DÜ LA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R ÖZGE EKER - ABDULLAH KÖK DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI AS NY Türk Dünyası Araştırmaları Mart - Nisan 2017 TDA Cilt: 115 Sayı: 227 Sayfa: 103-114 Geliş Tarihi: 20.03.2017 Kabul Tarihi: 03.04.2017 DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI Özge EKER* - Doç. Dr. Abdullah KÖK** Öz Bu çalışmada, Hakaniye Dönemi eserlerinden Hakaniye Türkçesi Kur’an Çevirisi Tiem 73, Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakâyık’ta geçen Bal sözcüğünden hareketle söz metaforları kültür tarihi ve lingüistiği bağlamında ele alınacaktır. Divân-ı Hikmet’te sıklıkla kurulan bal/söz ilgisi Atâbetü’l Hakayık’ta aynı sıklıkta olmasa da karşımıza çıkar. Bal kültür lingüistiğinde kıymet, değer, zahmet ve sonuç itibarı ile soyut somut karşılık bulan bir değerler bütünüdür. Tevhidin iddia ve ispatında başvurulan en güçlü kıyastır. Balı dünyanın bin bir çiçeğinden toplayan arılar çalışkanlık, sabır ve değerle sözlü ve yazılı kültürde karşılığı ve kıymeti olan varlıklardır. Kültürün mihenk unsuru söz, balla ilgili kurularak sözlü ve edebî Türk kültüründe bedii karşılık bulur. Söz, başlatan ve bitiren özelliği ile değerli kültür dizinidir. Kozmogoni de ilk ve son -söz- vardır. Söz kozmogoniyle bir ve eşittir. Söz değerlidir ve kutsaldır. İlk İslâmî dönem eserlerinde de sözün kutsiyeti, gücü ve değeri balla ilgi kurularak verilmiştir. Bu çalışmada da çağdaş dilbilim konularından metaforlarla bal unsuru bağlamında sözün kutsi gücünün Türk kültür tarihindeki yeri ve değeri kültürel lingüistiği çerçevesinde değerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: Atabetü’l Hakâyık, Divân-ı Hikmet, Bal, Söz, Kültürel Metafor. Honey And Say Metaphors In Divân-ı Hikmet And Atabetu’l Hakayık Abstract In this work ıt will be handled with “say” metaphors from “honey” word, that in Karakhanid Turkish Qur’an Translation TIEM 73, Dîvân-ı Hıkmet and Atabetu’l Hakâyık, in context of culture history and linguistics. Honey/say attention, that established frequently in Dîvân-ı Hıkmet, confront to us in Atabe* ** Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD Doktora Öğrencisi. Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Eski Türk Dili ABD. 103 227_Abdullah_Kok.indd 103 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI TDA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R AS NY tü’l Hakâyık although to this frequently. Honey is whole values in culture linguistics found value, merit, trouble and eventually found transcendental and concrete. It is the most strong comparison appealed claim and proof of Unıty. Bees, gathering honey from world of a thousand flowers, are creatures being response and value with patience and value in verbal and written culture. Saying that constituent of culture, find out artfully response connecting honey in verbal and literal Turkish culture. Say is worthwhile culture index with feature of initiative and finisher. There are first and last say in cosmogony. Say is the same and equal with cosmogony. Say is valuable and holy. Saying of holiness, strength and value has been given established attention with honey. In this work saying of holy strength place of and worthwhile in Turkish culture history, will be evaluated from metaphor, that subject of contemporary linguistics, in frame of culture linguistics. Keywords: Atabetu’l Hakâyık, Divân-ı Hikmet, Honey, Say, Cultural Metaphor. Metafor Çağdaş dilbilim konularından olan metafor, geleneksel dilbilgisinde istiare, deyim aktarması adlarıyla anılır. Metaforlar dil içinde sözcüklerin kullanılışına göre meydana gelmiş dil olaylarıdır. Bunun nedeni daha etkileyici anlatıma sahip olmak, anlatılmak istenen duygu ve düşüncelerin karşı tarafa daha iyi aktarılma isteğidir. Geleneksel dilbilgisinde metaforlar istiareler (teşbihler), deyim aktarmalarıdır. Sözcükler metaforlu kullanımlarda sözlük anlamından farklı olarak daha zengin bir bağlamda sunulurlar. Metaforlar sözcükler arası belirli yönlerden karşılaştırma, benzetme, ilgi kurma yoluyla oluşturulur. Bu kullanımlar sözcüğün ve dolayısıyla dilin de anlam