Savaşın Dönüşümü : Yeni Dinamikler, Aktörler ve Araçlar

Erhan Büyükakıncı (Editör) Savaşın Dönüşümü Yeni Dinamikler, Aktörler ve Araçlar ISBN: 978-975-2500-71-6 Adres Yayınları® | 65 1. Baskı: Eylül 2021 © 2021, Adres Yayınları® Tüm hakları saklıdır. Tamamı veya herhangi bir parçası, hiçbir şekilde fotokopiyle veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Yayınevimiz bunu yapanlar ve buna teşebbüs edenler hakkında, kanuni takibat yaptırma hakkına sahiptir. Yayın Koordinatörü: Emre Turku İç Tasarım: Liberte Yayınları Kapak Tasarımı: Abdurrahman Yılmaz Baskı: Bizim Büro Matbaacılık Adres: Zübeyde Hanım Mah., Sedef Cad., No: 6/A, İskitler, Altındağ, Ankara Telefon: (312) 229 99 28 | Faks: (312) 229 99 29 | Sertifika No: 42488 yayıngrubu Adres: GMK Bulvarı No: 108/16, 06570 Maltepe, Ankara Telefon: (312) 230 87 03 | Faks: (312) 230 80 03 E-mail: info@liberte.com.tr | Web: www.liberte.com.tr | Sertifika No: 52155 Adres Yayınları® Liberte Yayın Grubu'nun tescilli bir markasıdır. İÇİNDEKİLER SUNUŞ 15 ÖNSÖZ 17 BÖLÜM A | KAVRAMSAL GİRİŞ: TARİHİN ROLÜ VE OLGUSAL TARTIŞMALAR 1 | YENI SAVAŞLARDAN SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜNE: ULUSLARARASI SISTEM VE AKTÖRLERDE DEĞIŞIMIN SÜREKLILIĞI 25 Erhan Büyükakıncı Giriş .................................................................................................................................................................................................................................................25 Soğuk Savaş Sonrasında Yeni Literatür Tartışmaları: Savaşı Yeniden Tartışmak..................27 Savaşın Dönüşümünde Yeni Nesil Tartışmalar .....................................................................................................................44 Sonuç Yerine........................................................................................................................................................................................................................61 Kaynakça.................................................................................................................................................................................................................................70 BÖLÜM B | SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜNDEKİ NEDENSELLİKLER VE YENİ AKTÖRLER 2 | KIRILGAN, ZAYIF VE BAŞARISIZ DEVLETLERDEN ÇATIŞMALARIN DÖNÜŞÜMÜNE 77 Cem Karadeli Giriş ................................................................................................................................................................................................................................................. 77 Kavramsal Çerçeve: Kırılgan, Zayıf ve Başarısız Devletler .....................................................................................78 Ülke İçi Çatışmalar, İç Savaşlar ve Sonuçları ......................................................................................................................... 83 Sonuç Yerine.......................................................................................................................................................................................................................95 Kaynakça................................................................................................................................................................................................................................ 98 3 | IÇ SAVAŞLAR AÇISINDAN YENI SAVAŞLAR TARTIŞMASININ DEĞERLENDIRILMESI 101 Özden Selcen Özmelek Giriş ...............................................................................................................................................................................................................................................101 Çatışma ve Savaş ....................................................................................................................................................................................................101 İç Savaşları Anlamak: Amaçlar ve Nedenler ............................................................................................................................. 107 Nedenleri Tartışmak ................................................................................................................................................................................................. 111 İç Savaşların Nedenleri .......................................................................................................................................................................................114 Yeni Savaşlar Üzerine Tartışmalar ve Argümanlar ........................................................................................................121 Sonuç yerine ....................................................................................................................................................................................................................158 Kaynakça..............................................................................................................................................................................................................................162 4 | KARŞI AYAKLANMA STRATEJILERINDEN VEKÂLET SAVAŞLARINA YENI TAKTIK TARTIŞMALAR 169 Ayça EMİNOĞLU & Yeşim AYDIN Giriş ..............................................................................................................................................................................................................................................169 Ayaklanma ve Karşı Ayaklanma Kavramları ......................................................................................................................... 170 Tarihsel Bağlamda Vekâlet Savaşları.............................................................................................................................................. 178 Yeni Dönemin Örnek Olaylarla Değerlendirilmesi ...........................................................................................................185 Sonuç Yerine.....................................................................................................................................................................................................................197 Kaynakça..............................................................................................................................................................................................................................199 5 | MODERN HARBIN DOĞASINDA DEĞIŞIM MODELI OLARAK HIBRIT SAVAŞ: KÜÇÜK YEŞIL VE MAVI ADAMLAR TARTIŞMALARI 205 Mesut Hakkı Caşın Giriş .............................................................................................................................................................................................................................................205 Hibrit Savaş Kavramının Teorik Arka Planı: Karmaşık Sürpriz Saldırı ...............................................206 Rusya’nın Karadeniz’deki Hibrit Savaşı ve Ukrayna Krizi ..................................................................................219 Çin ve Asya-Pasifik İlişkileri: Sahnedeki Küçük Mavi Adamlar .....................................................................231 Sonuç Yerine................................................................................................................................................................................................................... 237 Kaynakça.............................................................................................................................................................................................................................239 6 | SAVAŞLARIN ESKI MAĞDURLARI VE YENI ARAÇSALLAŞAN AKTÖRLERI: KADINLAR VE ÇOCUKLAR 245 Kıvılcım Romya Bİlgİn Giriş .............................................................................................................................................................................................................................................245 Savaşta Kadınlar ....................................................................................................................................................................................................... 247 Savaşta Çocuklar ..................................................................................................................................................................................................... 257 Sonuç Yerine...................................................................................................................................................................................................................268 Kaynakça.............................................................................................................................................................................................................................269 BÖLÜM C | DEVLETLERİN SINIRLARI: YÜKSEK SİYASETİN DÖNÜŞÜMÜ VE TEKNOLOJİNİN GELİŞİMİ 7 | GÜVENLIK ALGISINDAKI DEĞIŞIME BAĞLI YENI BIR TEHDIT TÜRÜ OLARAK ORGANIZE SUÇ 277 Mustafa ARSLAN Giriş ..............................................................................................................................................................................................................................................277 Organize Suç: Tanımlama, Tarihsel ve Yapısal Saptamalar.............................................................................. 279 Organize Suç ve Terörizm Bağlantısı .............................................................................................................................................284 Ampirik Değerlendirmeler .............................................................................................................................................................................291 11 Eylül Sonrası Güvenlik ve Organize Suç Algısında Değişim .................................................................... 300 Uluslararası Güvenlik Sorunu Olarak Organize Suç .................................................................................................305 Organize Suç Ekonomisi .............................................................................................................................................................................. 309 Organize Suçla Mücadelede Ulusal ve Uluslararası Tedbirler........................................................................312 Organize Suçla Mücadelede Başarı ve Başarısızlığın Temel Nedenleri .............................................314 Sonuç Yerine....................................................................................................................................................................................................................318 Kaynakça..............................................................................................................................................................................................................................321 8 | SAVUNMA SANAYIININ DÖNÜŞÜMÜNDE YENI SAVAŞLARI ARAMAK 329 Uğur Güngör Giriş .............................................................................................................................................................................................................................................329 Kuramsal Çerçeve .................................................................................................................................................................................................. 