Kutadgu Bilig'deki Fiillerin İstemi Üzerine

26-28 Eylül 2019 BİLDİRİLER Ankara Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı [Ankara: 2019] Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı: (26-28 Eylül 2019]/ [düzenleyen]: Türk Dil Kurumu; yayına hazırlayanlar: İrem Işıl Altun, Ekrem Beyaz.-- Ankara: Türk Dil Kurumu, 2020. 1640 s.: rnk. res, fotoğ.-- (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları; 1343) ISBN 978-975-17-4596-5 1. Toplantılar, Kutadgu Bilig 2. Kutadgu Bilig, Türk Dili Edebiyatı— Toplantı I. Altun, İrem Işıl II. Beyaz, Ekrem (yayına hazırlayanlar) 809.7 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1343 ULUSLARARASI KUTADGU BİLİG KURULTAYI Ankara, 26-28 Eylül 2019 BİLDİRİLER * Yayına Hazırlayanlar: TDK - Uzman İrem Işıl ALTUN TDK - Uzman Ekrem BEYAZ * Kapak tasarımı: TDK - Dilek ŞERBETÇİ * Baskı: Birinci baskı: Ankara, 2020 Eylül ISBN: 978-975-17-4596-5 * Dağıtım: Türk Dil Kurumu Atatürk Bulvarı No: 217 06680 Kavaklıdere / ANKARA Telefon: +90 (312) 457 52 00 Belgegeçer: +90 (312) 468 07 83 Genel ağ: http://tdk.gov.tr * ©5846 sayılı Yasa’ya göre eserin bütün yayın, çeviri ve alıntı hakları Türk Dil Kurumuna aittir. (26-28 Eylül 2019) Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN - Türk Dil Kurumu - Ege Üniversitesi Prof. Dr. Feyzi ERSOY - Türk Dil Kurumu - Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Doç. Dr. Bilal ÇAKICI - TÜRKSOY - Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Leylâ KARAHAN - Gazi Üniversitesi (Emekli) Prof. Dr. Yavuz KARTALLIOĞLU - Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Uzm. İrem Işıl ALTUN - Türk Dil Kurumu (26-28 Eylül 2019) Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı BİLİM KURULU Prof. Dr. Ahmet GÜNŞEN - Trakya Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet KARADOĞAN - Kırıkkale Üniversitesi Prof. Dr. Ayşe İLKER - Manisa-Celal Bayar Üniversitesi Prof. Dr. Ayşehan Deniz ABİK - Çukurova Üniversitesi Prof. Dr. Bilal YÜCEL - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Celal DEMİR - Afyon Kocatepe Üniversitesi Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ - Bursa Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Çetin PEKACAR - Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Prof. Dr. Emine YILMAZ - Hacettepe Üniversitesi Prof. Dr. Erden KAZHYBEK - Ahmet Baytursunov Dil Bilimi Enstitüsü Prof. Dr. Erdoğan BOZ - Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Prof. Dr. Fahri TEMİZYÜREK - Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Gulbanu KOSSYMOVA - Abay Kazak Millî Pedagoji Üniversitesi Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR - Ankara Üniversitesi(Emekli) Prof. Dr. Hatice ŞAHİN - Bursa Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Hatice ŞİRİN - Ege Üniversitesi Prof. Dr. Hayati DEVELİ - İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL - Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi ~i~ Prof. Dr. İbrahim TAŞ - Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ - Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Prof. Dr. İsmet ÇETİN - Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Kasımcan SADIKOV - Taşkent Devlet Şarkşinaslık Enstitüsü Prof. Dr. Layli UKUBAYEVA - Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Prof. Dr. Lindita XHANARI - Tiran Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Fatih KİRİŞÇİOĞLU - Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Prof. Dr. Mesut ŞEN - Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Musa ÇİFCİ - Uşak Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH - Erciyes Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa ÖNER - Ege Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa S. KAÇALİN - Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa UĞURLU - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Prof. Dr. Necati DEMİR - Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Oktay AHMED - Aziz Kril ve Metodiy Üniversitesi Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA - İstanbul Üniversitesi (Emekli) Prof. Dr. Osman MERT - Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Paşa YAVUZARSLAN - Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Recep TOPARLI - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Robert DANKOFF - Chicago Üniversitesi Prof. Dr. Sadettin ÖZÇELİK - Dicle Üniversitesi Prof. Dr. Semra ALYILMAZ - Bursa Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Zeki KAYMAZ - Ege Üniversitesi Prof. Dr. Zühal ÖLMEZ - Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Akartürk KARAHAN - Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Doç. Dr. Özgür AY - Uşak Üniversitesi Doç. Dr. Seyitnazar ARNAZAROV - Türkmenistan ~ ii ~ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine Ertan BESLİ* Giriş İstem, dil bilimin önemli çalışma alanlarından biri olup tarihî lehçeler, çağdaş lehçeler, ağız çalışmaları ve günümüz dillerinde incelenmektedir. Bazı çalışmalarda ise farklı diller istem bakımından karşılaştırılabilmektedir. Çağdaş ve tarihî Türk lehçeleri üzerine yapılan anlam bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi vb. çalışmalarında istem bilgisinin başlıca çalışma girdilerinden biri olarak yer alması gerektiğini düşünüyoruz. Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinin incelemesinde, öğretilmesinde, bir kelimenin ses örgüsünün, biçimsel, anlamsal yapılarının ve söz dizimdeki işlevlerinin doğru kavranması gereklidir. Ağızlar, lehçeler ve diller arası görülen istem uyumsuzluklarının bir dili öğrenmeyi, incelemeyi güçleştirdiği ve kafa karışıklığına yol açtığı bilinmektedir. Araştırmamız, Kutadgu Bilig’de yer alan fiillerden Göktürkçe ve Eski Uygur Türkçesine göre istem bilgisi bakımından farklı mantıksal, söz dizimsel yapıya ve anlamsal rollere sahip zorunlu ve seçimlik istemlerinde farklılık gösterebilen KB’deki fiiller üzerinedir. “İstem teorisinin tarihî Türk lehçelerine uygulanması biçim, söz dizimi ve anlam bilgisi çalışmalarında karşılaşılan problemlerin çözümünde etkin olacaktır.” varsayımı üzerine temellendirilmiştir. Eski Türkçedeki fiillerin istemi üzerine devam eden teori ve uygulamayı içeren bir kitap çalışmamız bulunmaktadır. İstem kavramı dil bilimciler tarafından çeşitli tanımlar ile açıklanmıştır: Söz konusu kavram bir kelimenin başka kelimelerle birlikte daha geniş dil bilgisel birlikteliklerde yer alabilmesi yeteneğidir (Herbst, Heast vd., 2004, s. VII). İstem, bir eylemin kendine bağımsallık ilişkisiyle bağlı öge (katılan) sayısıdır (Tesniére, 2015, s. 239). Eylemlerin aldıkları öge sayıları farklıdır. Bu kavrama öncülük eden önemli teorik gelişmelerden bağımsal dil bilgisinde bir cümlenin fiil yönetiminde olduğu, fiilin belirlediği ve yönetebildiği öge sayısının da o fiilin istemi olduğu bildirilir. Böylece bir fiil ile belirlediği ögelerin arasındaki bağımlılık ilişkisi sayesinde söz diziminin belirlendiği bildirilir (bk. Tesniére, 1959). İstem bilgisi üzerine araştırma yapan çağdaş dil bilimcilere göre bir fiilin sözlük anlamını belirlemek gereklidir. Bu şekilde fiillere ait istem bilgisi, bir cümledeki söz dizimsel yapı nitelikleri ve anlamsal roller tespit edebilir (Ágel ve Fischer, 2010, s. 243). İstem yapısındaki ögelerin arasındaki hiyerarşik ilişkiler, istem bakımından zorunluluk durumu ve sayısı gibi birçok bilgi yani sözlük kütüğü, isteme sahip ögenin anlamsal özelliklerinden çıkarılabilir (bk. Bresnan, * Doç. Dr., Sinop Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, ertanbesli@hotmail. com.tr ~ 177 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine 2001; 1995). Günümüze değin Türk dili üzerine yapılan birçok çalışmada fiiller biçim bilgisel açıdan incelenmiştir. Bu şekilde yapılan çalışmalar fiilleri incelerken istem düzeylerine, söz diziminin tüm katılanlarına ve anlamsal rollere yer vermediklerinden yetersiz kalmaktadır (bk. Allerton, 1982; Ágel, Fischer, 2010). Eski Türkçe fiilleri istem bakımından incelerken yalnız biçim bilgisel değil, anlamsal roller, bağımsal dil bilgisi, evrensel dil bilgisi, durum dil bilgisi, yönetim ve bağlama teorileri açısından da açıklamak gerekir (bk. Tesniére, 1959; Chomsky, 1988). KB’deki fiillerin istem bilgisini belirlerken kullandığımız yöntem çerçevesi ve terimler için şu temel bilgiler verilebilir: Bir cümlede yönetici unsur fiildir. Fiiller cümlede diğer ögeleri yönetir. Derin yapıda anlamsal roller, yüzey yapıda da genelde durum ekli tamlayıcılar alarak fiiller etraflarında açtığı boşlukları doldurur. Bu süreç sonunda cümle oluşur. Durum, adın cümle içinde bulunduğu dil bilgisi şekli, yalın veya eklerle genişletilmiş olarak aldığı geçici durum olarak tanımlanmıştır (Korkmaz, 2003, s. 73). Tamlayıcılar belirli bir sayıda bulunup bir fiile istem ilişkisiyle bağlı olan zorunlu unsurlardandır (Helbig ve Schenkel, 1991, s. 40). Eski Türkçede ve günümüz Türkçesinde bu fiilin yönettiği katılanlara gelen tamlayıcılar durum eklidir ya da cümlede özne işlevindeki ögeyi belirtmek için fiile gelen kişi ekleri aracılığıyla fiilin açtığı istem boşluklarını doldurur. Bu tamlayıcılar, araştırıcılar tarafından farklı sayılarda verilmiştir. Eski ve Orta Türkçede fiil-tamlayıcı ilişkisi bakımından dokuz adet tamlayıcı eki saymak mümkündür. Araştırmamızda bu tamlayıcıları dokuz adet olarak sayanlardan bazılarını belirttik: “belirsiz, ilgi, yaklaşma, yükleme, bulunma, ayrılma, vasıta, eşitlik ve yön hâli” (Gabain, 1988, s. 178186), “yalın, genitiv, dativ, akkuzativ, lokativ, ablativ, ekvativ, direktiv ve instrümental ekleri” (Timurtaş, 1994, s. 68-75), Çağatay Türkçesinde “yalın, genitiv, dativ, akkuzativ, lokativ, ablativ, ekvativ, instrümental ve direktiv ekleri” (Eckmann, 1996, s. 119-121), “nominatif (yalın hâli), genitif (ilgi hâli), akkuzatif (yapma hâli), datif (yaklaşma hâli), lokatif (bulunma hâli), ablatif (uzaklaşma hâli), instrümental (vasıta hâli), ekvatif (eşitlik hâli) ve direktif (yön gösterme hâli)” (Ergin, 1980, s. 227-229). Anlamsal rollerin tanımı için şu açıklamalara yer verilebilir: Bir fiilin aldığı ögeler eden, etkilenen, faydalanan ve alıcı gibi kimi anlamsal rolleri yüklenir. Anlamsal rolleri yüklenebilen durum ekli tamlayıcılar aracılığıyla istem boşlukları söz dizimsel düzeyde doldurulabilir. Seçimlik ögeler ise fiilin belirttiği olay ya da sürecin farklı zaman ve mekân gerçekleşmeleri hakkında bilgi verir (Allerton, 1982, s. 57-58). Saha araştırıcıları tarafından istem alabilen ögeler istem düzeylerine göre incelenir. Genellikle üç aşamalı istem düzeyi kabul edilmiştir (Ayrıntılı bilgi için ~ 178 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine bk. Ruzicka, 1978, s. 48; Allerton, 1982; Helbig, Schenkel, 1991, s. 60-66). Fiiller istem alma gücü en yüksek ögelerdir. Fiilleri mantıksal, anlamsal ve söz dizimsel olarak üç istem düzeyinde incelemek gerektiğini düşünüyoruz (Helbig, Schenkel, 1991). Mantıksal istem düzeyi bir fiilin açtığı istem boşluklarını ve istem sayısını ifade eder (Ninio, 2006, s. 13). Yani bir fiilin derin yapıdaki istem bilgisi bu şekilde elde edilebilir ve bir cümlenin söz dizimindeki görünümüne kadar olan süreçte geçirdiği dönüşüm ve taşınım işlemlerini tespit etmek mümkün olur. Söz dizimsel istem düzeyinde, bir fiilin istemi yönetebildiği tamlayıcıların biçimi ve alabileceği tamlayıcıların sayısıdır (Herbst & Roe, 1996, s. 181). Helbig’e göre ise bu düzey anlamsal ilişkilerin dolaylı bir yansıması olup bir