alanlarını genişletir.1 Çağdaş dilbilimde ise metaforlar insan zihnindeki mevcut modellerin kaynak alan ve hedef alan üzerine haritalandırılması yani konuşlandırılmasıdır. İki alan arasında yapılan bir planlama-haritalama yoluyla anlatılmak istenen düşünceye ulaşılmasıdır.2 Metaforları anlamı zorlaştıracak, ağır, terkipli, karışık söz dizimleri yerine onları dilin, zihnin, yaşananların, duyguların, anlatılmak istenenlerin aktarıldığı yol, kanal söz dizimleri olarak görmeliyiz. Metafor konusunda Batı dünyasında yapılan çalışmalar metaforun her alanıyla ilgili yapılmış müstakil çalışmalardır. Metafora hem yapısal hem de kültürel açıdan yaklaşımların yer aldığı çalışmalar vardır. Kittay metaforlara bilişsel ve yapısal kavramlar olarak yaklaşırken, Lakoff ve Johanson insanların günlük hayatından, bir toplumun kültürel gelişmişliğinden veya ekonomik göstergelerinden çıkarttıkları kavramlar olarak yaklaşırlar. 1 Fevziye Abdullah Tansel, İyi ve Doğru Yazma Usülleri III, Kubbealtı Yayımları, İstanbul, 1987, s. 40-41. Metafor hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât), Enderun Kitabevi, İstanbul, 1983, s. 154; Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim 3, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1990, s. 186-187. 2 Mağfiret Kemal, Budhist Türk Çevresi Eserlerinde Metafor, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara, 2003, s. 1. 104 227_Abdullah_Kok.indd 104 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R ÖZGE EKER - ABDULLAH KÖK DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI AS NY Kittay’a göre metafor dilin olmazsa olmaz bir kuralıdır. Çeşitli bağlamların soyutlamalarını, bakış açılarını bir araya getirirler. Metaforlar kavram alanı yoluyla farklı ve uyumsuz halde olan yan yana sıralanmış sözcükleri anlam bütünlüğüne doğru ilerletir ve ayrıştırır.3 Lakoff ve Johanson’a göre ise metaforlar bir kültür birikimi, savunulan görüşler ve yaşantı sonucu ortaya çıkarlar. Kültürel ve dinî yaşantının da metaforik yapılarda önemli bir yeri vardır.4 Metafor kullanımlarında kaynak alan ile hedef alanın tespit edilmesi önemlidir. Kaynak alan metaforlu bir imajdır. Metaforlu olarak kullanılan kavramın temel anlamına dayanarak onun bir başka anlamda bir başka kavram olarak anlaşılmasını sağlayan kavramdır. İkinci nüfuz alanı ise hedef alanıdır. Hedef alan metaforlu değişimi kabul eden kavramdır.5 Bunlar da kendi aralarında haritalandırılarak yani birbirleri üzerine yapılandırılarak, hedef alan ve kaynak alan arasında ilgi kurularak metafor şemaları üst ve alt metaforlar çıkar ki ilgili metaforun ve konu olan sözcüklerin, düşüncelerin kavram ve anlam alanları ortaya çıkar. Metafor ve Türk Kültürü Bir kültürün temel kavramları ve metafor yapıları birbirleriyle tutarlı olmalıdır. Metafor yapıları ve yaşadığımız değerler birbirlerinden bağımsız değillerdir. Her ikisi de tutarlı bir form oluşturmalıdır.6 Metaforu ve teknik özelliklerini ayrıntılı şekilde ele alan Kövecses de metaforu ve kaynaklarını kültürde arar. Hatta metaforun kökeninin mitlerde ve tarihî metinlerde aranması gerektiğini vurgular. Bir metaforun karakterinin kültürel çeşitliliklere bağlı olduğunu gösterir.7 Divân-ı Hikmet ve Atabet’ül Hakayık gibi İslâmî kültür eserlerine çağdaş anlamda metafor yapılarıyla baktığımızda Türk-İslâm kültür kategorisi ile karşılaşırız. Bu hacimli kültürel kategori karşısında Lakoff-Johanson düşünceleri bile yetersiz kalabilir. Divân-ı Hikmet eserinde birçok kutsal olgu, nasihat, doğru yola çağırma vardır. Bir “emanet” düşüncesi hurma ve ulaşılmazlık, titizlik, değerlilik, kutsallık unsuru “bal” vardır. Her ikisi de Kur’ân-ı Kerim’de Nahl suresinde geçmektedir. Bu bir kültürdür. Bir İslâmi-Türk kültür kategorisidir. Türklüğü ve Türkçe söylemeyi kendine ülkü edinmiş Ahmet Yesevî’nin eserinde Kurân-ı Kerim’den pek çok iktibasların veya düşüncelerin alınması Türk-İslâm kültürünün tamamlayıcı ve kapsayıcı özelliğini bize gösterir. Bu türlü bakış açılarına çağdaş dilbilimsel bir metot olan metaforlarla ayrıntılı bir şekilde ulaşabiliriz. Divân-ı Hikmet’te bal ve hurma unsurunun yanında pek çok kavrama metaforlar yoluyla ulaşabiliriz. Bununla ilgili olarak da önemli bir konu -söz-dür. Hikmetler adından anlaşılacağı üzere -söz- ve 3 Eva Feder Kıttay, Metaphor It’s Cognitive Force and Linguistic Structure, Clarendon Press, Oxford, 1987, s. 17. 