330 Savunma Sanayiinin Tarihsel Gelişimi ve Savaşa Etkileri ................................................................................335 Küresel Çapta Savunma Sanayiinin Yeniden Şekillenmesinde Etkili Olan Beş Güç .......344 Savunma Sanayiinde Gelecek Trendleri ....................................................................................................................................345 Sonuç Yerine....................................................................................................................................................................................................................361 Kaynakça.............................................................................................................................................................................................................................363 9 | ÖZEL ASKERI ŞIRKETLER VE SISTEMDEKI DÖNÜŞÜM: AMERIKAN MODELINDE UYGULAMALAR VE SORUNLAR 367 Özdemir AKBAL Giriş .............................................................................................................................................................................................................................................367 Kuramsal Perspektifler .....................................................................................................................................................................................368 ABD’deki Askeri Felsefe ve Güvenlik Anlayışı .................................................................................................................... 373 ABD’nin Özel Askeri Şirketleri Stratejisi .....................................................................................................................................383 Sonuç Yerine................................................................................................................................................................................................................... 397 Kaynakça..............................................................................................................................................................................................................................401 10 | SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜNDE YENI BIR BOYUT OLARAK SIBER GÜVENLIK 405 Vahit GÜNTAY Giriş .............................................................................................................................................................................................................................................405 Güvenlik ve Savaş Kavramlarının Siber Alan ile İlişkisi..........................................................................................407 Siber Güvenlik ve Dış Politikada Caydırıcılık ..........................................................................................................................412 Siber Politikalar..............................................................................................................................................................................................................417 Uluslararası Aktörlerin Siber Alanda Geleceği ..................................................................................................................422 Savaşın Dönüşümünde Siber Savaş ve Siber Terörizm .......................................................................................423 Sonuç Yerine....................................................................................................................................................................................................................431 Kaynakça.............................................................................................................................................................................................................................432 11 | SAVAŞIN DEĞIŞEN DOĞASINDA BILGI SAVAŞLARI 437 Rıza Güler Giriş ............................................................................................................................................................................................................................................. 437 21. Yüzyıl Bilgi ve İletişim Ortamı ...........................................................................................................................................................441 Sanal Kamusal Alan ve Truva Atları ................................................................................................................................................444 Devletlerin Bilgi Savaşı Unsurları.........................................................................................................................................................450 Bilgi ve İletişim Yetenekleri ..........................................................................................................................................................................463 Vaka Analizi: Kitle Psikoloji Silahları .................................................................................................................................................488 Sonuç Yerine...................................................................................................................................................................................................................499 Kaynakça..............................................................................................................................................................................................................................501 12 | INSANLIĞIN YENI ÇATIŞMA ALANI OLARAK UZAYDA SILAHLANMA REKABETI VE SAVAŞLARIN DÖNÜŞÜMÜ 509 Mesut Hakkı Caşın Giriş ...........................................................................................................................................................................................................................................509 Uzay Faaliyetlerinin Tarihsel Gelişiminde Artan Uydu Trafiği Sorunsalı ve Uzay İstasyonları ................................................................................................................................................................................................................510 Uzaydaki Devletlerarası Rekabet .........................................................................................................................................................516 Uzayda Yüksek Teknoloji Kullanımı ve Yeni Silahlanma Projeleri ............................................................522 Uzay Savaşı Fenomeninin Teorik ve Hukuki Esasları: Uzayda Caydırıcılık Kavramı ......534 Uzayın Lideri Konumundaki ABD’nin Yeni Üstünlük Arayışları ..................................................................539 Çin’in Uzay Faaliyetleri .................................................................................................................................................................................... 