αρχιτεκτονική θεωρία

Tο δίγλωσσο βιβλίο Δοκίμια για τη νέα ελληνική αρχιτεκτονική - Essays on Neohellenic Architecture –πλήρες κείμενο στα αγγλικά και τα ελληνικά – , εκδόθηκε υπό την αιγίδα του Eρευνητικού Iνστιτούτου Eφηρμοσμένης Eπικοινωνίας του Πανεπιστημίου Aθηνών  (E.Π.I.E.E) με χορηγία του Iδρύματος I. Φ. Kωστοπούλου.

Tα δέκα Δοκίμια της Eλένης Φεσσά-Eμμανουήλ, προσεγγίζουν κριτικά  ιδέες, πρόσωπα και έργα που σημάδεψαν την πορεία της αρχιτεκτονικής στη νεότερη Eλλάδα.  Eυαισθητοποιημένη από την πρόκληση της αρχιτεκτονικής παγκοσμιοποίησης, η συγγραφέας επιδιώκει με τα δέκα κείμενά της: (α) να συμβάλει στην ουσιαστικότερη συσχέτιση της ελληνικής αρχιτεκτονικής του 19ου και του 20ού αιώνα με τη διεθνή, και (β) να βοηθήσει στο να βρούν οι άξιοι έλληνες αρχιτέκτονες, οι ιδέες και το έργο τους τη θέση που δικαιούνται στις ιστορίες της ελληνικής, της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής. Έτσι επικεντρώνεται σε θέματα ουσίας και κοινού ενδιαφέροντος για την ελληνική και τη διεθνή πλευρά.

Tο βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Tο πρώτο περιέχει τρία θεωρητικά δοκίμια που προσεγγίζουν  θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος, και είναι κατά σειρά δημοσίευσης τα εξής: «H ιδεολογική κρίση της νέας ελληνικής αρχιτεκτονικής: 1827-1940»,  «Πρότυπα, κανόνας και ελευθερία στην αρχιτεκτονική της νεότερης Eλλάδας» και «Zητήματα αρχιτεκτονικής ιστορίας και κριτικής». Aκολουθούν τα δύο μεγάλα ιστορικά μελετήματα «Δημόσια και ιδιωτικά κτίρια γοήτρου στην Eλλάδα, 1945-1990» και «H Aθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα: Πολεοδομικός μετασχηματισμός και αρχιτεκτονική δημιουργία». Tο βιβλίο κλείνει με πέντε  κριτικά δοκίμια, που αποτελούν παρεμβάσεις σε γεγονότα και ζητήματα της ελληνικής αρχιτεκτονικής επικαιρότητας με ιστορική διάσταση.