fiilin anlamı aracılığıyla belirlenir (Götz-Votteler, 2007, s. 38). Adı geçen düzeyde de fiillerin etrafında açtığı boşlukları dolduran katılanların yapı bilgisi, birbiriyle ve yüklemle ilişkileri ve cümlenin anlamına ek bilgi getiren diğer yardımcı ögelerle beraber söz dizimi görünümü, özellikleri ve fiilin istediği anlamsal rollerin meydana getirdiği cümlenin anlamı ortaya çıkar. Bir fiilin cümleyi oluşturmak için etrafında açtığı boşluklar yalnızca mantıksal ve söz dizimsel tamlayıcıların biçimiyle değil, bunların bazı anlamsal niteliklerini de belirten anlamsal roller ile doldurulur. Bu şekilde bir fiil anlamsal bakımdan tamamlanır. Bu durum da anlamsal istem düzeyini ifade eder. Temelde anlamsal roller, anlamsal nitelikler, anlamsal sınıflar ve belirli bir fiili betimleme olmak üzere dört çeşit anlamsal istemi açıklama yaklaşımı söz konusudur (Götz-Votteler, 2007, s. 38). İncelenen kelimenin sözlük kütüğünü ve istem bilgisini belirlerken fiilin anlamsal yönden tamamlanabilmesini sağlayan anlamsal roller ve fiilin aldığı tamlayıcıların anlamsal niteliklerini ayırt edebilen +/– canlı gibi anlamsal nitelikler ya da sınırlılıklar araştırmamızda yer almıştır. Fiillerin yönetim çerçevesinde bulunan ögelerden bazıları zorunlu olarak cümlede bulunur. Söz konusu ögeler cümlede bulunmadıklarında cümle anlamsal ve dil bilgisel açıdan eksik kalır. İstem bilgisinde cümlenin tamamlanması için fiilin yönetiminde zorunlu olarak bulunan bu ögelere zorunlu istem denir. Ayrıca cümlede bulunması zorunlu olmayan ögeler vardır. Bu ögeler de fiilin açtığı boşlukları doldurabilir. Ancak söz konusu ögeler cümleden çıkarılsa bile dil bilgisel ve anlamsal olarak yanlışa sebep olmaz. İşte bu zorunlu olmayan ögelere fiilin seçimlik istemi denir. Bu istem türü de fiilin anlamında kodlu olup fiilin yönettiği cümle hakkında ek bilgiler verir. Her fiilin alabildiği seçimlik istemler ve zorunlu istemler farklılık gösterebilir. Cümledeki fiillerin açtığı boşlukları dolduran zorunlu ve seçimlik istemlerin dışında her türlü fiil hakkında ek bilgi veren genelde zarf tümleci işlevi görüp bulunma durum ekli tamlayıcısı alan ve yer anlamsal rolünü üstlenen yardımcı ögeler de bulunur (Ayrıntılı bilgi için bk. Tesnière, 2015, s. 97; Fillmore, 2003). Bunun için istem bilgisi, evrensel dil bilgisi, yönetim ve bağlama teorisi vb. uyarınca öncelikle bir fiilin anlamında kodlu olarak bulunan zorunlu istemler, anlamsal roller ve araştırılan fiille ilgili ek bilgi veren seçimlik istemler tespit edilmelidir. KB’de yer alan cümlelerin söz dizimsel ve anlamsal niteliklerinin belirlenebilmesi için adı geçen eserde yer alan ~ 179 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine fiillerin mantıksal, anlamsal rol ve söz dizimsel yapılarının ortaya konulması gerekir. Dil biliminde kullanılan istem teorisi ayrıntılı bir şekilde İngilizce ve Almancaya uygulanmıştır. Biz bu teoriyi Eski Türkçeye göre yorumlayarak uyarladık. KB’de yer almış cümlelerin anlamsal ve söz dizimsel yapısı şimdiye kadar istem bilgine göre incelenmemiştir. Bu eserdeki cümlelerin söz dizimsel ve anlamsal rol yapısını ortaya koymak için fiillerden sıklık ve anlam özellikleri bakımından çeşitlilik gösterenlerin istemini incelemek gerekir. Böylece bu dönemdeki temel cümle yapı modelleri hakkında veriler elde etmek mümkün olacaktır. Bu yapılar yalnızca geleneksel dil bilgisi yaklaşımlarında olduğu gibi biçimsel yapıyı değil, Eski Türkçedeki fiillerin istem bilgisi aracılığıyla söz dizimsel ve anlamsal yapı niteliklerini de ortaya koyacaktır. Söz konusu amacı gerçekleştirebilmek için Göktürkçe ve Eski Uygur Türkçesine göre KB’de mantıksal, anlamsal ve söz dizimsel yapı nitelikleri açısından farklılık gösteren fiilleri seçtik. Bu fiillerin istemini uygulamalı örneklerle inceledik. Böylece eserdeki söz dizimsel ve anlamsal yapı modellerini ortaya koyma ve metni anlamlandırma problemlerinin çözümü için fiillerin istem bilgisini çözümleyerek bir yöntem önermek amaçlanmıştır. Araştırmamızda Göktürk ve Eski Uygur Türkçesine göre KB’de istem bakımından farklılık gösteren fiilleri belirledik. Bu fiilleri seçim yöntemimiz istem teorisi uyarınca uygulamada zorunlu istemler, seçimlik istemler ve anlamsal roller bakımından farklılık gösterenleri tespit etmek şeklindeydi. Böylece elde ettiğimiz verilerden hareketle KB’deki temel söz dizimi modellerini belirlemek ve anlamlandırma problemlerini çözmek için bir yöntem önermek de mümkün olmuştur. Uygulama Uygulamada, madde başlarında öncelikle fiilin anlamı ve geçtiği kaynaklar verilmiştir. Birden çok anlamı olan fiiller A1, A2 şeklinde işaretlenmiştir. [ ] işaretinin içinde söz konusu fiilin kaç zorunlu istem aldığı, ( ) işareti içinde gösterilen sayıda varsa o fiilin aldığı seçimlik istemleri belirtir. Kim, kimi, kime, ne, neyi, nereye gibi sorular (Kim köküyle yapılmış sorular canlılar için, ne köklü sorularsa cansız varlıklar içindir.) fiilin aldıkları durum ekli tamlayıcıları, hemen sorunun altındaki eden, etkilenen, konu, faydalanan gibi kelimeler de fiilin aldıkları anlamsal rolleri gösterir. Örnek cümle(lerin) üstünde yer alan bu kısım, o fiilin söz konusu anlamıyla genel olarak alabildiği istem bilgisi modelini ortaya koyar. Eğer örnek cümlenin altında da sözü geçen soru kelimeleri ve anlamsal roller veriliyorsa üstteki cümlenin istem yapısını ortaya koymak içindir. Maddenin sonlarında da soru kelimeleri ve anlamsal rol adlarıyla ifade edilen kısımlar için fiilin istem bilgisi üzerine açıklama yer almıştır. ~ 180 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine 1. A1: açı- ‘(canı) acımak, ağrı duymak’ (TT I, 49; EDT, 20; UWNEU, 4) Bu fiil ünlü+ünsüz+ünlüden meydana gelmiştir. [1] → [kim, ne] [Uyarıcı] igiŋ aġrıġıŋ açıdı “Hastalığın ve yaran acı verdi” (TT I, 49) Bu fiilin ilk anlamının tamamlanması için zorunlu istem olarak yalın durumunda bir öge ve anlamsal rol olarak da uyarıcı işlevini yerine getiren bir öge yeterli olmaktadır. A2: açı- ‘üzülmek’ (AY 636, 23) [1] → [kim, ne] [Etkilenen] ḳatıġ ünin yıġlayu köŋülleri açıyu “gönülleri acıyanlar yüksek sesle ağlayarak” (AY 636, 23) Meydana gelen eylemden etkilenen bir özne biçimsel ve anlamsal boşluğu doldurmaktadır. A3: açı- ‘pişman olmak’ (KB, 5631) [2] → [kim]+[neye] [Eden], [Uyarıcı] Ögdülmiş keçmiş tirigligke açıp “Ögdülmiş geçmiş hayatına pişman olup” (KB, 5631) Bu fiilin biçim birimsel olarak yalın ve yönelme durumu ekli tamlayıcılarından oluşan iki zorunlu istemi olduğu görülmektedir. Bu zorunlu istemler, fiili eden ve uyarıcı anlamsal rolleriyle tamamlamaktadır. A4: açı- ‘bir kimseye acımak, üzülmek’ (KB, 5637) [2] → [kim]+[kime, neye] [Deneyimci], [Uyarıcı] ḳul begiŋe açır “Kul beyine acır” (KB, 5637) ~ 181 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine Bu fiilin anlamında biçim birimsel olarak yalın ve yönelme durumu ekli tamlayıcılarından oluşan iki zorunlu istemi olduğu görülmektedir. Anlamsal rollerde de bir deneyimci ve bir canlı uyarıcı sayesinde eylemin açtığı anlamsal boşluklar doldurulur. A3 ve A4’te KB’de açı- fiilinin istem ve anlamsal rollerinde değişiklik olduğu görülmektedir. Fiziksel olarak canın acıması temel anlamı ile bir kişinin üzülmesi anlamı Eski Uygur Türkçesinde görülürken KB’de üzüntünün büyümesi, pişman olmak ve de yapılan eylemin insanın kendi merkezinden dışa doğru gelişerek başkasını da kapsaması söz konusudur. 2. A1: az- ‘azmak, yoldan çıkmak’ (MS 70, 37; KB, 5282; EDT, 279) Bu fiil ünlü+ünsüz şeklindedir. [2] → [kim]+[kimden] [Eden], [Kaynak] maytrı (burḳa)ntın azsarlar “mayrı burkandan ayrılsalar” (MS 70, 37) [2] → [kim]+[kimden] [Eden], [Kaynak] yoldın azar “yoldan çıkar” (KB, 5282) [2] → [kim]+[kimden] [Eden], [Kaynak] Araştırılan fiil zorunlu istem olarak yalın durumunda isim ve çıkma durum ekli tamlayıcılarını alabilir. A2: az- ‘(bir kimseye ya da bir şeye) zarar vermek’ (KBç, 677) [2]+(1) → [kim (ne)]+(kime, neye)+[ne] [Eden], (Etkilenen), [Tamamlayıcı] saḳınç maŋa yol azar “üzüntü bana yol bulmaz” (KBç, 677) Burada üzüntü bana zarar vermez anlamı söz konusudur. Araştırılan fiil zorunlu istem olarak +/– canlı ve –canlı tamlayıcı alabilir. Seçimlik istem olarak da meydana gelen eylemden etkilenen rolünde +/– canlı şeklinde yönelme durumu ekli tamlayıcısı söz konusudur. KB’de bu bağlamda ~ 182 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine istem olarak farklılık söz konusudur. A1 örneğine göre anlam ve söz dizimi açısından farklılık vardır. 3. A1: bin- min- ‘binmek’ (KT, D 33; KB, 3386; KÇ, D 3; EDT, 348) Bu fiil ünsüz+ünlü+ünsüz şeklindedir. b- > m- ses gelişimi dolayısı ile min- mün- ‘binmek’ fiil şekilleri de vardır. [2] → [kim]+[ne, neyi] [Eden], [Hedef] a. c. boz atıġ binip tegdi b. at binip “boz ata binip hücum etti” (KT, D 33) “at binip” (KÇ, D 3) kime mindi saḳın kişi alġuçı “Evlenen kişinin gemiye (gemi) bindiğini düşün” (KB, 3386) Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak +canlı ve eden rolünde bir öge ile – canlı ve hedef rolündeki bir ögeyi aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda şu eş dizim modeli oluşmuştur: at/atıġ bin-, kime bin- ‘bir hayvana ya da ulaşım aracına binmek’ A2: bin- min- ‘tahta çıkmak’ (KB, 5805; EDT, 348) [2] → [kim]+[neye] [Eden], [Hedef] élig taḫtḳa minsün bu kün inçrünüp “hükümdar bugün huzurlanıp tahta çıksın” (KB, 5805) Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak +/- canlı ve eden rolünde bir öge ile – canlı ve hedef rolündeki bir ögeyi aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda istem değiştiğinden anlam da değişmiştir. Ayrıca tahtḳa bin- şeklinde eş dizim oluşturmuştur. 4. A1: büt- ‘bitmek, sona ermek’ (AY 443, 14; EDT, 298) Bu fiil ünsüz+ünlü+ünsüz şeklindedir. [1] → [ne] [Konu] ~ 183 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine ötrü ançada oḳ bo bitmiş “bu şekilde orada bu sona ermiş” (AY 443, 14) Söz konusu fiilin anlamı ‘bitmek’ anlamından gelişmiştir. Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak -canlı ve konu anlamsal rolünde bir ögeyi aldığı görülmektedir. A2: büt- ‘yaratıcıya, bir kimseye vb. inanmak; güvenmek’ (KB, 5007; EDT, 348) [2] → [kim]+[kime, neye] [Deneyimci], [İçerik] Tükel büttüm emdi men saŋa “şimdi sana tamamen inandım” (KB, 5071) ḳul teŋrike bütti “kul Allah’a inandı” (DLT II, 294) Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak +canlı ve içerik anlamsal rolünde bir ögeyi aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda istem ve anlamsal rol değiştiğinden anlam da değişmiştir. 5. A1: edle- ‘toprak ekmek’ (USp 27, 4; OTWF, 435) Bu fiil ed isminden ed+le- şeklinde türemiştir (Erdal, 1991, s. 435). [2] → [kim]+[neye] [Eden], [Ürün] inçü borluḳḳa edlegüçi “bağı (bağa) ekecek” (USp 27, 4) Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak +canlı eden ve –canlı ürün anlamsal rolünde ögeler aldığı görülmektedir. A2: edle- değer vermek, yetiştirmek (KB, 1623; KBd, 142) [2] → [kim]+[kimi, neyi] [Eden], [Etkilenen] munı eḍleyin men bu bolsun kişi “Bunu yetiştireyim adam olsun” (KB, 1627) ~ 184 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak +canlı eden ve +/- canlı etkilenen anlamsal rolünde ögeler aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda anlamsal rol değiştiğinden anlam da değişmiştir. 