547 Rusya’nın Uzay Politikası .............................................................................................................................................................................553 Sonuç yerine .................................................................................................................................................................................................................555 Kaynakça.............................................................................................................................................................................................................................556 BÖLÜM D | ULUSLARARASI GÜVENLİK ALGISINDAKİ DÖNÜŞÜM VE ULUSLARARASI MÜDAHALE TARTIŞMALARI 13 | INSAN GÜVENLIĞI KAVRAMINDAN SAVAŞLARIN DÖNÜŞÜMÜNE 567 Gizem Bilgin Aytaç Giriş ............................................................................................................................................................................................................................................. 567 Güvenliğin Değişen Gündemi .................................................................................................................................................................569 İnsan Güvenliği Kavramının Doğuşu ve Gelişimi ............................................................................................................ 573 İnsan Güvenliğinin Dönüşümü ve Yeni Savaşlar: Küresel Güvenliğin Yeni Etik Sınırları ...577 Sonuç Yerine...................................................................................................................................................................................................................585 Kaynakça............................................................................................................................................................................................................................. 587 14 | YENI SAVAŞLARIN AVRUPA BIRLIĞI VE NATO’DA YARATTIĞI ETKILER: ULUSLARARASI KURUMLARDA ZORUNLU DÖNÜŞÜM 591 Sezgin Mercan Giriş ..............................................................................................................................................................................................................................................591 Savaşların Dönüşümünün AB ve NATO’ya Yansımaları ......................................................................................594 Savaşların Dönüşümüyle Değişen Avrupa Birliği ..........................................................................................................601 Yeni Savaşlarla Değişen NATO .................................................................................................................................................................611 Yeni Savaşlar Döneminde AB ve NATO Etkileşimi ......................................................................................................622 Sonuç Yerine...................................................................................................................................................................................................................628 Kaynakça.............................................................................................................................................................................................................................632 DIZIN 637 Sunuş Prof. Dr. Haldun YALÇINKAYA kademik çalışmalarında savaş kavramı hakkında çalışan birisi olarak sıklıkla bu olguyu övdüğüm önyargısına maruz kalabiliyorum. Maalesef bu durum beni üzse dahi; savaşı engellemenin ve verdiği zararları en aza indirebilmenin ilk yolunun onu anlamaktan geçtiğini düşünüyorum ve bu yüzden bahse konu önyargılara karşı durabiliyorum. İnanıyorum ki savaşla ilgili elinizde tuttuğunuz seriyi hazırlayan Prof. Dr. Erhan Büyükakıncı ve buna katkı veren kıymetli araştırmacılar aynı dirayeti gösteriyorlar ki durmaksızın çalışmalarına devam ediyorlar. Bir gün mutlak barışa ulaşabilirsek veya savaşları tam anlamıyla engelleyebilirsek, şüphesiz savaşı anlamak adına çalışanların buna büyük bir katkısı olacaktır. A Türkler, tarih boyunca savaş alanlarında sıklıkla yer almalarının bir yansıması olarak Savaş Tarihi ve Askeri Tarih yazınında müstesna bir yere sahiptir. Ancak savaş alanlarındaki bu aktif durum savaş üzerine çalışanlar açısından aynı seviyede değildir. Doksanlı yıllarla birlikte askerlik konusunda birikim ihraç eden bir ülke olmaya başladık ve yeni yüzyılda otuz civarında ülkeye askeri eğitim ve yardımlarda bulunuyoruz. Bu seviyeye erişmemiz uzun bir süreç sonunda gerçekleşti. 19. yüzyılda önce Prusya, müteakiben Almanya, Sanayi Devriminin savaş alanlarına yansımasını ilk idrak eden aktör olarak, Yeniçeri ordusundan sonra kurduğumuz modern orduyu inşa ederken bize bu birikimlerini yansıtmışlardı. Bu çerçevede değerlendirince yabancı ülkelerin ordularına verdiğimiz askeri eğitimin yanında, sanıyorum artık bizim de savaş yazınına katkı verme zamanımız çoktan geldi ve hatta geçiyor bile. Bu seriye ve de özellikle bu elinizde tuttuğunuz kitaba katkı verenlerin bu sorumluluğu yerine getirdiklerini düşünüyorum. “Savaşın doğası mı, yoksa nitelikleri mi değişiyor?” tartışması son on yıllara damgasını vuran bir tartışmadır. Bu kuramsal tartışmanın ortak noktası ise, Prusyalı general Carl von Clausewitz ve onun yazdığı Savaş Üzerine kitabıdır. “Savaşın doğası değişti” düşüncesini savunanlar Clausewitz’in günümüz savaşlarını açıklamakta artık yetersiz kaldığını iddia etmektedirler. Savaşın doğasının değişmediğini amma velâkin niteliklerinin değiştiğini kabul edenler ise Clausewitz’e atıfla savaşı bulunduğu ortama ayak uydurarak rengini değiştiren ama anatomisi değişmeyen bukalemuna benzetmektedirler. Açıkçası, hâlihazırda düşüncelerimin ikinci grubun tarafında olmasıyla birlikte Clausewitz’in yaklaşımının bu kadar eleştirilmesinden gayet memnunum! Çünkü bu sayede savaş üzerine zengin bir kuramsal tartışma ortamı yaratılıyor ve dolayısıyla savaş çalışmaları zenginleşiyor. Kaldı ki bilim felsefesinin temelinde de eleştirmek ve tartışmak yatmaz mı? Clausewitz’in hâlâ yıkılamamış olan Savaş kuramı ilk defa yazıldığında Sanayi Devriminin başlangıcıydı ve bu durum toplumsal hayatın her alanına etki etmekteydi. 