4 George Lakoff - Mark Johnson, Metaphors We Live By, The University of Chicago Press, London, 1980, s. 39-40. 5 6 7 Kemal, a.g.e., s. 38. Lakoff - Johnson, a.g.e., s. 23. Zoltan Kövecses, Metaphor: A Practical Introduction, Oxford University Press, London, 2002, s. 7-10. 105 227_Abdullah_Kok.indd 105 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI TDA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R AS NY onun varyantı Hikmetler kutsaldır. Divân-ı Hikmet’te her iki değerli ve hayatî unsur bir arada kullanılmıştır. “Bal” ve “Söz” Divân-ı Hikmet’te sözler bal gibi değerli atfedilmiştir. Dünya da kıymetin karşılığı olan -bal- bin bir diyarın kıymetli bitkilerinden ilmek ilmek alınıp işlenen zaman içerisinde oluşarak gelen bir değerdir. Hayata renk ve tat katar. Şifa verir. Var olması dünyadaki hayatın devam edişinin göstergesidir. Yok olması ise insanlığın sıkıntı ile karşılaşacağının göstergesidir. Söz de böyledir. Doğru ve değeri olan bir söz insanı yüceltir ve yaşama imkanı verir. Yanlış bir söz ise birçok hayatı yok edebilir. Her iki kavramın da anlam alanında insanlığı var edecek ya da yok edecek bir gücü vardır. Söz, Allah’ın dünyayı ilk yarattığı günden bu yana vardır. İnsanlığın her döneminde söz değerli ve kutsaldır. Dinlenilmesi gerekir. Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakâyık’ta da Türk-İslâm kültürünün de içerisinde yer alan önemli unsurlar, bilgi, doğruluk, mütevazılık, kanaatkarlık, yalansız dünya ve insan, cömertlik, emanet, zaman, ölüm, kader algısı çok katmanlı yapılar içerisinde anlatılmaktadır. Tarih Boyunca Söz Kavramı Dört semavî kitapta olduğu gibi her şeyden önce -söz- vardır. Söz de kutsal yaratıcı gibi Türklerin arasındaki anlayışa göre başlangıçtan beri vardır. Örneğin Türk mitolojisine göre Ak Ene ve Ülgen arasındaki diyalogdan sonra evren yaratılmıştır. Söz maddî alemden öncedir. En eski Türk kültüründe söz evrenin yaratılışında önemli bir konumdadır.8 Türklerin tarihinin temel yapıtaşları destanlarda da -söz- söz ve düşünceler önemli bir yerdedir.9 Söz unsuru o kadar önemlidir ki Eski Yunan kaynakları başta olmak üzere pek çok eser -sözün kullanımı- retorik üzerine kitaplar yazılmıştır.10 Bu kitaplar da halen günümüze ışık tutmaktadır. Bu konu da sözün ilk kullanım çalışmalarını Aristo vermiştir. Türk İslâm felsefecilerine göre, Farâbî11 ve İbn-i Sînâ’ya göre söz (lafız) mantık ilminin ön şartlarından biri olarak kabul edilmiştir. Gazali’de söz (lafız) konusunu geniş bir şekilde eserlerinde işlemişlerdir.12 Söz unsuruna Türk Dili Tarihi alanındaki eserlerde de rastlarız. Köktürk Kağanlık Yazıtları Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk’un sözlerinin bir araya gelmesiyle oluşmuş sağlam tarihî Türklük kaideleridir. “Semavî yaratıcı gibi ve Semavî yaratıcı tarafından yaratılmış Türk Bilge Hakan bu devirde (tahta) oturdum. Sözlerimi baştan sona (sonuna kadar, kesmeden) işitin.” [KT G1]13 “Dokuz Oğuz Beyleri ve halkı, bu sözlerimi iyice işitin (ve) dikkatlice dinleyin.” [KT G2]14 “Fakir halkı zengin yaptım, az halkı çok yaptım. Yoksa 8 Fuzuli Bayat, Türk Mitolojik Sistemi Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi 1, Ötüken Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2015, s. 85. 9 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, s. 39. 10 11 12 13 14 Aristoteles, Retorik, (Çev. Mehmet Doğan), YKY Yayınları, 14. Baskı, İstanbul, 2016, s. 33-39. Ahmet Arslan, Fârâbî, İlimlerin Sayımı, İhsâu’l Ulûm, Divan Kitap, 5. Baskı, Ankara, 2015, s. 49-55. Tahsin Görgün, “Lafız Maddesi”, TDVİA, Cilt: 27, Ankara, 2003, s. 46-47. Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2008, s. 21. Tekin, a.g.e., s. 21. 