6. A1: evir- ‘evirmek, dolanmak, çevirmek; tercüme etmek’ (T I K, 4; U I, 14; AY 160, 23; DLT I, 178; EDT, 14) Bu fiil ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz şeklindedir. [2] → [kim]+[neyi] [Eden], [Güzergâh] kögmen yışıġ evirü keltimiz “Kögmen dağını dolanarak geldik” (T. I K, 4) A2: evir- ‘çevirmek, tercüme etmek’ (U I, 14; AY 160, 23; DLT I, 178; EDT, 14) [3]+(1) → [kim]+[ne, neyi]+ (nereden)+ [nece] [Eden], [Konu], (Kaynak), [Hedef] enetkek tılıntın tabgaç tılınça evirmiş “Sanskrit dilçinden Çin diline (dilince) çevirmiş” (U I, 14) A3: evir- ‘(bir yerden) çevirmek’ (AY 160, 23; DLT I, 178; EDT, 14) [3] → [kim]+[kimi, ne, neyi]+[nereden] [Eden], [Etkilenen], [Tamamlayıcı] ol meni yoldın ewürdi ol ayaḳ ewürdi “O beni yoldan çevirdi” (DLT I, 178) “O ayak çevirdi” (DLT I, 178) Söz konusu fiil ‘dolanmak’ temel anlamına sahiptir. Araştırılan fiilin bu kullanımda zorunlu istem olarak +canlı eden, +/- canlı etkilenen ve –canlı tamamlayıcı anlamsal rollerinde ögeler aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda zorunlu istem ögeleri ve anlamsal roller değiştiğinden anlam da değişmiştir. Ayrıca şu ayırt edici eş dizimler de tespit edilmiştir: yoldın ewürdi ayaḳ ewürdi 7. A1: ıd- yıd- ‘göndermek, ulaştırmak’ (KT G, 8; T. K, 10; KB, 395; DLT III, 172; EDT, 37) ~ 185 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine Bu fiil *ı- fiilinden *ı-d- şeklinde türemiştir. [2]+(1) → [kim]+[kim, ne; kimi, neyi]+(nereye, kime, nereye doğru) [Eden], [konu], (Hedef) (a)rḳ(ı)ş tirk(i)ş ı(d)s(a)r “kervanlar gönderse (KT G, 8) [2] → [kim]+[ne] [Eden], [Konu] kül teginig az erin ertürü ıdtımız “Kül Tegin’i az askerle ulaştırarak gönderdik” (KT D, 40) [2] → [kim]+[kimi] [Eden], [Konu] ıḍġıl meni toḳışḳa “beni savaşa gönder” (DLT III, 172) [2]+(1) → [kim]+[kim, ne; kimi, neyi]+(nereye) [Eden], [konu], (Hedef) maŋar ıḍġıl anda öküş raḥmetin “Orada nice rahmetini bana ulaştır” (KB, 395) [2]+(1) → [kim]+[neyi]+(kime doğru) [Eden], [konu], (Hedef) A2: ıd- yıd- ‘bir süreyi (boşa) geçirmek’ (KB, 1117, 5161) [2] +(1) → [kim]+[ne, neyi]+(neye) [Eden], [Etkilenen]+(Hedef) yigitlikni ıdtım yavalık bile “gençliği boşuna harcadım” (KB, 1117) [2] → [kim]+[ne, neyi] [Eden], [Etkilenen] küsüş tut tiriglik kerek işke ıd ~ 186 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine “hayatı gerekli işlere harca” (KB, 5161) [2] → [kim]+[ne, neyi]+(neye) [Eden], [Etkilenen]+(Hedef) Araştırılan fiilin bu kullanımda zorunlu istem olarak +canlı eden, -canlı etkilenen anlamsal rollerinde tamlayıcı aldığı görülmektedir. Seçimlik istem olarak da söz konusu fiil –canlı hedef anlamsal rolünde bir tamlayıcı alabilmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda söz dizimsel düzeyde zorunlu istem ögeleri ve anlamsal roller değiştiğinden anlam da değişmiştir. A3: ıd- yıd- ‘ün v.b. yayılmak’ (KB 2945) [1] → [ne] [Konu] yaġı boynı yençer kü çawın ıdur “düşman boynunu ezer ve ünü yayılır” (KB, 2945) Söz konusu fiil ‘göndermek’ temel anlamına sahiptir. Araştırılan fiilin bu kullanımda zorunlu istem olarak +canlı eden, -canlı konu anlamsal rollerinde tamlayıcı aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda zorunlu istem ögeleri ve anlamsal roller değiştiğinden anlam da değişmiştir. Ayrıca şu ayırt edici eş dizim de tespit edilmiştir: çawın ıd- ‘ünü yayılmak’. 8. A1: kötür- ‘yükseltmek, kaldırmak’ (KT D, 11; M I 6, 2) Bu fiil ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz şeklindedir. [2]+(1) → [kim]+[kim, kimi; ne, neyi], (nereye, nereye doğru) [Eden], [Konu], (Hedef) yüg(e)rü kötürm(i)ş (e)r(i)nç “yukarı (yukarıya doğru) kaldırmış tabi” (KT D, 11) basın yoḳaru kötürüp ‘başını yukarı kaldırıp’ (M I 6, 2) [2]+(1) → [kim]+[neyi], (nereye doğru) [Eden], [Konu], (Hedef) ~ 187 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine Söz konusu fiilin Eski Türkçede tespit edilmiş ilk kullanımlarında bir şeyi yukarı doğru götürmek, yani kaldır- temel anlamı görülmüştür. Araştırılan fiilin bu kullanımda zorunlu istem olarak +canlı eden, +/– canlı konu anlamsal rollerinde tamlayıcı aldığı görülmektedir. Ayrıca bu anlamda seçimlik istem de hedef anlamsal rolünde yön ya da yönelme durumu ekli tamlayıcılarıyla kullanılabilmektedir. A2: ‘kötür- ‘(bir kimseyi, bir şeyi) yüceltmek’ (BK D, 21) [2] → [kim, ne]+[kimi, neyi] [Eden], [Mevzu] ögüm ḳatunuġ kötürügme teŋri “annem hatunu yükselten (yücelten tanrı)” (BK D, 21) Bu kullanımda derin yüzeyde teŋri ögüm ḳatunuġ kötürdi “Tanrı annem hatunu yüceltti” cümlesi söz konusudur. Araştırılan fiilin zorunlu istem olarak +/– canlı eden, +/– canlı mevzu anlamsal rollerinde tamlayıcılar aldığı görülmektedir. A3: kötür- ‘bir şey(i) kaldırmak, yok etmek’ (TT VI, 446; KB, 145) [2] → [kim]+[ne, neyi] [Eden], [Tamamlayıcı] tamudaki emgekin tükel kötürür “tüm cehennem acılarını sona erdirir” (TT VI, 446) körüşmez yaġılar kötürdi öçin “Görüşmez düşmanlar öçlerini kaldırdılar” (KB, 145) Araştırılan fiilin bu kullanımda zorunlu istem olarak +canlı eden, –canlı tamamlayıcı anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. Bu söz dizimsel kullanımda anlamsal roller değiştiğinden anlam da değişmiştir. Ayrıca şu ayırt edici eş dizim de tespit edilmiştir: öçin, emgekin v.b. kötür- ‘öç, ızdırap vb. yok saymak, sona ermek’ A4: kötür- ‘götürmek, taşımak’ (DLT II 75, KB 6228) [2]+(1) → [kim, ne]+[kimi, neyi]+(kime, nereye) ~ 188 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine [Eden], [Konu], (Hedef) er yük kötürdi “Adam yük taşıdı” (DLT II, 75) [2] → [kim]+[ne] [Eden], [Konu] negü yük kötürdüŋ köŋülke bu kün “bugün gönlüne nasıl bir yük yükledin” (KB, 6228) [2]+ (1) → [kim]+[ne]+(neye) [Eden], [Konu], (Hedef) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +/– canlı eden, – canlı tamamlayıcı anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. Bu fiilin seçimlik istem olarak da hedef ifade eden yön ya da yönelme durumu ekli tamlayıcılarını alması mümkündür. Bu söz dizimsel kullanımda Karahanlı Türkçesi döneminden itibaren yeni bir kullanım söz konusu olmuştur. 