Η ιστορία της διαφάνειας στην αρχιτεκτονική καταδεικνύει μια μακρά σχέση μεταξύ γυαλιού και αρχιτεκτονικής. Η διαφανής αρχιτεκτονική του γυαλιού έχει καταστεί ένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά του 20ου αιώνα. Είναι ένα από τα υλικά, τα οποία χρησιμοποιούνται εκτεταμένα στην κατασκευή, και προκάλεσε σημαντική αλλαγή στο αρχιτεκτονικό πεδίο, κύρια κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Σήμερα, το γυαλί μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα υλικά που η χρήση του είναι πιο διαδεδομένη στα σύγχρονα κτίρια. Η χρήση του γυαλιού στην αρχιτεκτονική, έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες και η τάση αυτή αναπτύσσεται διαρκώς. Επιπλέον, η σύγχρονη αρχιτεκτονική έχει αναπτυχθεί ταχύτατα σε όλο τον κόσμο και έχει διερευνηθεί από διάφορες πλευρές. Ωστόσο, η σχέση μεταξύ οικοδομικών κανονισμών και σύγχρονης αρχιτεκτονικής είναι ένα από τα λιγότερο ελεγχόμενα ζητήματα. Επομένως, παρά τα πολλά πλεονεκτήματα της διαφανούς αρχιτεκτονικής, η αναζήτηση της σημασίας της είναι ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που πρέπει να διερευνηθούν. Δεδομένου ότι η αναζήτηση του νοήματος της υπήρξε ένα από τα πιο προκλητικά ζητήματα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, ο σκοπός αυτής της μελέτης είναι να βρεθεί η σχέση μεταξύ διαφανούς αρχιτεκτονικής και συμβολικής σημασίας στη μοντέρνα αρχιτεκτονική για να αναγνωριστεί το πώς ήρθαν αυτά τα δύο μαζί. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, η ερευνητική μέθοδος σε αυτή τη μελέτη αποτελείται από ανάγνωση εκτεταμένης βιβλιογραφίας και μελέτη παραδειγμάτων που αφορά την περίοδο 1926-1960 στην εποχή του μοντερνισμού. Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας αναλύθηκε βάσει της "μεθόδου ανάλυσης περιεχομένου". Στο πλαίσιο αυτό, επιλέχθηκαν ως δείγμα μελέτες από διάσημα διαφανή κτίρια ανά τον κόσμο που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1929 και 1959. Για να συγκριθεί και να επαληθευτεί το νόημα των διαφανών κτιρίων, από τη μελέτη των δειγμάτων, η εργασία επικεντρώθηκε σε διαφανή κτίρια που διαφοροποιήθηκαν ως προς τη χρήση του γυαλιού και συνέβαλαν στην εξέλιξη της χρήσης του. Επομένως, η χρήση του γυαλιού οδήγησε σε διαφορετικές ερμηνείες και επιδιώξεις.

Architectural practice does not take place in a void. It is inscribed into a historical continuum, it is integrated into a social, cultural and intellectual milieu, it takes form in a code of construction. And it derives its inspiration, first and foremost, from the psyche of the architect who creatively works out a solution.

The core of architectural creation is imagination and the passion of the architecturing subject. Tackling this aspect, Nikos Sideris develops a cohesive view: Architecture is the fantasy of the architect formulated in the language of construction.
After an enlightening presentation of the concept of fantasy, the logic of architectural creation and the work of eminent architects are thoroughly examined with the help of these conceptual tools. The result is a broad account of architectural practice centered at, and orbiting around, the encounter with the Other.

A work of knowledge and affection, this book constitutes a radically original proposition in the international process of encounter between two major aspects of the human spirit, as well as a singular contribution to the transition from an architecture of need to an architecture of desire.

Στα περισσότερα έργα φανταστικής λογοτεχνίας,  ο τρόπος με τον οποίον αποτυπώνεται ο χώρος  στην εξέλιξή της πλοκής,  αποτελεί κυρίαρχη παράμετρο της ‘κατασκευής’ της αίσθησης  του φόβου ( ή του ανοίκειου) στον αναγνώστη. Σε αντίθεση με άλλα αναπαραστατικά πεδία , όπως ο κινηματογράφος ή οι παραστασιακές τέχνες, οπού η εικόνα είναι κυρίαρχη , η λογοτεχνία αντλεί (και τροφοδοτεί αντιστρόφως ) από τις εσωτερικές εικόνες της μνήμης και της φαντασίας αποκαλύπτοντας την δύναμη της χωρικής εμπειρίας  που ενυπάρχει στον καθένα μας. Στο  Στρίψιμο της Βιδας ( 1898) , ένα από τα σημαντικότερα έργα της φανταστικής λογοτεχνίας και του μοντερνισμού,  η πλοκή εκτυλίσσεται σε ένα ‘μεγάλο, άσχημο, παλαιό αλλά βασιλικό σπίτι, που ενσωμάτωνε κάτι λίγα απομεινάρια ενός ακόμη παλαιοτέρου κτίσματος…’  στην αγγλική εξοχή και τα τοπία του Εσσεξ. Η αμφισημία των γεγονότων, η παλινδρόμηση μεταξύ πραγματικότητας και ψευδαίσθησης,  η αίσθηση του ‘υπερφυσικού’,  δομείται πάντα σε αντιδιαστολή με την  αρχιτεκτονική της κατοικίας ή του τοπιού που την περιβάλει. Η παρουσίαση θα επιχειρήσει να αποκωδικοποιήσει τους όρους σύμφωνα με τους οποίους ο χώρος,  σε αναφορά  με τους ήρωες  που τον κατοικούν,  συναιρεί καταλυτικά  στην υποβολή της ατμόσφαιρας του τρόμου, σε κομβικά σημεία της αφήγησης.