19. yüzyılın başına gelen bu dönemde tesis edilen siyasal yapılar, ekonomik yapı, eğitim sistemi ve hatta hayatın her alanına ait alışkanlıklar günümüzde hala aynı çerçevede devam etmektedir. Kanımca Bilgi Devriminin ilk evresini yaşamakta olduğumuz bugünlerde zaman ilerledikçe, Sanayi Devriminin gerçekleştiği ilk dönemde olduğu gibi, siyasal yapılarda, ekonomi yapıda, eğitim sisteminde ve hatta hayatın her alanında değişiklikler yaşanacaktır. Söz konusu değişiklikler yaşanınca ancak o zaman Savaş Kuramı değişmeye mahkûm olacaktır ve Clausewitz’in bukalemunu bize savaştaki değişimi açıklamak için yeterli olamayabilecektir. Hatta savaşın doğasının değiştiğini söyleyeceğimiz o günlerin uzak olmadığını düşünüyorum. Sanayi Devriminin getirdiklerini yaşayan bir toplumun komutanı için savaş alanında düşman durumu, arazi ve çeşitli ihtimaller gibi faktörlerin ortaya çıktığı sonsuz değişkenli belirsizlik veya Clausewitz’in tabiriyle Savaşın Sisi mevcuttur. Oysaki yapay zekâ sistemlerini ve insansız araçları kullanacak Bilgi Devriminin ileri safhalarındaki bir toplumun komutanı için savaş alanlarında ne sis ne de sürtünme bulunacaktır. Dolayısıyla geleceğin savaşlarının kuramlarını oluştururken Mekanik Biliminin sürtünmelerini kuramına yansıtan Clausewitz yerine Bilgisayar Bilimlerinin ürettiği yazılımların ve robotların hüküm sürdüğü bir toplumun komutanı için hasım tarafa üstün gelmesini neyin sağlayabileceğini henüz bilmiyoruz. Ama bu sorunun yanıtını verme uğraşının savaş üzerine yeni bir kuram yaratacağını hissediyorum. Bu kitabın Türkçe yazında bahse konu sorunsalı çözmek adına atılan sorumlu bir adım olduğunu düşünüyorum. Hatta bunun da ötesine geçecek şekilde akademik yazının ilerleyeceğini ve bu sayede savaşları engelleyebileceğimizi düşünüyorum. Bu kitabı okuyanların aynı düşüncede olmalarını temenni ederim. Emeği geçenlere savaş üzerine yapmış oldukları bu çalışma için tebrik ederim. Temmuz 2021, Ankara 16 SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜ | ERHAN BÜYÜKAKINCI (EDİTÖR) Önsöz Yine Yeni Yeniden Savaşları Tartışmak: Günümüzde Acaba Yeniyi mi Yoksa Dönüşümü mü Ele Alsak? Erhan BÜYÜKAKINCI “Yeni savaşlarda eski silahlarla mücadele edemeyiz.” Vinoba Bhave (1895-1982), M. Gandhi’nin öğrencilerinden… avaş hiç bitmeyen, tükenmeyen bir konu. Eskisi de yenisi de araştırmacılardan kuramcılara, edebiyatçılardan senaristlere, gazetecilerden okurlarına, sanatçılardan izleyenlerine sürekli malzeme olmakta ve daima merak uyandırmakta; taraf olanlardan mağdurlarına, kurbanlarına, tüm savaşlar düştükleri yeri yakar, beşeri ve çevresel yaşama doğrudan yıkım yaratır, kahramanlıklardan ağıtlara değin hikâyelerle toplumların geleceğini etkiler, sanat eserleriyle hafızalarda sorgulanır, siyasal nutuklarla yeniden anlamlandırılır ya da değersizleştirilir ve bu trajedi hep sürer gider. Tâ ki tarihin derinliklerinde sadece satırlara ya da cümlelere sığan büyük ya da küçük izler bırakırcasına… Yeni gelen ya da ayakta kalan, geçmişte kalanı sadece anar, konuşur, ancak tekrar yaşamaz; hiç ders almamacasına, savaşı tekrar tekrar yaratır ve kendi açgözlülük hikâyesini bencilce yazar: Kazanan ve Kaybeden olmak. Yerkürede insanoğlu var olduğu müddetçe çatışma ve şiddet olguları hiçbir zaman yok olmayacaktır; bilimsel olarak en üstün toplumların bile şiddete ve savaşa olan eğilimini dünya tarihinde ispatlayan çok örnekler olsa da tüm bunlar, insanoğlunun doğa durumunu akıl ve bilim yoluyla hâlâ çözümleyemediğini ve bunun hem psikolojik hem sosyolojik hem de ekolojik ortamlardaki yıkıcı zararlarından hâlâ ders almadığını göstermektedir. S Uluslararası İlişkiler ve Siyaset Bilimi disiplinlerini besleyen en önemli branş olan Siyasal Tarih alanının tüm dönüm noktaları (çağları) ya savaşlarla ya da devrimler gibi arkasından savaşların patlak verdiği anarşik olaylarla belirlenmiştir. Akıl, bilim ve teknolojinin ilerlemesiyle toplumların temel ihtiyaçları ve ulusla- rarası sistemden talepleri değişmiş, söz konusu disiplinlerce bunların stratejik ve araçsal şekillerde dile getirilmesine güç kavramıyla soyutlandırma yapılmış ve dolayısıyla sistemin değişiminde şiddet ve çatışma araç olarak kullanılagelmiştir. Bir gücün ayakta kalması yani bekası için savaştan kaçınması doğrudan zayıflık olarak telakki edilmiş ve barışı daha şiddetsizlik yoluyla ifade etmek isteyenlerin büyük bir bölümü de şiddet karşısında yaşamlarını kaybetmişlerdir, Gandhi, Martin Luther King gibi… Kitabımızın fikir olarak doğuşu aslında Savaş ve barış çalışmalarının bir devamı olarak karşımıza çıkmıştır. Haziran 2018’de Ankara’nın serin bir sabahında Barış Çalışmaları kitabımızın kutlanması için bir araya gelmiş olan yazar arkadaşlarımızın önerisiyle Savaş Kuramları kitabımızın bir devamı olarak bu seriyi tamamlayalım istedik. Sonsuz desteklerinden dolayı müteşekkir olduğum Liberte – Adres Yayınları de bu serinin yayımlanmasına çok büyük katkı verdi. Hem kıdemli hocalarımızın hem de genç akademisyen arkadaşlarımızın değerli katkılarıyla ilk iki derleme kitabımızı ülkemiz akademiyasıyla paylaştık ve bu üçüncü kitabımızda da benzer bir kadroyla bu sefer tematik açılardan konumuzu ele almak istedik. Nitekim bu kitabın taslağı Temmuz 2018’de Tekirdağ’da hazırlandı ve son rötuşlarıyla noktasını da aynı yerde yine Temmuz ayında koymak nasip oldu. Savaş Kuramları çalışmamız klasik ve davranışsalcı literatür çerçevesinde savaş temasına kuramsal katkılarda bulunan temel düşünürler ve araştırmacıları işlemekteydi. Dolayısıyla klasik literatürün Sun Tzu ve Clausewitz merkezli realist ve neorealist eğilimli tartışmalarının yanı sıra veritabanlarına dayalı kantitatif ve karma araştırma yöntemlere dayanan Savaşın Bilimsel Etüdü yaklaşımlarını bu çalışmamızda ayrıntılı bir şekilde ele almıştık. Nitekim bu kitabımızın kapsamına giren çatışmalar ve savaşların araştırma dönemi genelde 1989 yılı