 14-18. Szadyko, Stanisław, Piotr Michałowski, 2011. W kwestii idealnego słownika skrótów i skrótowców, Komunikacja Specjalistyczna, t. 4, Warszawa: UW, 35-52. Szemińska, Weronika, 2009. Terminologiczny słownik przekładowy: w poszukiwaniu narzędzia doskonałego, w: Na drodze wiedzy specjalistycznej, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 112-122. Szemińska, Weronika, 2014. Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku tłumacza [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Szostak, Rick, 2012. The Interdisciplinarity Research Process, in: Interdisciplinary Research. Process and Theory, Allen F. Repko (ed.), ed. 2, SAGE Publications, 3-20. Sztumski, Janusz, 2005. Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”. 239 240 Bibliografia Temmerman, Rita, Sancho Geentjens, 2010. Ontological support for multilingual domain-specific translation dictionaries, in: Terminology in Everyday Life, Marcel Thelen, Frieda Steurs (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 137-146. Tezaurus = Lukszyn, Jerzy (red.), 1998. Tezaurus terminologii translatorycznej, Warszawa: PWN. Thelen, Marcel, Frieda Steurs, 2010. Introduction, in: Terminology in Everyday Life, Marcel Thelen, Frieda Steurs (eds.), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1-8. Thomas, Particia, 1993. Choosing Headwords from LSP Collocations, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 43-68. Timoszuk, Mikołaj, 2005. Język a teoria lingwistyczna, Warszawa: UW. Tokarski, Ryszard, 1984. Struktura pola znaczeniowego (studium językoznawcze), Warszawa PWN. Urbanek, Dorota, 1993. Zasady translatorycznego opisu zbiorów leksykalnych (na materiale języka rosyjskiego i polskiego) [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Wasilewski, Orhan, 2011. Tezaurus terminów kulturologicznych w ujęciu holistycznym [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Whorf, Benjamin L., 2002. Język, myśl i rzeczywistość (tłum. Teresa Hołówka), Warszawa: Wydawnictwo KR. Wierzbicka, Anna, 2006. Semantyka: jednostki elementarne i uniwersalne (tłum. Adam Głaz, Krzysztof Korżyk, Ryszard Tokarski), Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. Wierzchosławski, Stanisław, 2009. Wielodyscyplinarność i interdyscyplinarność statystycznych badań zjawisk społecznych, Studia Demograficzne, nr 1, 30-32. Wierzchowski, Józef, 1978. Leksykologia i leksykografia, Siedlce: Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna w Siedlcach. Wierzchowski, Józef, 1980. Semantyka językoznawcza, Warszawa: PWN. Wijnands, Paul, 1993. Terminology versus Artificial Intelligence, in: Terminology. Applications In Interdisciplinary Communication, Helmi B. Sonneveld, Kurt L. Loening (eds.), Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 165-179. Wójcicki, Stanisław, 1964. Zasady eksperymentu, Warszawa: MON. Wołowska, Katarzyna, 2010. Czy analiza składnikowa jest metodą przestarzałą? Rozwój badań nad strukturą semantyczną jednostek leksykalnych we współczesnym językoznawstwie francuskim, Linguistica Copernicana, nr 1(3), 141-152, Toruń: UMK. Woźnicka, Aleksandra M., 2004. Wiedza specjalistyczna a słownik terminologiczny, w: Leksykografia terminologiczna – teoria i praktyka. Języki specjalistyczne., t. 4, Jan Lewandowski (red.), Warszawa: UW, 73-84. Bibliografia Woźnicka, Aleksandra M., 2007. W poszukiwaniu typologii myślenia, w: Debiuty naukowe I. Wiedza – Korpus – Słownik, Marek Łukasik (red.), Warszawa: UW, 9-17. Woźnicka, Aleksandra M., 2008. Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku terminologicznym (na materiale terminologii medycznej w języku polskim i rosyjskim) [rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski]. Wróblewski, Jerzy, 1984. Zagadnienia terminologii nauk prawnych, Nauka Polska, nr 3, 75-86, Warszawa: PAN. Zaniewski, Jan, Roman Hajczuk, 1999. Podręczny słownik medyczny polsko-rosyjski, rosyjsko-polski, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Žegarac, Vladimir, 2006. Language as an Object of Study, in: Encyclopedia of Language and Linguistics, vol. 6, Keith Brown (ed.), Oxford: Elsevier, 320-323. Zgółkowa, Halina (red.), 1998. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 17, Poznań: Kurpisz. Zielkiewicz, Marcin, 2009. Memory in Learning Specialized Vocabulary, w: Wyraz – Tekst – Interpretacja. Języki specjalistyczne, t. 9, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: UW, 202-207. Zmarzer, Wanda, 1991. Leksykografia terminologiczna, w: Teoretyczne podstawy terminologii, Franciszek Grucza (red.), Wrocław: Ossolineum, 117-132. Zmarzer, Wanda, 2001. Typologia słowników terminologicznych, w: Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Aquila”, 26-44. Zmarzer, Wanda, 2003. Typologia tekstów specjalistycznych, w: Lingwistyczna identyfikacja tekstów specjalistycznych. Języki specjalistyczne, t. 3, Barbara Z. Kielar, Sambor Grucza (red.), Warszawa: UW, 24-34. Zmarzer, Wanda, 2005. Onomazjologiczne klasy słownictwa specjalistycznego, w: Teoria i praktyka upowszechniania nauki. Wczoraj i jutro, Franciszek Grucza, Wojciech Wiśniewski (red.), Warszawa: PAN, 103-110. Zmarzer, Wanda, 2008. W kwestii typologii słowników terminologicznych, w: Podstawy technolingwistyki I, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo Euro-Edukacja, 248-256. Żmigodzki, Piotr, 2005. Kryteria ewaluacji opisów leksykograficznych, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. LXI, Kraków: Universitas, 13-26. Zwierzchoń, Ewa, 2001. Zasady systematyzacji terminologii w słowniku, w: Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, Jerzy Lukszyn (red.), Warszawa: Wydawnictwo „Aquila”, 120-136. 241 242 Bibliografia Słowniki wykorzystane przy sporządzaniu „Interdyscyplinarnego słownika podatkowego” Artienwicz, Nelli, 2008. Angielsko-polski słownik terminów rachunkowości i rewizji finansowej, w: Rachunkowość, nr 2, 4, 6, 8, 10, 12, Gdańsk: UG, wkładka. Bar, Ludwik, 1986. Słownik prawniczy polsko-angielski, Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk-Łódź: Ossolineum. Bernard, Yves, Jean-Claude Colli, 1994. Słownik ekonomiczno-finansowy (tłum. Bogdan Nowosad), Katowice: „Książnica”. Black, John, 2008. Słownik ekonomii (tłum. Małgorzata Znoykowicz-Wierzbicka et al.), Warszawa: PWN. Błaszczyński, Andre, 1995. Słownik pojęć ekonomicznych. Glossary of Economic Terms, Kraków: Szkoła Zarządzania UJ. Bombicki, Maciej R., 1999. Prawo i ekonomia: leksykon prawniczy, Warszawa: Pol-EuroBusiness Polska Oficyna Wydawnicza. Borkowski, Michał B., Ignacy Soroka, Andrzej Świątkowski, Czesław Zwara, 1991. Leksykon biznesmena, Warszawa: Sorbog. Cywiński, Henryk, 1992. Pieniądz. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa: KeyTex. Dowgiałło, Zygmunt (red.), 2004. Nowy słownik ekonomiczny przedsiębiorcy, wyd. VIII, Szczecin: „ZNICZ”. Garner, Bryan A. (red.), 1999. Black’s Law Dictionary, ed. VII, St. Paul, Minnesota: West Group. Główczyk, Jan, 2000. Uniwersalny słownik ekonomiczny, Płońsk: „Mega-Druk”. Głuchowski, Jan (red.), 2001. Leksykon finansów, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Janowski, Andrzej, Katarzyna Muszkat, Stanisław Siewierski, Konrad Wanielista, 1997. Słownik ekonomiczny dla inżynierów i techników, Kraków: Wydawnictwo Centrum PPGSMiE PAN. Jaworski, Władysław (red.), 1991. Leksykon finansowo-ekonomiczny, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Kalina-Prasznic, Urszula (red.), 1999. Leksykon prawniczy, Wrocław: Wydawnictwo „alta 2”. Kalina-Prasznic, Urszula (red.), 2004. Encyklopedia prawa, wyd. III, Warszawa: C.H. Beck. Kienzler, Iwona, 2004(1). Słownik terminologii gospodarczej. Bankowość, Finanse. Prawo. Angielsko-polski, t. 1, Warszawa: C.H. Beck. Kienzler, Iwona, 2004(2). Słownik terminologii gospodarczej. Bankowość, Finanse. Prawo. Polsko-angielski, t. 2, Warszawa: C.H. Beck. Koch, Richard, 1997. Słownik finansów i zarządzania, Kraków: Profesjonalna Szkoła Biznesu. Bibliografia Koch, Richard, 1997. Słownik zarządzania i finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A do Z., Kraków: Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu. Kozierkiewicz, Roman, 2005(1). Dictionary of Business Terms. English-Polish, t. 1, Warszawa: C.H. Beck. Kozierkiewicz, Roman, 2005(2). Dictionary of Business