106 227_Abdullah_Kok.indd 106 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R ÖZGE EKER - ABDULLAH KÖK DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI AS NY bu sözümde yalan var mı?” [KT G10]15 “Semavî yaratıcı gibi semavî yaratıcıya benzer yapmış, Türk Bilge hakan sözüm: Babam Türk Bilge (Hakan…), Altı Sir, Dokuz Oğuz…” [BK D1]16 “Üç kaçak geldi sözleri bir idi: Kağanları orduyla sefere çıktı.” [T. 29]; “…Bögü Kağan bana böyle haber göndermiş. Apa Tarkan’a ise gizli bir mesaj göndermiş.”17 Yerleşik yaşamın, sosyal ve kültürel hayatın, eğitim ve öğretim unsurlarının daha da çok geliştiği Uygur Türkleri devresinde ise söz unsurunun önemli olduğu görülür. Yeni bir dinin kabulüyle birlikte Tarihî Türk dilinin özellikli metinlerinden Kutadgu Bilig’de ise söz birçok yerde sosyal ve kültürel bağlamlarda geçer. Aklın süsü dilse, dilin süsü sözdür; İnsanın özünü tutması gerektiği gibi sözüne de sahip olması gerektiği yanında söz ve su arasında da kutsallık açısından metin boyunca ilgiler kurulmuştur.18 Karahanlı döneminin İslâmî inanç kültürü zemininde yazılmış akıl ve gönül eserleri Atabetü’l ve Hakayık’ta ise -söz- diğer eserlerde olduğu gibi dünyanın değerli unsurlarıyla bağdaştırılmıştır.19 Kutadgu Bilig’de bilgi ve süs, Köktürk Kağanlık Yazıtları’nda devlet emiri, kanun olarak karşımıza çıkan -söz- İslâmî inanç bağlamında da bal ve hurma gibi kutsal, değerli ve maddî unsurlarla karşımıza çıkar. Bu çalışmada da kutsal ve değerli unsurlarla birlikte söz ve bal arasında metaforlar aracılığıyla oluşan anlam alanının tespitine çalışılacaktır. Kur’ân-ı Kerim, Türk Dili Tarihi Alanı ve Dünyada Bal Nahl sözcük olarak bal ve arı anlamlarına gelmektedir. Nahl suresinin içeriğini ise melekler aracılığıyla gönderilen vahiyler ve Allah’ın bizlere verdiği, dünyanın varoluş zincirinde yer alan arı ve bal unsurlarının da içerisine girdiği nimetler oluşturmaktadır.20 Bal Kur’ân-ı Kerim’de “Ǿasel” olarak da geçer. “Takva sahiplerine va’dedilmiş cennetin durumu: Orada bozulmayan bir sudan ırmaklar, tadı bozulmamış bir sütten ırmaklar, içenlere zevk veren bir şaraptan ırmaklar ve süzülmüş bir baldan ırmaklar bulunmaktadır.” [Muhammed, Meâl/15]21 Balın nasıl yapıldığı ve şifalı yönüne işaret eden sure de Nahl suresidir. “Sonra meyvelerin hepsinden ye ve Rabbinin boyun eğdirilmiş yollarına gir. Karınlarından renkleri farklı bir içecek/bal çıkar. İnsanlar için onda bir şifa vardır. Kuşkusuz bunda tefekkürde bulunan bir toplum için elbette bir ibret vardır.”22 [Nahl, Meâl/69] Bal cennette akan her iki ırmaktan biri, sunulan değerli bir hediye ve Peygamberlerin sevdiği, Allah’ın hükümlerinin arasında nitelik olarak bağ kurulduğu şifalı bir nimettir.23 Hz. Muhammed’in hayatında 15 16 17 18 Tekin, a.g.e., s. 23. Tekin, a.g.e., s. 51. Talat Tekin, Tunyukuk Yazıtı, Simurg Yayınları, Ankara, 1994, s. 14-15. R. Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig, Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1979, s. 114 (971. Beyit); (972. Beyit). 19 20 21 22 23 R. Rahmeti Arat, Atabetü’l Hakayık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s. 79. Muhammed Gazali, Kur’ân-ı Kerîm’in Konulu Tefsiri, Ağaç Yayınları, İstanbul, 2005, s. 250-251. Sıtkı Gülle, Kelime Anlamlı Kur’ân-ı Kerîm Meâli I-II-III, Huzur Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 323. Gülle, a.g.e., s. 222. Yaşar Kandemir, “Bal Maddesi”, TDVİA, Cilt: 4, İstanbul, 1991, s. 552. 107 227_Abdullah_Kok.indd 107 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI TDA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R AS NY önemli bir yeri olan ve onun seçtiği ve kendinden sonrakilere de tavsiye ettiği bir şerbettir. Yunanlılarda, Mısırlılarda, Asurlularda bal tedavi edici ve tatlandırıcı özellikleriyle kullanılmıştır. Hipokrat, İbn-i Sînâ, İbnü’n Nefîs gibi bilim insanları bal maddesini birçok hastalığın tedavisinde kullanmıştır. Ayrıca balın iyileştirici özelliği de Hz. Muhammed tarafından ifade edilmiştir. Hatta bal ve Kur’an için birini cismânî ve birini de ruhânî tedavi aracı olarak görür.24 Balın, ilâhi bir gıda olduğu, bal yemenin insanı şeytandan koruduğu insanın kendini anlamak amacıyla oluşturduğu -sözün ilk yazılı kullanım alanı olduğu- vedalarda da geçmektedir. Kaşgarlı bu sözcüğün Batılı bir kökene sahip olduğunu ifade eder. Sözcüğe Karahanlı döneminden itibaren rastlanmaya başlanır. Suvarlar, Kıpçaklar