itibariyle sona ermekteydi ve Soğuk Savaş sonrası tartışmalar bu kitabımızda açıkça yer almamaktaydı. Dolayısıyla Savaşın Dönüşümü: Yeni Dinamikler, Aktörler ve Araçlar başlıklı derleme çalışmamızda 1989 sonrasındaki tartışmaları, yeni dinamikleri, aktörleri ve araçlarıyla olabildiğince ele almak çabasında olduk. Tabii ki bu kapsamda ele alınabilecek daha birçok dinamik, aktör ve araç tartışmaları da söz konusu. Uluslararası İlişkiler ve Siyaset Biliminin Türkçe literatüründe daha önce çok ele alınmamış Yeni savaşlar tartışması alanında bu derleme çalışmamızı hazırlarken araştırmacılarımızın uzmanlık alanlarıyla uyumlu olarak tematik açılardan olabildiğince kapsayıcı olmaya çalıştık. Yeni savaşlar mı yoksa Savaşın dönüşümü mü? Kitabımıza başlık koyarken, derlemeye katkıda bulunan meslektaşlarımızla yaptığımız neyin yeni olduğu tartışmasının aslında hep Clausewitz odaklı olması şaşırtıcı değildi, çünkü yeni savaşlar tartışmasının merkezinde Clausewitz’in savaş tartışmalarının ötesini ele almak, onu aşmak ve devlet aktörü temelli uluslararası sistemin dönüşümünü analiz düzeylerinden hareketle yepyeni şeyleri tartışmak çabası yatmaktadır. Dolayısıyla her 18 SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜ | ERHAN BÜYÜKAKINCI (EDİTÖR) ne kadar yeni savaşlar yaklaşımıyla başlatan ezber bozan tartışmaları belirli aktörler ve dinamikler çerçevesinde esas alsak da Clausewitz’in bukalemun analojisini ve savaşın siyasetin devam aracı olarak sürekliliğini tamamen yadsımak ya da dışlamak mümkün değildir. Her ne kadar bazı araştırmacılar Clausewitz’in Üçlemesini bu yeni tartışmada karşı tezlerle yıkmaya ya da yetersizliğini eleştirmeye çalışmak isteseler de, sonuçta aktörlerin (iç dinamikleriyle) ve (bilim kaynaklı olarak) teknolojinin dönüşümüyle beraber savaşların da tüm yapılarıyla değişime uğraması kaçınılmazdır ve dünya tarihine baktığımızda da aktörleriyle beraber politikanın da yapısının bu çerçevede evrim geçirdiğini kabul etmeliyiz. Tabii ki günümüz küresel toplumunun gerçekliğinde ekonominin olmadığı bir politikayı da tartışmak artık mümkün değildir ve siyaset ve iktisadın iç içe geçmişliği önümüzdeki yeni sistemi anlamak için de en önemli anahtardır. Bu noktalardan hareketle, her ne kadar bizi besleyen ana tartışmalar Mary Kaldor ve Herfried Münkler’in yeni savaşlar odaklı sorgulamaları ve soyutlamaları olsa da Martin van Creveld’in kavramsal başlığı yorumlama tercihi bizler için daha uygun görünmüştür, çünkü tarihyazımının gerek ilerlemeci gerekse döngüsel sorgulamalarını değerlendirdiğimizde tüm siyasal birimlerin tarih boyunca iç yapıları itibariyle hep aynı (anakronik) kalmadıklarını, sürekli evrildiklerini ve dolayısıyla yapısal değişimin sürekli olduğunu görmek mümkün. J. N. Rosenau’nun küresel toplumu tartışırken ele aldığı sorgulamayla (Değişimin sürekliliğinde miyiz, yoksa devamlılığın değişiminde mıyız?), bu derleme çalışmamızda uluslararası sistemde savaşa dair yeni ya da farklı olanları analiz etmek ve tartışmak istedik. Bunu yaparken, savaşların yeniliğini belirli dönüm noktalarıyla ele almaya da özen gösterdik. Bu yenilik tartışmasını yaparken, Soğuk Savaş’ın bitimi olarak kabul edilen 19891991 aralığını mı esas alacaktık, yoksa bazı konularda 11 Eylül süreci mi milat olarak daha etkili olmuştu? Hatta günümüzde bu kronolojik tartışmayı Arap Baharı sonrasına taşıyan araştırmacılar bile söz konusu. Dolayısıyla yeni savaşlar / savaşın dönüşümü literatürüne egemen olan temel tartışma alanlarında bu dönüm noktalarının da ayrıca ele alınmasına özen gösterdik ve her bir alt başlık kapsamında neyin ne zaman dönüştüğünü sorgulamaya çalıştık.. Her ne kadar askeri stratejist William Lind ve askeri tarihçi Martin van Creveld ile 1989-1991 aralığına başlayan bu akademik tartışmayı Mary Kaldor’un eski Yugoslavya ve Ruanda’daki iç savaşları esas alarak daha ampirik bir analiz boyutuna taşıması ve Clausewitz’in savaşa dair klasikleşmiş görüşlerini aşmaya çalışması, günümüzde özellikle Savaş kuramları alanında çok önemli bir literatür yeniliğini sağlamıştır. İç savaşlardan terörizme, korsancılıktan organize suçlara, siber güvenlikten bilgi savaşına kadar birçok farklı derinliğe sahip alanlarda yeni savaşlar / savaşın dönüşümü literatürü günümüz uluslararası akademiyasında çok önemli bir zenginlik kazanmıştır. Özellikle 11 Eylül 2001 süreciyle beraber dönemin ABD Başkanı G. W. Bush’un ilan ettiği Teröre karşı Küresel Savaş çağrısı ve bunu takip eden uluslaraÖnsöz 19 rası askeri müdahalelerle büyük güçlerin kıtalarının ötesindeki devlet-dışı aktörlere karşı mücadelesiyle savaş ve çatışma kavramı yeni boyutlar almıştır; bunun yanı sıra insancıl müdahalelerle uluslararası örgütlerin de devreye girmesi aktör çeşitliliğini daha da çoğaltmıştır. 2000’li yıllardan beri sosyal medya ve diğer iletişim ağlarının yaygınlık kazanmasıyla (özellikle Arap Baharı sonrasındaki) söz konusu çatışmalardan doğrudan ve dolaylı etkilenen kitlelerin de sürece dâhil olmasıyla savaşların ve çatışmaların yapısı daha karmaşık bir hal almıştır. Tüm bu konuları “uluslararası güvenlik alanı içerisinde mi yoksa savaş kuramları dâhilinde mi değerlendirmek lazım?” konusu uluslararası akademik çevrelerde henüz tam cevabını bulmadığından söz konusu yayın çabalarının analitik bir soyutlama çerçevesinde kuramsallaştırılması da dağınık olmaktadır. 