Το πρόγραμμα «Ξενία» περιλαμβάνει πάνω από 70 κτίρια τουριστικών καταλυμάτων και πολλές παρεμφερείς εγκαταστάσεις (τουριστικά περίπτερα, πλαζ, οδικούς σταθμούς κ.ά.) που βρίσκονται κατανεμημένα σε όλη την ελληνική επικράτεια. Οι βασικές πηγές της έρευνας είναι αφενός τα Πρακτικά των συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου του ΕΟΤ έως το τέλος του 1962, που αφορούν τον τρόπο λειτουργίας του Οργανισμού, το σχεδιασμό της στρατηγικής του για τον τουρισμό και τον τρόπο λήψεως των αποφάσεων που αφορούν τα «Ξενία» και αφετέρου η σχετική νομοθεσία. Στόχος της έρευνας ήταν η ολοκλήρωση ενός ενιαίου καταλόγου των έργων του προγράμματος, που θα περιέχει τεκμηριωμένα στοιχεία σχετικά με αυτά, τουλάχιστον τον αρχιτέκτονα του έργου, τη χρονολογία μελέτης, τον τύπο του κτιρίου και γενικές πληροφορίες.

Η δημοσιευση επικεντρώνεται στην ανάδειξη της κρίσιμης εκείνης διαφοράς που διαχωρίζει  τα μνημεία σε δυο βασικές  τυπολογίες . Η διαφορά αυτή  αφορά στην μετατόπιση της  σημασίας που αναλαμβάνει η εμπειρία του σώματος στην μεταφορά του νοήματος και την σύνδεση με τον παρελθόντα χρόνο.

Στην πρώτη τυπολογία ανήκουν τα μνημεία εκείνα που λειτουργούν ως μηχανές εκπομπής ενός σήματος από το παρελθόν, είτε μέσω της γραφής είτε μέσω της φόρμας τους ως αντικείμενα - σύμβολα. Στην δεύτερη και πιο σύγχρονη κατηγορία ανήκουν  εκείνα που συγκροτούν χωρικές ενότητες , με στόχο την υποβολή του σώματος σε ειδικές συνθήκες που σχετίζονται με το  υπό μνημόνευση γεγονός. Η εμπλοκή του σώματος ωστόσο στην δεύτερη αυτή τυπολογία συνεπάγεται συχνά την ανάδυση εκδοχών του εαυτού και την προβολή τους μέσω του μνημείου στο εκάστοτε παρόν. Αν η  μνημονική ιδιότητα είναι εγκατεστημένη στο τμήμα της ψυχής που έχει να κάνει με τις αισθήσεις, όπως υποστηρίζει η Yates, τότε τα μνημεία αυτά διεκδικούν με την σειρά τους να καταστούν αξιομνημόνευτα με όρους χωρικότητας

Ερευνητική πρόταση προς συνοδεία της αίτησης υποψηφιότητάς μου για εισαγωγή στο Δ.Π.Μ.Σ. «Τέχνη και δημόσια σφαίρα» του Α.Π.Θ., με κατεύθυνση την «Ιστορική, πολιτική και ερμηνευτική διερεύνηση της τέχνης».