ve Oğuzlarda -bal- sözcüğü arı yağı olarak geçer ve sözcük suvıglan-, yalgat-, yalgaş- eylemleri ile kullanılır. Bu dönemden sonra Çağatay, Harezm, Kıpçak ve Osmanlı dönemlerinde bal ve asel sözcüklerine rastlarız.25 Kaşgarlı’nın sözlüğü Dîvân-ü Lügâti’t Türk’te ise yalgat- eylemi madde başında hatta temel anlam içerisinde26; yalgaş- eylemi madde başında ve mecaz anlam olarak kullanılmıştır. Dîvân-ü Lügâti’t Türk’te bal sözcüğünün ise tam bir metaforik kullanımı vardır ki bu kullanım Atabetü’l Hakâyık’taki kullanım ile aynıdır.27 (Bardı saŋa yek otru tutup bal, barcın kediben talu yuwga bolup kal; şeytan bal tutarak sana vardı (burada şeytan dünya lezzetini vaad ediyor), ipek elbise giyerek yufka akıllı deli olarak kal.28 Divân-ü Lügati’t Türk, Divân-ı Hikmet, Atabetü’l Hakâyık ve Kur’ân-ı Kerim’deki -bal- kavramı aynı anlam alanları içerisinde kullanılmıştır. Ayrıca söz unsurunun ne kadar değerli olduğunu bal kavramı ile anlatılmaya çalışılırken Gazali’nin arı ve bal ile ilgili ayet yorumu da önemlidir. Gazali de arı ve balın değeri ile ilgili önemli bir yorumda bulunmuştur. “Balın faydalarını ve etkilerini anlatmak için yüzlerce kitap yazılabilir. Kraliçe ve işçilerden oluşan bu arılar, daha sonra insanlar için besin ve şifa kaynağı olarak sunacakları tarla ve bahçelerden, dere ve tepelerdeki otlardan arıtarak o balı toplamaktadırlar. İnsanlar ise bu besin ve şifa kaynağı olan balı yiyorlar ve fakat balı yapan arıların yaratıcısına hiç de şükretmiyorlar.”29 Söz ve Bal Metaforları 27. anıŋ ögdisindin tatır bu tilim 28. anıŋ medĥı bolsa şeker şehd aŋa (Arat, 1992:83) 24 25 Kandemir, a.g.e., s. 552. S. Gerhard Clauson, An Etymologycal Of Dictionary Pre-Thirteenth Century, Clanderon Express, London, 1972, s. 330; Robert Dankoff - James Kelly, Conpendium of Turkic Dialect, III. Kısım, Yayımlayanlar: Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, Harvard Üniversitesi Basımevi, Massachusetts 1985, s. 64. 26 Besim Atalay, Divanü Lûgat-it Türk, Türk Dil Kurumu Yayınları, Birleştirilmiş I., II., III. Baskı, Ankara, 2013, s. 354. 27 28 29 R.R. Arat, Atabetü’l Hakayık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, s. 90. Atalay, a.g.e., s. 156. Gazali, a.g.e., s. 256. 108 227_Abdullah_Kok.indd 108 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R ÖZGE EKER - ABDULLAH KÖK DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI AS NY 27. onun medhinden ağzım tatlılanır; 28. onun yâdı, dilim için, şeker ve baldır. Kaynak Alan: bal Hedef Alan: Söz Bu beyitte olumlu bir metafor yapısı vardır. Medh (yâd) ve şehd (bal) arasında benzetme ilgisi kurularak oluşturulmuş bir metafor vardır. Burada eylem olarak ifade ettiğimiz soyut söz kavramı, anma eylemi bal gibi değerli somut bir madde üzerine haritalandırılmıştır. Buradan SÖZ MADDEDİR, BAL MADDEDİR → metaforundan → SÖZ BALDIR → alt metaforu ortaya çıkar. Bal sözcüğü Kur’ân-ı Kerîm’de ibret almak, rızık, rızıklandırmak, Şifa, nîmet, hidayet, kitap, rızık, süt, yarat-, yaratıcı ve yaratılanlar anlam alanları içerisinde kullanılmıştır.30 Bal sözcüğünün önemi buradan anlaşılmaktadır. Çünkü yarat-, yaratıcı gibi kavramlarla aynı anlam alanları içerisinde kullanılmıştır. 161. köni söz Ǿasel teg bu yalġan baśal 162. baśal yip açıtma aġız yi Ǿasel 163. bu yalġan söz ig teg köni söz şifaǿ (Arat, 1992:88) 161. Doğru söz, bal ve yalan söz, soğan gibidir; 162. Soğan yeyip ağzı acılandırma; bal ye; 163. Yalan söz, hastalık ve doğru söz, şifa gibidir. Kaynak Alan: bal Hedef Alan: Söz Söz ve Sözü söylemek Kur’ân-ı Kerim’de ifade edilmiş çok katmanlı unsurlardır. Kurân-ı Kerîm’de sözün kullanıldığı pek çok anlam alanları vardır. Kelimetullah (Allah’ın sözü), Kavl’ul-Hak (Kuşku ve çelişkiye düşürmeyen doğru söz), Kavlun Ma’ruf (Güzel Söz); Kavle’n Sedid (Dosdoğru sağlam söz); Kavlu’l Ahsen (En güzel söz); Ahsenü’l Hadis (En güzel konuşma); Kavle’n Sakil (Ağır söz: Kur’an); Kavli’s Sabit (Tutarlı söz); Kavlen Meysur (Gönül Alıcı Söz); Kavlen Kerim (Tatlı, iltifatlı söz); Kavlen Beliğy (Tesirli Söz); Kavlu’l-İsm (Günaha Düşüren Söz); Lehve’l Hadis (Laf eğlencesi); Lağv (Boş Söz). Bu anlam alanları -sözün- en başta