11 Eylül ve Arap Baharı kırılmalarının ardından Yeni savaşlar alanında ikinci nesil sorgulamaları (Die Neuen Kriege) başlatan ve Avrupa tarihi geleneğinden geldiği için daha çok Vestfalyacı egemenlik boyutunu tartışmaya odaklanan Herfried Münkler’in çalışmalarıyla bu dağınıklığın giderilmesi ve analitik bir kategorizasyonun yapılması çabasını görmekteyiz. Bu noktalardan hareketle, Savaşın Dönüşümü: Yeni Dinamikler, Aktörler ve Araçlar başlıklı bu kitabımızı derlerken dört eksen üzerine odaklanmayı tercih ettik: a) Kavramsallandırma tartışmaları; b) Devlet aktörünün egemenlik yetkilerinin erozyona uğraması ve bundan ortaya çıkan sonuçlar ve nedensellikler (zayıf devletlerden iç savaşlara; ayaklanmalardan vekâlet savaşlarına, hibrit tartışmalar, kurbanlar); c) Gücün küresel düzlemde teknoloji başta olmak üzere birçok araçlarla dönüşümünün ele alınması (siber güvenlik, bilgi savaşları, uzay savaşları, vs.); d) Uluslararası sistemde oluşan güvenlik sorgulamaları ve örgütsel/normatif tepkiler. Savaşın dönüşümüne dair derlememizi hazırlarken ülkemizde bu konularda çalışan değerli ve kıdemli hocalarımızı ve yeni ufuklara açık, heyecanlı genç akademisyenlerimizi ve araştırmacılarımızı bir araya getirmeyi arzu ettik. İstanbul’dan Ankara’ya, Trabzon’dan Nevşehir’e, Adana’dan Edirne’ye dek ülkemizin farklı üniversitelerinden çok kıymetli hocalarımız ve başarılı genç araştırmacı arkadaşlarımız bu sürece büyük özveri ve sabırla katkıda bulundular. Bazı meslektaşlarımız bu uzun yayın yolculuğundan erken ayrıldılar; dolayısıyla onlarla başka derlemelerde buluşmayı dilerim. Burada özellikle sevgili dostlarım ve meslektaşlarım Dr. Öğr. Üyesi Özden Özmelek, Dr. Öğr. Üyesi Kıvılcım Bilgin ve Dr. Öğr. Üyesi Sezgin Mercan’a sonsuz teşekkürlerimi iletmek isterim; zorluklara düştüğüm anlarda hep yanımda oldular, çareleri ve görüşleriyle bana destek verdiler. Savaş Kuramları’nın son tartışma aşaması olan Yeni Savaşlar – Savaşın Dönüşümü alanındaki Türkçe literatüre bu çalışmamızla olabildiğince katkıda bulunabildiysek bizler için ne mutlu. Bu alanda daha çok ele alınabilecek başlıklar ve tartışmalar da tabii ki söz konusu. Son olarak Liberte Yayın Grubu bağlamında teknik ve düşünsel açılardan bizlere her türlü çalışma olanağını ve kolaylığını sağlamış olan yayın yönetmeni Özlem Çağlar Yılmaz’a, dizgi aşamasındaki başarılı 20 SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜ | ERHAN BÜYÜKAKINCI (EDİTÖR) çalışmalarıyla Emre Turku ve konumuzu en güzel şekilde yansıtan kapak tasarımıyla Abdurrahman Yılmaz arkadaşlarımıza sonsuz teşekkürler. Sizler olmadan bu çalışmayı Türk bilim hayatına adayamazdık, emeklerinize sağlık. Savaş üzerinde konuşulması tükenmeyecek bir konu, ancak değişmeyen en önemli sonuç; eski de olsa, yeni de olsa savaş savaştır Önsöz yazımızı hayatını İkinci Dünya Savaşı sırasında yitirmiş ünlü yazar ve savaş pilotu Antoine de Saint-Exupéry’nin şu sözleriyle bitirmek istiyorum: “Savaş bir macera değildir. Savaş bir hastalıktır. Tifüs gibi…” 29 Temmuz 2021, Tekirdağ Önsöz 21 BÖLÜM A KAVRAMSAL GİRİŞ: TARİHİN ROLÜ VE OLGUSAL TARTIŞMALAR Bölüm 1 Yeni Savaşlardan Savaşın Dönüşümüne: Uluslararası Sistem ve Aktörlerde Değişimin Sürekliliği Erhan BÜYÜKAKINCI GİRİŞ Soğuk Savaş döneminin sona ermesiyle beraber uluslararası toplumda ve akademik camiada konvansiyonel savaşlar çağının artık bittiğine dair genel bir beklenti ve tartışma odağı doğmuştu; iki kutuplu sistemin önderlerinden bir tanesinin devlet mevcudiyetini yitirmesiyle büyük güçler arası ideolojik rekabetlerin sona erdiği yeni uluslararası düzende artık belirli bir dönüşüm gerçekliği söz konusuydu ve liberal demokratik rejimlerle serbest piyasa ekonomisi düşüncesine dayanan küreselleşmenin geçerli sistem yapısı olarak kabul edildiği bir yaklaşım öz konusuydu. Devlet aktörünün egemenliğe bağlı güç tekeli belirli bir sorgulanma içerisindeydi ve ulusal hükümetler ile devlet-dışı aktörler arasında işbirliği modelleri ile farklı rekabet ya da çatışma süreçleri söz konusuydu. Dolayısıyla uluslararası toplumun bu yeni düzenin normları dâhilindeki görev tanımlamaları da değişecekti. Vestfalya düzeni ile geçerli olan devlet aktörünün egemenlik ve şiddet tekeline dayalı tanımlanması kriterleri yeni uluslararası düzenin normlarıyla tartışılmaya açılmıştı ve bu bağlamda güvenlikten ekonomiye değin birçok alanda devlet-dışı aktörlerin rolünün değerlendirilmesi yapılmaktaydı. Bu açıdan bakıldığında, Vestfalyacı egemenlik kavramı içerisinde devletin tek aktör konumunu yitirmesi ve bunun yerine uzmanlaşma alanlarına (ekonomi, güvenlik, vs.) göre devlet-dışı paydaşların siyasal karar alma ve siyasa icra süreçlerine doğrudan ve dolaylı katılımları söz konusu olacaktı. Egemenlik tanımlamasının tartışıldığı bu çerçevede birçok akademisyen ve uzman araştırmacılarca savaş ve çatışma kavramlarının eskisi gibi kalıp kalmayacağı sorgulanmakta ve hatta şu temel soru ele alınmaktaydı: Küresel düzlemde Kant’ın Sonsuz Barış ideasının demokrasi yoluyla gerçekleşmesi düşüncesi artık mümkün müydü? Sonsuz barış ideası Demokratik barış kavramı adı altında geliştirilebilir miydi? Bu tartışmaların doğmasındaki ana nedenlerden biri, iki kutuplu dünyanın çekişmesinde klasik ve konvansiyonel savaşların artık sona erdiği ve devlet-dışı araçların artık daha fazla ön plana çıktığı düşüncesinden kaynaklanmaktaydı; eski savaşlar döneminin sonuna gelindiği ve devletlerarası rekabetin yerini küresel topluma bırakacağı beklentisi söz konusuydu. Aynı zamanda Soğuk Savaş sonrası düzende komünist ideolojinin sahneden çekilmesiyle onun baskıladığı kimliklere odaklı çatışmaların özellikle Avrupa coğrafyasında hız kazanması ve aynı şekilde eski kolonileştirilmiş kıtalarda iç savaşların ve çatışmaların yaygınlaşması, devletlerarası ilişkiler çizgisinin ötesinde toplumlararası düzeydeki bir siyasal şiddetin dağılımına işaret etmekteydi. Dolayısıyla Soğuk Savaş döneminin çizgilerini çektiği sınırların toplumsal aktörler (bölgesel ya da yerel kimlikler, mezhepler, aşiretler, vs.) arasında yeniden çizilmesi tartışmalarıyla Birinci Dünya Savaşı öncesinde kalan eski tarihi çatışmaların nüksetmesi olarak algılanmaya başlandı. Dolayısıyla yeni sınırları ve yönetim yapıları tartışmaya açılan ülkeler ve bölgelerdeki çatışmacı süreçlerinin Demokratik barış yaklaşımı çerçevesinde uluslararası örgütler aracılığıyla barış operasyonlarıyla çözümlenmesi çabaları daha çok hegemonik istikrarın sağlanması adına büyük güçlerin özel çıkar alanlarına hizmet etmekteydi ve bu aşamada çatışmaların çözümlenmesi tartışmaları daha karmaşık bir aktör ağının ve onların asimetrik çıkar ilişkilerinin ortaya çıktığından söz edebiliriz. Bu argümanın yanı sıra şu varsayımı da tartışmak mümkündür: Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte totaliter ve otoriter rejimler ile halk demokrasilerinin çöküşü kendi egemenlik sahalarında güç boşluğunu ortaya çıkarmış ve devlet adına şiddet tekelini elinde bulunduran yönetim birimlerinin yokluğunda ya da zayıflığında alternatif güç odakları iktidarı doğrudan ya da dolaylı yollarla ele geçirme çabasında olmuş, özellikle ekonomik