9. A1: tutuz- ‘yakalatmak, teslim etmek, emanet etmek’ (İPKP LXVII, 8; KB, 58; OTWF, 758) Bu fiil tut- fiilinden tut-(u)z- şeklinde türemiştir (OTWF, 758). [3] → [kim]+[kimi, neyi]+[kime] [Eden], [Faydalanan, Konu], [Alıcı] évinteki uluġ kiçigke tutuztı “evindeki büyük ve küçüklere emanet etti” (İPKP LXVII, 8) [2] → [kim]+[kime]+[kimi] [Eden], [Alıcı], [Faydalanan] bayatḳa tutuzdum seni men “Seni Tanrıya emanet ettim ben” (KB, 58) [3] → [kim]+[kime]+[kimi] [Eden], [Alıcı], [Faydalanan] Söz konusu fiilin, zorunlu istem olarak dil mantığı gereği kurallı bir ~ 189 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine cümlede +canlı eden, +canlı faydalanan / -canlı konu ve +canlı alıcı anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. A2: tutuz- ‘söylemek, emretmek’ (DLT I, 462; KB, 1503) [2]+(1) → [kim]+[kimi, neyi]+(kime) [Söyleyen], [Söz], (Alıcı) kereklig sözüg men tutuzdum saña “gerekli sözü söyledim ben sana” (KB, 1503) men aŋar söz tutuzdum “Ben ona söz söyledim” (DLT I, 462) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +/– canlı söyleyen, +/– canlı söz anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. Bu fiilin seçimlik istem olarak da alıcı ifade eden yönelme durumu ekli tamlayıcısını alması mümkündür. Ayrıca eş dizim de bu kullanımda söz konusudur: söz(üg) tutuzdum “söz(ü) söylemek”. Bu söz dizimsel kullanımda Karahanlı Türkçesi döneminden itibaren yeni bir kullanım söz konusu olmuştur. 10. ud- ‘uymak’ (KTR 31, 40a3; KB, 2797; EDT, 38) [2] → [kim, ne]+[kime, neye] [Uyarıcı], [Tamamlayıcı] aŋar uḍtı “ona uydu” (KTR 31, 40a3) et-öz yeti endam köŋülke uḍar “Vücut yedi endam gönüle uyar” (KB, 2797) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +/– canlı uyarıcı, +/– canlı tamamlayıcı anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. 11. A1: ula- ‘bağlamak, eklemek’ (M III 22, 12; EDT, 126) Bu fiil ünlü+ünsüz+ünlü şeklindedir. [3] → [kim, ne]+[kimi, neyi], [neye: EÖ ‘üze’] [Eden], [İçerik], [Hedef] ~ 190 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine köŋülin nigoşaklar üze bamaz ulamaz “İnancını Mani dinine bağlayamaz” (M III 22, 12) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +/– canlı eden, +/– canlı içerik ve +/– canlı hedef anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. A2: ula- ‘feda etmek’ (KB, 2728) [2]+(1) → [kim]+[kimi, neyi], (kime, neye) [Eden], [Konu], (Faydalanan) teni cânı mâlın begiñe ular “Tenini, canını ve malını beyine feda eder” (KB, 2728) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +canlı eden, +/canlı konu anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. Bu fiil seçimlik istem olarak da +/– canlı faydalanan anlamsal rolünde yönelme durum ekli tamlayıcı almaktadır. 12. A1: yarlıḳa- ‘buyurmak’ (TT II 173b2 409, KB 3732; EDT 968) Hemen yukarıdaki yarlıḳa- fiili yarlıġ ‘emir, ferman’ (ETY) isminden +ḳa eki ile türemiştir (Clauson, 1972, s. 968). [2]+(1) → [kim]+[ne(yi)]+(kime) [Söyleyen], [Söz], (Alıcı) élig yarlıḳamış bitig birle söz “hükümdar mektupla söz buyurmuş” (KB, 3732) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +canlı söyleyen ve –canlı söz anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. Bu fiil seçimlik istem olarak da + canlı alıcı anlamsal rolünde yönelme durumu ekli tamlayıcı almaktadır. A2: yarlıḳa- ‘birisini korumak, esirgemek’ (TT II 8, 39) [2] → [kim]+[kimi, neyi] [Eden], [Etkilenen] siz meni yarlıḳaġay ~ 191 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine “siz beni esirgeyiniz” (TT II 8, 39) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +canlı eden ve +/– canlı etkilenen anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. A3: yarlıḳa- ‘bağışlamak, affetmek’ (KB, 495) [2] → [kim]+[kimi, ne(yi)] [Deneyimci], [İçerik] yatıġ yarlıḳaġıl “yabancıyı bağışla” (KB, 495) Söz konusu fiilin zorunlu istem olarak dil mantığı gereği +deneyimci ve +/-canlı içerik anlamsal rollerinde durum ekli tamlayıcılar aldığı görülmektedir. Sonuç Çalışmamızda istem teorisine göre veriler elde etmek ve çıkarımlar yapabilmek için KB’de Eski Türkçeye göre anlam bakımından farklılık gösteren ve kullanım sıklığı fazla olan fiiller ana kütleden örnek olarak seçilip sınırlandırılmıştır. Bu fiiller, istemle ilgili olan bağımsal dil bilgisi, evrensel dil bilgisi, durum dil bilgisi, yönetim ve bağlama teorileri açısından kurumsal incelemeye tabi tutulmuştur. KB’deki fiillerin istem bilgisini mantıksal, anlamsal ve söz dizimsel düzeylerde ortaya koymak için uygulamalı dil bilimi çözümlemeleri de yapılmıştır. Söz konusu örnek fiillerin incelenmesinden elde edilen bulgular şu şekildedir: KB’de ortaya çıkan anlamlandırma problemlerinde ve söz dizimi incelemelerinde fiillerin baş yönetici öge olarak bağımsallık ilişkisiyle aldıkları zorunlu ve seçimlik istemler (varsa durum ekli tamlayıcılarıyla) ve bu fiillerin diğer ögelere verdikleri anlamsal roller tespit edilmelidir. Bu şekilde bir fiilin farklı anlamsal kullanımları tespit edilebilir. Söz konusu fiillerden KB’de Göktürk ve Eski Uygur Türkçesine göre anlam bakımından farklılık gösterenlerin yüklem yönetiminde farklı anlamsal rollere ve bazen de durum ekli tamlayıcılara sahip olabildikleri tespit edilmiştir. Fiillerin aldıkları istem sayılarının ve durum ekli tamlayıcıların genellikle fiilin anlamı değiştikçe farklılaşabildiği görülmüştür. İncelenen örnek fiillerin sahip olduğu mantıksal, biçimsel ve söz dizimsel istemlerinin cümlelerin söz dizimsel görünümünün belirlenmesinde etkin olduğu görülmüştür. Araştırmamızda adı geçen eserde incelenen fiillerin, aldıkları on altı anlamsal