doğru ve yalansız olması gerektiğini bize gösterir. Söz adak, ahit sonra -akit, antlaşma, yemin- olarak ifade bulduğunu görüyoruz. Allah’ın Peygamberlerden aldığı sözler vardır. [48/10]; [33/7]; Allah müminleri dünyada da ahirette de sağlam sözle tespit eder. [14/27] Boş ve faydasız sözler söylemekten kaçınmak gerekir. [23/3]31 İzim yâdı uluġ yâddur aytur bolsam ǾAsel yaŋlıġ süçük bolur tilim meniŋ Özüm fâķîr ķıldım mukır boldum ĥâķîr Ķanat ķaķar uçar ķuş dik köŋlüm meniŋ. (Eraslan, 1991:132) (Hikmet XIV/1) Kaynak Alan: Doğru Hedef Alan: Söz, dil SÖZ MADDEDİR, BAL MADDEDİR, BAL TATLIDIR, BAL DEĞERLİDİR, → metaforlarına bağlı olarak → SÖZ TATLIDIR, SÖZ DEĞERLİDİR, SÖZ DOĞRUDUR → metaforları ortaya çıkar. 30 Recep Aykan, Kelime ve Konularına Göre Alfabetik Kur’an Fihristi, Pınar Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2002, s. 252. 31 Aykan, a.g.e., s. 832-838. 109 227_Abdullah_Kok.indd 109 20.04.2017 16:17:25 DÜ LA TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI TDA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R AS NY Bu metaforda olumlu bir bakış açısı vardır. Allah lafzı anıldığında konuştuklarını bal gibi bir tada benzetmiştir. İslâmi kültürde ve Hz. Muhammed’in hadislerinde bal ve mucizelerine çokça rastlanır. Bunun karşılığı da Türk kültüründe “süçig” ifadesidir. Tarihi Türk dili alanında Köktürk Yazıtları, Kutadgu Bilig, Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakâyık’ta -süçig- sözcüğüne rastlanır. Kutadgu Bilig’de de “söz süçig” (4307. beyit) ifadesine rastlanmaktadır. Ne ḫôş tatlıķ ĥāķ yādı seher vaķtı bolġanda Baldın süçük Hû atı seĥer vaķtı bolġanda (Yesevî Üniversitesi, 2015:199) Kaynak Alan: Sevimli, hoşluk, letafet. Hedef Alan: Hû adı, Allah lafzı HÛ ADI MADDEDİR, LAFIZ MADDEDİR → metaforuna bağlı olarak → HÛ ADI TATLIDIR, HÛ ADI BALDIR, ALLAH LAFZI BALDIR, ALLAH LAFZI TATLIDIR → alt metaforları çıkar. Ķul Ḫoca Aĥmed, dediğin sözün baldan şîrîn, Gözün yaşlı, gönlün kırık, sözün hazin. İnşallah, olasın aĥîr Ĥakk’a yakın, Secde eyleyip dergahına geldim ben işte. (Yesevî Üniversitesi, 2015:303) Kaynak Alan: Tatlı, Değerli, Kıymetli Hedef Alan: Söz SÖZ MADDEDİR, BAL MADDEDİR, BAL DEĞERLİDİR, BAL KIYMETLİDİR → metaforuna bağlı olarak → SÖZ DEĞERLİDİR, SÖZ KIYMETLİDİR → alt metaforları ortaya çıkar. Sözün değeri vardır. Sözün birçok gereklilikleri vardır. Bu kanıya Kur’ân-ı Kerim’de söz ile ilgili ifade edilmiş 11 sureden anlayabiliriz. Bu sureler söz ve onun ağırlığıyla ve yerine getirilmesiyle ilgilidir.32 Eski Türk kültürüne baktığımızda da evren oluşumu ilk olarak söz ifadesi ile başlar. Kağanlık yazıtlarının ilk cümleleri içinde -söz- unsuru geçer. Kutadgu Bilig’de ise Kün Togdı ve Ay Toldı’nın konuşmalarından bir bölümü -sözün faydaları- üzerine ayrılmıştır. Atabetü’l Hakâyık ve Divân-ı Hikmet’te de daha çok İslâmi kültür düzeyinde sözün önemi vurgulanmıştır. Buradan Türk kültürünün tarihsel süreci boyunca -söz- kavramına ne kadar çok önem verdiğini görürüz. “Yetim malına, (büyüyüp) olgunlaşıncaya kadar, ancak en güzel şekilde yaklaşın. Antlaşmayı yerine getirin. Çünkü verilen sözden dolayı hesap sorulacaktır.” [17/34]; [16/91]; [16/94]; [23/8]; [70/32]; [2/225]; [76/7]; [49/15]; [61/2]; [5/89]. Yine insanlara güzel söz sarf etme ile ilgili ayetler de Kur’ân-ı Kerîm’de geçmektedir. “Rabbinden umduğun bir rahmeti beklediğin için hak sahiplerinden yüz çevirecek olursan, (hiç değilse) onlara hoş söz söyle.” [17/28] [103/1]; [17/23]; [17/53]; [29/8]; [4/36]33 Gerçek ümmetsen, bu sözleri iyi bilip al; Bu sözler seçkin ümmete bal benzeri 32 Ömer Özsoy - İlhami Güler, Konularına Göre Kur’an (Sistematik Kur’an Fihristi, Fecr Yayınevi, 12. Baskı, Ankara, 2006, s. 435-437. 33 Özsoy - Güler, a.g.e., s. 440-441. 