arayışlarla kendi etkinlik ve nüfuz sahalarını kurmaya ya da paydaşlık elde etmeye çalışmışlardır. Bu yeni dönemde iç çatışmaların patlak verdiği coğrafyaların ya eski sömürge alanları ya da eski imparatorluklardan dağılmış topraklar olması pek rastlantı olmasa gerek; buralara empoze edilen Batı tarzı post-kolonyal ve neo-kolonyal (neo-emperyal) ya da ideolojik yönetim anlayışlarının Soğuk Savaş döneminin güçler dengesi ve iki kutuplu yapısı içerisinde işlerliği vardı ve SSCB’nin dağılması süreciyle beraber uluslararası sistem dengelerinin bozulmasıyla daha önce baskılanmış kimliksel yapıların milliyetçi tonlarla yeni siyasal ve ekonomik statüler arayışlarına girmeleriyle tüm aktörler arasında yeni bir güçler dengesi oluşturma anarşisi patlak vermiştir. Nitekim Robert Kaplan “The Coming Anarchy” başlıklı ünlü çalışmasında bu yeni süreci çok başarılı şekilde adlandırmaya ve tanımlamaya çalışmıştır (1994). Aynı dönem içerisinde nicel olarak devletlerarası savaşlar azalmış, devlet-içi savaşlar ve çatışmalar artış göstermiştir. Bir de terörizm gibi sınıraşan konuların 26 SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜ | ERHAN BÜYÜKAKINCI uluslararası sistem dengelerini etkilemeye başlaması 11 Eylül 2001 süreciyle birlikte daha bariz olunca çatışmaların devletlerarası ya da egemen birimler arası ilişkiler çerçevesinde yönetilmesinin mümkün olmadığını göstermiştir. Bunun yanı sıra, devletlerin iç yapılarıyla zayıflaması ya da siyasa yapımında başarısızlaşma eğilimleri göstermesi veyahut da uluslararası terörizmin yaygınlık kazanmasına cevaben uluslararası sistem içerisinde yeni güç dengeleri arayışındaki vekâlet aktörleri uluslararası askeri müdahale yollarına başvurmaya başlamış ve buna bağlı olarak yeni çatışma süreçlerinde karmaşık bir iç ve dış paydaşlar, çıkarlar ve araçlar ağının yaygınlaşmasına neden olmuştur. Savaş kuramlarına daha klasik çerçeveden yaklaşan kuramcı-araştırmacılar ile uluslararası güvenlik alanında çalışanlardan bazı isimler, 1990’lardan itibaren yeni savaşlar kavramını tartışmaya açtılar ve bu yeni dönemi üç kriterle tanımlamaya çalıştılar: a) Yeni aktörlerin rolleri ve statüleri; b) Çatışmaların ekonomik rekabetlere dayalı gelişmesi; c) Çatışma süreçlerinin paydaşları ve onların şiddet araçları ile stratejilerinin asimetrikleşmesi ya da daha karmaşık bir hal alması. Bu çalışmamızda yeni savaşlar literatürünün getirdiği kuramsal tartışmalardan hareketle, savaş olgusunun dönüşümünü ele almak ve söz konusu üç kriter ışığında getirilen tarihsel argümanları tartışmak amacındayız. Her ne kadar klasik kuramcılar ve yeni (neo-) Clausewitzçiler tarafından yeni savaşlar tartışması belirli yapısal eleştirilere ve karşı duruşlara maruz kaldıysa da getirdiği sorgulama kalemlerinin Uluslararası İlişkiler disiplinin dinamik gelişimi çerçevesinde önem arz ettiğini vurgulamamız gerekiyor. Nitekim bu çalışmamızda bu yapısal karşı duruşların temel nedenlerini ve hipotezlerini ele alırken yeni savaşlar kavramı yerine savaşın dönüşümü olgusunun daha ön plana çıkıp çıkmadığını da değerlendirmek istiyoruz. Bunu yaparken tarihselci açıklama çabalarının ampirik örneklerini günümüz örnek olaylarıyla da değerlendirmek amacındayız. SOĞUK SAVAŞ SONRASINDA YENİ LİTERATÜR TARTIŞMALARI: SAVAŞI YENİDEN TARTIŞMAK Soğuk Savaş döneminin son aşamalarında Mihail Gorbaçov’un SSCB’nin başına gelmesiyle birlikte iki kutuplu düzenin yavaş yavaş etkisini yitirmesi ve Sovyet müdahaleciliğinin sahneden çekilmesi söz konusuydu; dolayısıyla uluslararası sistem içerisinde gerek ideolojik rekabetin ortadan kalkması gerekse güç ilişkilerindeki vekâlet araçlarının el değiştirmesi Doğu Avrupa’dan Afrika’ya, Asya’dan Latin Amerika’ya uzanan birçok coğrafyada iç çatışmaların hız kazanmasına ve özellikle Birinci ve İkinci Dünya Savaşları ile dekolonizasyon öncesi dönemlere ait kimliksel sorunların nüksetmesine yol açmıştır. Yugoslavya’dan Orta Afrika’ya dek uzanan değişik coğrafyalarda çok kanlı çatışmalara tanık olunurken, Birleşmiş Milletler’in öncülüğünde gerçekleştirilen uluslararası barış operasyonlarıyla bu yeni savaş biçimlerinin yaygınlaşmasının önüne geçilmeye çalışılıyordu. Özellikle 1980’li yılların sonu ve 1990’lı yılların başından itibaren kimliksel rekabetlere Yeni Savaşlardan Savaşın Dönüşümüne: Uluslararası Sistem ve Aktörlerde Değişimin Sürekliliği 27 BÖLÜM B SAVAŞIN DÖNÜŞÜMÜNDEKİ NEDENSELLİKLER VE YENİ AKTÖRLER Bölüm 2 Kırılgan, Zayıf ve Başarısız Devletlerden Çatışmaların Dönüşümüne Cem KARADELİ GİRİŞ Uluslararası ilişkilerin temel aktörü olan devlet aygıtından genel beklentiler, tanımı Vestfalya sisteminden beri çağlar boyunca olgunlaşarak belirli bir standart çerçeveye oturmuş olup, uygulamada ise herhangi bir ülkenin kültürel geçmişine, iç dinamiklerine, toplumsal dengelerine bakılmaksızın bu normatif standartlar günümüzde tüm dünyada geçerli olmuştur. Soğuk Savaş döneminde bir devletin sağlık durumu yani kırılgan veya zayıf bir yapıda olup olmaması veya yetkinliğinin değerlendirilmesi diye bir durum gündeme gelmemiştir, çünkü hem pek çok devlet İkinci Dünya Savaşı sonrasında ve dekolonizasyon süreçleriyle daha yeni bağımsızlıklarını elde etmekteydi, hem de bazıları iç yapılarındaki zafiyetlerini, güç yetersizliklerini ya da kırılganlıklarını mensup olmayı seçtikleri ideolojik bloğun lider ülkesi ve buna bağımlı devletlerle ittifak yaparak kapatacaklarını veya telafi edeceklerini düşünmekteydi. Ancak iki kutuplu sistemin sona erdiği 1990’larda uluslararası sistem içerisinde ortaya çıkan genel belirsizlik ortamında ve ardından da 21. yüzyılın başından itibaren yerleşen ekonomik olarak tek kutuplu siyasi olarak da başat bir devletin yönlendirdiği ama son sözü her zaman söylemediği ortamda, birçok devletin iç politikalarında ve ekonomiklerindeki yönetimsel yeterlilik ve yetkinlik konusu Uluslararası ilişkiler disiplininde çok önemli bir gündem tartışmasına ve araştırma konusuna dönüştü. Özellikle 11 Eylül 2001 saldırıları sonrasında El Kaide terör örgütüne ve Talibanların oluşumuna ev sahipliği yapan Afganistan, bir başarısız devlet olarak ilan edilerek bu kavram tartışmaları dünya kamuoyunun gündemine girdi. Bunun sonrasında uluslararası sisteme bir tehdit olarak lanse edilen Irak,