Terms. Polish-English, t. 2, Warszawa: C.H. Beck. Kozierkiewicz, Roman, 2005(3). Słownik terminologii podatkowej. Angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa: C.H. Beck. Kozierkiewicz, Roman, 2007. Słownik terminologii finansowej. Angielsko-polski, polskoangielski, Warszawa: C.H. Beck. Krzyżkiewicz, Zbigniew (red.), 2006. Leksykon bankowo-giełdowy, Warszawa: POLTEXT. Krzyżkiewicz, Zbigniew, Władysław L. Jaworski, Mieczysław Puławski, 1998. Leksykon bankowo-giełdowy, Warszawa: POLTEXT. Kulicki, Jacek, Agnieszka Krawczyk, Piotr Sokół, 1998. Leksykon podatkowy, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Malczewski, Roman (red.), 2008. Słownik finansów i bankowości, Warszawa: PWN. Myrczek, Ewa, 2006. Lexicon of Law Terms, wyd. II, Warszawa: C.H. Beck. Ożga, Ewa, 2006(1). The Great Dictionary of Law and Economics. English-Polish. Angielsko-polski słownik terminologii gospodarczej i prawniczej, t. 1, Warszawa: C.H. Beck. Ożga, Ewa, 2006(2). The Great Dictionary of Law and Economics. Polish-English. Polsko-angielski słownik terminologii gospodarczej i prawniczej, t. 2, Warszawa: C.H. Beck. Pawlik, Andrzej, 2010. Słownik wiedzy ekonomicznej, Kielce: Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego. Petterson, Roman, 2008. Compendium of Accounting in Polish and English. Kompendium terminów z zakresu rachunkowości po polsku i angielsku, t. 1-6 (tłum. Ewa Kieres), Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Sekomski, Kazimierz (red.), 1974. Mała encyklopedia ekonomiczna, wyd. II, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Šmid, Wacław, 2000. Leksykon menedżera. Słownik angielsko-polski, Kraków: Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu. Šmid, Wacław, 2007. Leksykon przedsiębiorcy, Warszawa: POLTEXT. Smoktunowicz, Eugeniusz (red.), 2000. Wielka encyklopedia prawa, Białystok-Warszawa: Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza. Szplita, Andrzej (red.), 1996. Leksykon przedsiębiorcy, Kielce: Politechnika Świętokrzyska. Sztaba, Sławomir (red.), 2007. Ekonomia od A do Z. Encyklopedia podręczna, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Wermut, Janina, 1992. Angielsko-polski, polsko-angielski słowniczek terminów księgowych, Gdańsk: Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr. Zalega, Tomasz, 2001. Leksykon ekonomii, Łódź: WSHE. 243 Bibliografia 244 Akty prawne Komunikat Nr 7/2010 Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów, 2010, Zakres dyscyplin „ekonomia”, „finanse” i „nauki o zarządzaniu” w ramach dziedziny „nauki ekonomiczne”, Centralna Komisja do Spraw Stopni i Tytułów. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz.U. z dnia 30 sierpnia 2011 r., nr 179 poz. 1065). Uchwała Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 23 kwietnia 2010 r. zmieniającej uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Monitor Polski z 2010 r., nr 46, poz. 636). Ustawa z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług (tekst jednolity: Dz.U. z 2011 r., nr 177 poz. 1054 ze zmianami). Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 851). Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r., poz. 1030 ze zmianami). Ustawa z dnia 19 marca 2004 r. Prawo celne (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 roku, poz. 727 ze zmianami). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r., poz. 672 ze zmianami). Ustawa z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. z 1998 r., nr 144 poz. 930 ze zmianami). Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r., nr 111 poz. 937 ze zmianami) – ustawa uchylona w 2005 r. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 121). Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2012 r., poz. 361 ze zmianami). Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r., poz. 94 ze zmianami). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jednolity Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zmianami). Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r., poz. 330 ze zmianami). Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. 