110 227_Abdullah_Kok.indd 110 20.04.2017 16:17:26 DÜ LA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R ÖZGE EKER - ABDULLAH KÖK DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI AS NY Münafıka uymaz bu söz, gelir melal; Gerçek ümmetseniz; işitip salat selam söyleyin dostlar. (Yesevi Üniversitesi, 2015:409) Hedef Alan: Söz Kaynak Alan: Bal, değerli, kıymetli SÖZ MADDEDİR, BAL MADDEDİR → metaforuna bağlı olarak → SÖZ DEĞERLİDİR, SÖZ KIYMETLİDİR → alt metaforu ortaya çıkar. Burada Türk kültüründe “Bu sözümü dikkatlice dinle…” cümlesinde olduğu gibi bal gibi değerli olan sözümü dinle, bu bir nasihattir mesajı verilmektedir. Doğru ve değerli sözün insanlara çok doğru yollar açacağı ifade edilmiştir. Benim hikmetlerim şeker ve baldır Bütün sözler içinde baha biçilmezdir (Yesevi Üniversitesi, 2015:494) Kaynak Alan: Bal, kıymetli, değerli Hedef Alan: Hikmetler HİKMETLER MADDEDİR, BAL MADDEDİR → metaforlarına bağlı olarak → HİKMETLER DEĞERLİDİR, HİKMETLER KIYMETLİDİR → alt metaforları görülür. Hikmet kavramı Kur’ân-ı Kerîm’de de kullanılmıştır. Hikmet, doğru inanç, doğru pratik amel ve doğru düşünme kabiliyetidir. Peygamberlerin vahiyleri de birer hikmettir. [İsra/23-39] Hikmet vahy edilmiş ve vahy edilmemiş bütün salih/sahih inanç, iyi amel ve sağlıklı düşünceleri kapsar. Bazı ayetlerde de -hikmet- kitap kavramından ayrı olarak anılmıştır. Bu da ahlaken ve aklen cesaret gösterip Allah’a yönelmiş insanlara verilmiş doğru yorumlama ve ince düşünen insanlardaki kabiliyettir denilmektedir.34 “Ey Yahya! Kitap’a kuvvetle sarıl deyip! daha çocukken ona hikmet, katımızdan bir gönül inceliği ve temizlik verdik. O (Allah’a) saygılı ve ana babasına iyilik eden biriydi; başkaldıran bir zorba değildi. [19/12-14] [54/1-2]; [17/23]; [6/89]; [31/12]; [43/63]; [45/16]; [16/125]; [2/129]; [2/251]; [2/269]; [8/29]; [3/164]; [3/79]; [3/81]; [33/34]; [4/54]35 Sonuç Bu bölümde çalışma boyunca geçen haritalamalar sonucunda çıkan alt metaforları bir araya getirerek Türk dili tarihi alanı içerisinde söz ve bal metaforlarını sıraladık. Tarih boyunca Gazali’nin nasıl bilgi metaforları, Farabî’nin şehir metaforları olmuşsa Yesevî’nin ve Yüknekî’nin de bal ve söz metaforları da olmuştur. Bal Maddedir; Bal Tatlıdır; Bal Değerlidir; Bal Kıymetlidir; Dört semavî kitapta, (Kur’ân-ı Kerîm ve Tevrat’ta, söz ve bal aynı bağlamda geçer.) Orta Çağ Yunan ve Türk bilim adamları tarafından bal maddesinin hem cismânî ve hem de rûhanî tedavi edici özelliği olduğu ifade edilmiştir. Hz. Muhammed de bal ve Kur’ân-ı Kerîm’i bir hadisinde tedavi edicilik yönünden ortak bir ilgi kurmuştur. Karahanlı metinleriyle birlikte kültür ve medeniyet 34 35 Özsoy - Güler, a.g.e., s. 64. Özsoy - Güler, a.g.e., s. 64-67. 111 227_Abdullah_Kok.indd 111 20.04.2017 16:17:26 DÜ LA TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI TDA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R AS NY coğrafyasıyla birlikte yaşam unsuru olarak bal maddesine rastlarız. Böylelikle -bal-ı medeniyet unsuru ve ürünü olarak tanıklarız. Söz Baldır; Söz Tatlıdır; Söz Değerlidir; Bunun gibi değerli bir unsur da sözdür. Balın üretiminde ne kadar ibret verici hikaye varsa, aynısını söz içinde kullanırız. Evren ilk olarak -söz- ile yaratıldı. İnsanlar kendilerini ve kaderi anlamak için bugün modern dilbilime kaynaklık eden -vedalara- sözlerini döktüler. Toplumların da bugün var oluşları ve yok oluşları söze bağlıdır. Tarihi Türk dili alanı metinlerine bakıldığında bugün -sözle- ilgili pek çok kavram alanı vardır. Söz bu yönleriyle hem Türk kültüründe hem de İslâm kültüründe karşılık bulan, yer edinen ve değer gören bir hazinedir. Söz Doğrudur; Eski Türk kültüründe de Kur’ân-ı Kerîm’de olduğu gibi -sözün doğruluğuna- önem verilmiştir. Köktürk Kağanlık yazıtlarında da “bu sözümde yalan var mı?” pekiştirmeli ifadesine birkaç yerde rastlanır. Böylece söz unsurunun doğruluğuna verilen önem hem Türk kültüründe hem de İslâm kültüründe aynı derecededir. Söz Kıymetlidir; Bayat’a göre dünya dinlerinin başlıca anlayışı “yoktan var etmedir.” Bu anlayış içerisinde de “söz fiilden; düşünce maddeden önce gelir.” Bu düşünce hem semavî dinler hem de Türk kozmogonisi içerisinde yer almaktadır. Bu düşüncenin temelinde dağınık kaosun düzene sokulması vardır.36 Söz ve Bal Metafor Dizini ALLAH LAFZI BALDIR ALLAH LAFZI TATLIDIR BAL DEĞERLİDİR BAL MADDEDİR BAL KIYMETLİDİR BAL TATLIDIR HİKMETLER MADDEDİR HİKMETLER KIYMETLİDİR HÛ ADI BALDIR HÛ ADI MADDEDİR HÛ ADI TATLIDIR LAFIZ MADDEDİR SÖZ BALDIR SÖZ DEĞERLİDİR SÖZ DOĞRUDUR SÖZ KIYMETLİDİR SÖZ MADDEDİR SÖZ TATLIDIR Kaynaklar AKSAN, Doğan: Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim 3, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1990. 