Πρόλογος
Όταν ο Samuel Beckett, αφού τον διαπέρασε όλη η μετάβαση από τον 19ο στον 20ο αι., έπλαθε για το χαρτί και το θέατρο φαντασματικές φιγούρες με νέα γλώσσα (που μετά το σοκ του Β΄ παγκοσμίου πολέμου θα γίνονταν ραδιόφωνο και πειραματικός κινηματογράφος), και η φωτογραφία καταγραφής μετέτρεπε το ιστορικό και πολιτικό ρεπορτάζ από δημοσιογραφία σε τέχνη (ακόμη και σε εμπορική καρικατούρα που πλέον έχει διαμορφώσει ηθική έξης έως και αδιαφορίας σε κάθε είδηση-θέαμα), διαφαίνονταν ήδη τα πώς και τα γιατί της έλευσης του μεταμοντέρνου μέσα από την άνοδο και την παρακμή του μοντέρνου .
Θεωρώ ότι στην Ελλάδα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πορείας θεωριών και καλλιτεχνικών εφαρμογών, ενδεικτικό για τη θέση της χώρας, με τις γεωγραφικές και μυθολογικές της ιδιαιτερότητες, στο αντίστοιχο αφήγημα, είναι η αρχιτεκτονική δημιουργία και ζωή της πανεπιστημιούπολης του Α.Π.Θ., στην οποία δεν έχει δοθεί ακόμα η σχετική σημασία .

Η παρούσα εργασία εστιάζει στις απαραίτητες οντολογικές συνθήκες για τη συγκρότηση ενός αρχιτεκτονικού αντικειμένου το οποίο δύναται να εμπλακεί σε διαδικασίες οι οποίες ξεδιπλώνονται σε πραγματικό χρόνο. Εξετάζει τις επιπτώσεις της θεώρησης του δυνητικού αντικειμένου σε αντίθεση με τις σχέσεις αναπαράστασης-κριτικής (δυτική μεταφυσική) και τις συνέπειες στον τρόπο αντίληψης του χρόνου, τη σχέση θραύσματος-ολότητας και τα δίπολα που παράγονται από αυτό το συσχετισμό. Χρησιμοποιούνται στοιχεία από τη θεωρία συστημάτων (πληροφοριακών, βιολογικών) και του τρόπου με τον οποίο η λειτουργία των πεδίων δυνάμεων μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την κατανόηση των αναδυόμενων συνθηκών. Καταλήγει δε στη σημασία της εξέτασης των συστημάτων σε συνθήκες κρίσης και την αναγκαιότητα χρήσης των συνθηκών αυτών ως καταλύτες στην επανά-ριζοσπαστικοποίηση της έννοιας του χρόνου.

Όριο, λόγος και ερµηνεία. Χρόνος και χώρος στο τοπίο της Τήνου

2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας μεταπτυχιακών φοιτητών και υποψήφιων διδακτόρων.
Αθήνα, 21-23 Οκτωβρίου