2010 r., nr 182 poz. 1228). Bibliografia Strony internetowe http://e-inspektorat.zus.pl, Zgłoszenie płatnika składek http://iate.europa.eu, IATE http://kbn.icm.edu.pl/pub/kbn/docs/pkt.html – Polska Klasyfikacja Normalizacyjna http://www.6win.pl, Duże zainteresowanie szkoleniem dla winiarzy http://www.ankietka.pl/wyniki-badania/36637/turystyka-winiarska-enoturystyka.html, Turystyka winiarska. Enoturystyka (badanie) http://www.mesh.pl, MESH http://www.mf.gov.pl, Karta informacyjna – Obszar 4 http://www.pkn.pl/sektory-normalizacji-0, PKN 245 SPIS RYSUNKÓW I TABEL Rysunek 1: Proces konceptualizacji na tle teorii języków wiedzy ............................................................... 23 Rysunek 2: Sieci konceptualne według stopnia zmienności ........................................................................... 26 Rysunek 3: Sieci semantyczne według struktury powiązań w sieci konceptualnej......................... 29 Rysunek 4: Kwadrat terminologiczny w przełożeniu na sieć konceptualną. ....................................... 30 Rysunek 5: Sieci konceptualne według relacji semantycznych wynikających z kwadratu terminologicznego ............................................................................................................. 32 Rysunek 6: Koncept wędrowny w układzie konceptów specjalistycznych........................................... 44 Rysunek 7: Koncept wędrowny w układzie konceptów specjalistycznych wg rodzaju wiedzy ....................................................................................................................................... 47 Rysunek 8: Zależność między interdyscyplinarnością a multidyscyplinarnością wg stopnia integracji dyscyplin. ..................................................................................................................................... 50 Rysunek 9: Jednorodność i różnorodność znaków reprezentujących koncept wędrowny ........ 52 Rysunek 10: Koncept wędrowny w procesie identyfikacji i semantyzacji jednostek informacyjnych ............................................................................................................................................... 58 Rysunek 11: PST wg roku wydania ................................................................................................................................. 67 Rysunek 12: PST wg ilości dziedzin wiodących....................................................................................................... 75 Rysunek 13: PST wg zakresu tematycznego.............................................................................................................. 76 Rysunek 14: Struktura makrosystemu terminologicznego ............................................................................. 95 Rysunek 15: Zależność pomiędzy terminologią ujętą w UST, IST, BST, SE oraz SA ...................... 100 Rysunek 16: Techniki systematyzacji terminologii: technika separowania, nexusa i tezauryzowania ........................................................................................................................ 102 Rysunek 17: Stosunek poziomu opisu wertykalnego i horyzontalnego w MST, IST i PST ....... 104 Rysunek 18: Relacje między pokrewnymi leksykonami terminologicznymi a wyjściowym systemem konceptualnym w dwóch typach IST .................................. 108 Rysunek 19: Relacje między pokrewnymi leksykonami terminologicznymi a wyjściowym systemem konceptualnym w mieszanym typie IST. .......................... 109 Rysunek 20: Relacje między terminami w IST ...................................................................................................... 110 Rysunek 21: Etapy tworzenia IST.................................................................................................................................. 119 Rysunek 22: Pole terminologiczne podatków w strukturze sfery terminologicznej działalności gospodarczej ............................................................................. 130 Rysunek 23: Struktura artykułu hasłowego ISP .................................................................................................. 