rol ile yirmi altı farklı anlamsal yapı çerçevesi meydana getirdikleri görülmüştür. Eserde bulunan söz dizimsel ve anlamsal istem yapıları farklı sıklıklarda yer almıştır. KB üzerine yapılan anlamsal, yapısal ve söz dizimi ~ 192 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine çalışmalarında bu modellerden faydalanılabilir. İncelenen fiillerin bir, iki, üç ve dört istem alabildikleri görülmüştür. KB’de incelenen örnek fiillerden tek istemli olanlar bir, iki istemliler üç, üç istemliler beş ve dört istemliler bir söz dizimsel yapı modeli gerçekleştirmişlerdir. Örnek fiilleri söz dizimsel yapı modelleri ile sahip oldukları anlamsal rollerine göre sınıflandırdığımızda anlamsal yapı modelleri nicelik olarak farklı gerçekleşir. Bir istem alan fiiller üç, iki istem alanlar on dört, üç istem alanlar altı, dört istem alanlarsa bir olmak üzere yirmi dört farklı anlamsal yapı modeli ortaya koyar. Anlamsal rol modellerinin çeşitliliği KB’de yer alan dünya görüşünün derinliğine ve Türk dilinin o dönemde ulaştığı anlatım gücüne bir delildir. Eserdeki fiillerin istemlerinin analizi sonucunda ulaştığımız anlamsal ve söz dizimsel cümle modelleri şu şekildedir: [1] → [kim, ne] [Uyarıcı] [1] → [kim, ne] [Etkilenen] [1] → [ne] (2) [Konu] [2] → [kim]+[kimi, neyi] [Eden], [Etkilenen] [2] → [kim]+[neyi] [Eden], [Güzergâh] [2] → [kim]+[neye] [Eden], [Ürün] [2] → [kim]+[kimi, ne(yi)] [Deneyimci], [İçerik] [2] → [kim]+[kime, neye] [Deneyimci], [İçerik] [2] → [kim]+[ne, neyi] [Eden], [Hedef] [2] → [kim]+[neye] [Eden], [Uyarıcı] [2] → [kim]+[neye] (2) [Eden], [Hedef] ~ 193 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine [2] → [kim]+[kime, neye] [Deneyimci], [Uyarıcı] [2] → [kim]+[kimden] (2) [Eden], [Kaynak] [2] → [kim, ne]+[kimi, neyi] [Eden], [Mevzu] [2] → [kim]+[ne, neyi] [Eden], [Tamamlayıcı] [2] → [kim, ne]+[kime, neye] [Uyarıcı], [Tamamlayıcı] [2] → [kim]+[kimi, neyi] [Eden], [Faydalanan] [2]+(1) → [kim (ne)]+(kime, neye)+[ne] [Eden], (Etkilenen), [Tamamlayıcı] [2]+(1) → (3) [kim]+[kim, ne; kimi, neyi]+(nereye, kime, nereye doğru) [Eden], [Konu], (Hedef) [2]+(1) → [kim]+[kimi, neyi], (kime, neye) [Eden], [Konu], (Faydalanan) [2] +(1) → [kim]+[ne, neyi]+(neye) [Eden], [Etkilenen], (Hedef) [2]+(1) → [kim]+[kimi, neyi]+(kime) (2) [Söyleyen], [Söz], (Alıcı) [3] → [kim]+[kimi, ne, neyi]+[nereden] [Eden], [Etkilenen], [Tamamlayıcı] [3] → [kim]+[kimi]+[kime] [Eden], [Faydalanan], [Alıcı] [3] → [kim, ne]+[kimi, neyi]+[neye: EÖ ‘üze’] [Eden], [İçerik], [Hedef] [3]+(1) → [kim]+[ne, neyi]+ (nereden)+ [nece] ~ 194 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine [Eden], [Konu], (Kaynak), [Hedef] Tarihî ve günümüz Türk lehçeleri metin araştırmalarında çalışmamızda uygulamasını da gösterdiğimiz fiil-tamlayıcı ilişkisi, tamlayanın nitelikleri, anlam, anlamsal roller ve söz dizimi kategorilerinin tümünü kapsayan istem bilgisi yer almalıdır. Cümlede özellikle yüklem işlevindeki fiilin etrafında açtığı boşlukları dolduran ögelerin yüklemle ilişkisi bakımından durumu, işlevi ve yer aldıkları anlamsal roller belirlenmelidir. Sıradan kelime öbekleriyle deyimler arasında kalan dil bilimsel bir olgu olan eş dizimler de fiillerin isteminde tespit edilmiştir. İstem çalışmalarında eş dizimler de anlamlandırma, söz dizimi gibi konularda dikkate alınmalıdır. KB’den alınan örnek fiiller istemlerini genelde yalın, yükleme, yönelme, yön, bulunma, çıkma, araç, eşitlik durumu ekli tamlayıcılarla ve edat öbekleriyle tamamlamışlardır. KB’deki yönetici işlevindeki fiillerin açtığı boşlukları dolduran katılanların sırasıyla yedi örnekte özne + (ekli, eksiz) yükleme durum, altı örnekte özne + yönelme, bir örnekte özne + çıkma, dört örnekte özne + yükleme + yönelme (Seçimlik istem olarak örneklerden birinde yönelme ile yön tamlayıcıları da kullanılabilir.), bir örnekte özne + yönelme (seçimlik istem olarak) + (ekli, eksiz) yükleme, bir örnekte özne + yükleme + yönelme, bir örnekte özne + yükleme + edat öbeği, bir örnekte özne + yükleme + çıkma, bir örnekte özne + yükleme + çıkma (seçimlik istem olarak) + eşitlik durum ekli tamlayıcılarıyla cümleleri oluşturduğu tespit edilmiştir. Böylece KB’deki fiillerin aldıkları durum ekli tamlayıcıların ve anlamsal rollerin değişiminin anlamı değiştiren süreçle ilişkili olduğu görülmüştür. Bir fiilin anlamsal değişmelerinde durum ekli tamlayıcılar değişmediğinde de anlamsal rollerde değişiklikler izlenmiştir. Örneklerden çıkarılan istem bilgisi bakımından söz dizimi modellerinde yalın, yükleme ve yönelme durumu ekli tamlayıcı (seçimlik istem olarak) dizilişinin üç istem alan fiillerde daha fazla kullanıldığı görülmüştür. Bilindiği üzere Türkçede fiil tamlayıcı ilişkisini esas alan tek sınıflama, fiillerin nesne alıp almamalarına göre geçişli ve geçişsiz fiiller olarak ikiye ayrılmasıdır. L. Karahan’a göre geçişlilik ve geçişsizlik kavramlarının sınırları net olarak çizilememiştir ve bu sınıflama dışında başka bir sınıflandırma gereklidir (Karahan, 1997, s. 209-213). Bize göre fiillerin aldıkları zorunlu ve seçimlik istemler çalışmamızdan çıkan bulguların da desteklediği üzere bu gereksinimi karşılamaktadır. Eski Türkçede fiillerden başka ad, sıfat, edat, birleşik fiil vb. gibi istem potansiyeli olan ögeler de vardır. Bu ögeler de istem bilgisi açısından incelenmelidir. Çalışmamızda KB’deki fiiller dil evrensellikleri, dil tipolojisi, istem düzeyleri, zorunlu ve seçimlik istemler, anlamsal roller vb. kullanılarak istem bilgisi açısından incelenmiştir. Sonuç olarak anlamsal roller, bağımsal dil bilgisi, evrensel dil bilgisi, durum dil bilgisi, yönetim ve bağlama teorileri gibi istem bilgisiyle ilgili dil bilimsel yaklaşımlardan uyarladığımız yöntemin tarihî Türk