36 Fuzuli Bayat, Türk Mitolojisi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2015, s. 95. 112 227_Abdullah_Kok.indd 112 20.04.2017 16:17:26 DÜ LA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R ÖZGE EKER - ABDULLAH KÖK DİVÂN-I HİKMET VE ATABETÜ’L HAKÂYIK’TAKİ BAL VE SÖZ METAFORLARI AS NY ARAT, R. Rahmeti: Kutadgu Bilig, Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1979. ARAT, Reşid Rahmeti: Atabetü’l Hakayık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992. ARİSTOTELES: Retorik, (Çev. Mehmet Doğan), YKY Yayınları, 14. Baskı, İstanbul, 2016. ARSLAN, Ahmet: Fârâbî, İlimlerin Sayımı, İhsâu’l Ulûm, Divan Kitap, 5. Baskı, Ankara, 2015. AYKAN, Recep: Kelime ve Konularına Göre Alfabetik Kur’an Fihristi, Pınar Yayınları, 4. Baskı, İstanbul, 2002. BAYAT, Fuzuli: Türk Mitolojik Sistemi Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi 1, Ötüken Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2015. BİCE, Hayati: UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı Anısına Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyeti Başkanlığı, Ed. Mustafa Tatcı, Ankara, 2016. BİLGEGİL, M. Kaya: Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât), Enderun Kitabevi, İstanbul, 1983. CLAUSON, S. Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirttenth-Century Turkish, Oxford at the Clarendon Press, 1972, s. 121-122. DANKOFF, Robert - KELLY, James: Compendium of Turkic Dialect, III. Kısım, Yayımlayanlar: Şinasi Tekin - Gönül Alpay Tekin, Harvard Üniversitesi Basımevi, Massachusetts, 1985. ERASLAN, Kemal: Divan-ı Hikmet ve Ahmet Yesevi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994. ERDEM, Melek: Türkmen Türkçesinde Metaforlar, KÖKSAV (Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 6), Ankara, 2003. GAZALİ, Muhammed: Kur’ân-ı Kerîm’in Konulu Tefsiri, Ağaç Yayınları, İstanbul, 2005. GÖRGÜN, Tahsin: “Lafız Maddesi”, TDVİA, Cilt: 27, Ankara, 2003. GÜLLE, Sıtkı: Kelime Anlamlı Kur’ân-ı Kerîm Meâli I-II-III, Huzur Yayınevi, İstanbul, 2004. KANDEMİR, Yaşar: “Bal Maddesi”, TDVİA, Cilt: 4, İstanbul, 1991. KEMAL, Mağfiret: Budhist Türk Çevresi Eserlerinde Metafor, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara, 2003. KITTAY, Eva Feder: Metaphor It’s Cognitive Force and Linguistic Structure, Clarendon Press, Oxford, London, 1987. KÖK, Abdullah: Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinde Metonimli Kullanımlar Üzerine, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara, 2004. KÖK, Abdullah - EKER, Özge: “Atabetü’l-Hakayık’ın Tanıklığında Bilgi Metaforları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 225, Kasım-Aralık, İstanbul, 2016. KÖK, Abdullah - EKER Özge: “Pîr-i Türkistan’ın Tanıklığında Türkçe Deyimlerin Tarihi İzi”, Hoca Ahmet Yesevî Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, 1-4 Aralık, Antalya, 2016. 113 227_Abdullah_Kok.indd 113 20.04.2017 16:17:26 DÜ LA TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI TDA TDA 2017 MART - NİSAN CİLT: 115 SAYI: 227 SAYFA: 103-114 I/ TÜR K AŞ I AR TIRMA R AS NY KÖVECSES, Z.: Metaphor: A Practical Introduction, Oxford University Press, London, 2002. LAKOFF, George - JOHNSON, Mark: Metaphors We Live By, The University of Chicago Press, London, 1980. ÖGEL, Bahaeddin: Türk Mitolojisi II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014. ÖZSOY, Ömer - GÜLER, İlhami: Konularına Göre Kur’an (Sistematik Kur’an Fihristi), Fcer Yayınevi, 12. Baskı, Ankara, 2006. TANSEL, Fevziye Abdullah: İyi ve Doğru Yazma Usülleri III, Kubbealtı Yayımları, İstanbul, 1987. TEKİN, Talat: Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2008. TEKİN, Talat: Tunyukuk Yazıtı, Simurg Yayınları, Ankara, 1994. ÜÇOK, Necip: Genel Dilbilim-Lengüistik, Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, Ankara, 1947. YAYLAGÜL, Özen: Dîvân-u Lügâti’t Türk’te Anlamın Sunumu, Kâşgârlı Mahmûd Kitabı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008. 114 227_Abdullah_Kok.indd 114 20.04.2017 16:17:26