137 Rysunek 24: Sieć relacji semantycznych pomiędzy terminami na poziomie leksykonu terminologicznego „prawa” ........................................................... 142 Spis rysunków i tabel Tabela 1: Charakterystyka konceptu i cechy dystynktywnej konceptu ................................................... 20 Tabela 2: Koncepty wędrowne na przykładzie interdyscyplinarnego terminu ................................. 48 Tabela 3: Koncept wędrowny na przykładzie terminu interdyscyplinarnego „płatnik” .............. 54 Tabela 4: Koncept wędrowny na przykładzie terminów „plomba” oraz „wypełnienie” ............... 56 Tabela 5: Wyniki analizy PST wg kategorii podziału słowników terminologicznych .................... 69 Tabela 6: Wyniki analizy PST – makrostruktura słownika .............................................................................. 72 Tabela 7: Wyniki analizy PST – informacje dla użytkownika słownika ................................................... 74 Tabela 8: Wyniki analizy PST – mikrostruktura słownika ............................................................................... 78 Tabela 9: Makrostruktura słowników specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na WLS UW. ........................................................................................................................85 Tabela 10: Elementy wstępu w słownikach specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na WLS UW .......................................................................................................... 86 Tabela 11: Mikrostruktura słowników specjalistycznych opracowanych w ramach rozpraw doktorskich na WLS UW ........................................................................................................... 87 Tabela 12: Charakterystyka różnych typów IST .................................................................................................. 115 Tabela 13: Oznaczenia relacji semantycznych na rysunku 24 .................................................................... 142 247 SUMMARY The monograph presents an interdisciplinary special-purpose dictionary (ISPD) as a specific product of terminographic work. Its purpose is to show the methodology of constructing ISPDs and to propose a typology and models of the subject terminographic works. Several steps have been taken to attain the goals, in theory and practice alike. First, sets of distinctive features reproduced in pairs or groups of terms from related subject fields are defined; the sets are called “wandering concepts”. That perspective let the author define an interdisciplinary term as one of a pair or group of terms used in two or more related subject fields in the case of which the wandering concept constitutes a dominating part in the conceptual structure. Differentiating the terms, the features beyond the wandering concept that are typical to each of the terms separately are determined by the conceptual fields the terms operate in. The two components of meaning: the common and the differentiating one, have been taken into account when the model of an ISPD was made. It is assumed in the model that each ISPD should both illustrate the meaning of interdisciplinary terms within the subject field they are used in and depict the differences between the related terms operating in different subject field deriving from the “semantic shadow” (“cień semantyczny”, Pec 2007). A correct way of presenting intradisciplinary and interdisciplinary relations with the use of the “nexus” technique (Zmarzer 2008) makes an ISPD a useful material in teaching each of the relevant subject fields and special-purpose foreign languages possible. Such a dictio-nary may also become a valuable tool for translators. Additionally, implementing elements of a monothematic and polythematic professional dictionary, an ISPD may be an interesting subject of research for terminologists and terminographers. Keywords: specialist terminology, tax terminology, special-purpose dictionary, terminography, interdisciplinary, special-purpose dictionary, terminology Załączniki 249 250 Załączniki