lehçelerine uygulanabildiği KB üzerine yaptığımız istem çalışmasında ~ 195 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine görülmüştür ve istem teorisini biçim, söz dizimi ve anlam bilgisi araştırmalarında karşılaşılan problemlerin çözümünde kullanmanın mümkün olduğu bu çalışmadaki uygulamalardan anlaşılmıştır. Kısaltmalar AH Atabetü’l-Hakayık AY Altun Yaruk AY IX Altun Yaruk IX. Kitap BK Bilge Kağan BT Berliner Turfantexte DKPAM Daśakarmapathâvadânamâlâ (M. Elmalı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi) DTS Drevnetyurskiy Slovar EDT An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish GT Gülistan Tercümesi HT Hsüan-Tsang’ın Uygurca Yaşamöyküsü (VI. bölüm) Hüen-ts Hüen-Tsang IB Irk Bitig İPKP İyi ve Kötü Prens Öyküsü KB Kutadgu Bilig KBç Kutadgu Bilig çeviri KE Kıṣṣaü’l-Enbiyā KT Kül Tegin KTR Kuran Tercümesi Rysland KİP Kuanşi İm Pusar M Manichaena I, II, III. MS Maytrısimit ME Mukaddimetü’l- Edeb METY Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları NF Nehcü’l-Ferādȋs O. Ongin Yazıtı ~ 196 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine OTWF Old Turkic Word Formation OY Orhon Yazıtları (M. Ergin) OYT Orhon Yazıtları (T. Tekin) ŞU Şine Usu Yazıtı T. Tonyukuk Yazıtı TDES Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü TT Turfatext UWNEU Uigurishes Wörterbuch VEWT Versuch eines Etymologyschien Wörterbuch der Türksprachen Kaynaklar Ágel, V. & Fischer, K. (2010). “Dependency Grammar and Valency Theory”, The Oxford Handbook of Linguistic Analysis. UK: Oxford University Press, s. 223-256. Allerton, D. J. (1982). Valency and the English Verb. London-Newyork. Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig (Çeviri). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ………….. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ………….. (1999). Kutadgu Bilig I (Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Arlotto, A. T. (1966). The Uighur Text of Hsuan Tsang’s Biography II, III, IV. Harvard University. Bang, W. & Gabain, A. von (1929- 1931). Türkische Turfan-Texte I- V. SBAW. Bang, W. & Gabain, A. von, Arat, R. R. (1934). Türkische Turfan-Texte VI. SBAW. Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (hâl) Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Chomsky, N. (1988). Lectures and Binding Theory. Dordteht. Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-CenturyTurkish. Oxford University Press. Eckmann, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Eraslan, K., Sertkaya, O. F. & Yüce N. (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü. Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri (Fiil). Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları. Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. Wiesbaden. Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. ~ 197 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine ………….(1980). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Fillmore, C. J. (2003). Valency and Semantic roles: the Concept of Deep Structure case Valency and Semantic roles, Dependenz und Valenz: An International Handbook of Comtemporary Research. Berlin and Newyork: Walter de Gruyter, s. 457-475. Gabain, A. von (1931). Uigurica IV, ABAW, Berlin. _________ (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. ABAW. _________ (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. _________ (1959). Türkische Turfan-Texte X. ABAW. Gabain, A. von & Winter, W. R. (1958). Türkische Turfan-Texte IX. ABAW. Götz-Votteler, K. (2007). “Describing Semantic Valency”, Valency – Theorical, Descriptive and Cognitive Issues. Thomas Herbest, Katrin Götz-Votteler (eds.), Berlin, New York: Mouton de Guyter, s. 37-50. Hamilton, J. (1988). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (Çev. Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Helbig, G. & Wolgang, S. (1991). Wörterbuch zur Valenz und Distribution deutscher Verben. Max Niemeyer Verlag, Germany, Tübingen. Herbst, T., Heath D. vd. (2004). A valency dictionary of English, A Corpus-Based Analysis of the Complementation Patterns of English Verbs, Nouns and Adjectives. Berlin-New York. Herbst, T. & Roe, I. (1996). “How obligatory are obligatory complements? An alternative approach to the categorization of subjects and other complements in valency grammar”, English Studies, 77(2), s. 179-199. Kahraman, T. (1996). Çağdaş Türkçedeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karahan, L. (1997), “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, 549, s. 209-213. Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Nadalyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Leningrad: Izdatel’stvo Nauka. Ninio, A. (2006). Language and the Learning Curve- A New Theory of Synatactic Development. New York: Oxford Press. Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: BilgeSu Yayınları. ~ 198 ~ E. Besli ◦ Kutadgu Bilig’deki Fiillerin İstemi Üzerine Özbay, B. (2014). Huastuanift (Manihaist Uygurların Tövbe Duası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Özönder, F. S. Barutçu (1998). Üç İtigsizler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ružička, R. (1978). “Three Aspect of Valence”, Valence, Semantic Case, and Grammatical Relations. Amsterdam, Jhon Benjamins B. V., s. 47-55. Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit nom Bitig. Berliner Turfantexte IX, Berlin. Tesniére, L. (1959). Les Éléments de syntaxe structural. Klincksieck, Paris. __________ (2015). Elements of Structural Syntax (Çev. S. K. Timothy Osborne). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. Timurtaş. F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Kitabevi. http://derlem.cu.edu.tr ~ 199 ~