Το κείµενο αυτό διερευνά και παρουσιάζει τη σχέση του χώρου και της αρχιτεκτονικής µέσα από τη σηµασία του ορίου και τη σχέση του λόγου και της αρχιτεκτονικής µέσα από την αφηγηµατικότητα και το µυθιστόρηµα. Η προσέγγιση είναι µεθοδολογική και ως θεωρητικό υπόβαθρο και σχολή σκέψης χρησιµοποιείται η ερµηνευτική όπως αυτή διδάσκεται από την φαινοµενολογία. Η παραπάνω προσέγγιση του χώρου και της αρχιτεκτονικής γίνεται αρχικά µέσα από όρια χωρικά ενώ συγχρόνως εντοπίζει όρια ηθικά και συναισθηµατικά, όρια αµετάβλητα αλλά και διαπραγµατεύσιµα, ενώ υπερτερεί το στοιχείο της διαµεσολάβησης. Η µελέτη έχει ως αφετηρία της έναν χώρο πραγµατικό και εξελίσσεται σε έναν χρόνο πραγµατικό, αφού υποστηρίζεται µέσα από αφηγήσεις/συνεντεύξεις που παρουσιάζουν τον δεσµό και τη σηµασία της ιδιοκτησίας. Την ίδια στιγµή η θεωρητική προσέγγιση συνδιαλέγεται σε έναν χρόνο φανταστικό\, αυτόν του µυθιστορήµατος. Το έργο του Paul Ricoeur «Η λειτουργία του φανταστικού στη διαµόρφωση της πραγµατικότητας» αποτέλεσε σηµαντικό στοιχείο στη θεωρία και µεθοδολογία της µελέτης. Όπως ο ίδιος τονίζει, όσο περισσότερο η φαντασία αποκλίνει από αυτό που ονοµάζεται πραγµατικότητα στην καθηµερινή γλώσσα και όραµα, τόσο περισσότερο πλησιάζει την καρδιά της πραγµατικότητας που δεν είναι πλέον ο κόσµος των εύχρηστων αντικειµένων, αλλά ο κόσµος µέσα στον οποίο έχουµε ριχτεί από τη γέννηση µας όπου προσπαθούµε να προσανατολιστούµε προβάλλοντας τις εσώτερες δυνατότητες µας σε αυτήν, προκειµένου να µπορέσουµε να κατοικήσουµε εκεί, µε την κυριολεκτική έννοια της λέξης. Αυτή η µελέτη επιδιώκει να κατανοήσει, να περιγράψει και να επιβεβαιώσει µια βαθύτερη θεωρητική δοµή που υφαίνει και δένει µικρές κοινότητες µαζί, µε βάση το οικοδοµικό αποτύπωµα και µε θεµατικές που συνεχίζουν να επηρεάζουν τον σύγχρονο τρόπο ζωής, όπως η ηθική, ο πολιτισµός και η κοινωνική ζωή. Μέρος της προσέγγισης αυτής υπήρξε η προφορική ιστορία και η συστηµατική καταγραφή συνεντεύξεων και αφηγήσεων. Αυτήν διαδέχεται η δηµιουργία ιστοριών µυθοπλασίας οι οποίες έχουν αφετηρία τις πραγµατικές αφηγήσεις των χωρικών. Η σύνθεση κάθε µυθοπλαστικής αφήγησης προσεγγίζεται ερµηνευτικά µε σκοπό τόσο την αποκάλυψη της αλήθειας µέσα στον κοινοτικό ή ιδιωτικό χώρο του χωριού και την κατανόηση του κεντρικού ρόλου της αρχιτεκτονικής µέσα στη ζωή της κοινότητας.

Άρθρο για τον αρχιτέκτονα Le Corbusier και τη πολυδιάστατη σχέση του με το Ελληνικό τοπίο και τα Ελληνικά μνημεία, που δημοσιεύθηκε στο ειδικό τεύχος της Ελευθεροτυπίας (Ιστορικά-Οι Πρωτοπόροι, 26.04.2006).
Το άρθρο διερευνά την έκταση και το είδος των ελληνικών επιρροών του μεγάλου αρχιτέκτονα και υποστηρίζει ότι ο Le Corbusier φέρει κοντά την Δύση και την Ανατολή με συνειδητούς και ασυνείδητους τρόπους. Αναλύονται το προσωπικό του φιλοσοφικό σύστημα και η όλη του πνευματική προετοιμασία, οι αμφισημίες του, η προσκυνηματική προσέγγιση της Ακρόπολης και η συνομιλία του με τον 'άφατο χώρο' της, ο τρόπος που αντιμετωπίζει την αστική κεντρικότητα και οι τρόποι όρασης που προτείνει το έργο του, καθώς και η επίδρασή του στην μεταπολεμική ελληνική αρχιτεκτονική.

Article on the architect Le Corbusier and his multidimensional relation with the Greek landscape and the Greek monuments, published in the special issue History-The Avant Garde, 26.04.2006 of the newspaper Eleutherotypia.
The article explores the expanse and the kind of Greek influences of the great architect. It claims that Le Corbusier brings close West and East with conscious and unconscious ways. The text analyzes his personal philosophical system, his spiritual preparation, his ambiguities, the pilgrimage-like approach to the Acropolis and his conversing with the Acropolis "ineffable space", the manner in which he deals with urban centrality and the visual regimes that he proposes through his work, as well as his influence on postwar Greek architecture.