УДК 950/574/+398.22/=943.42/+8-394/093.6/ На правах рукописи АЛПЫСБЕС МАХСАТ АЛПЫСБЕСҰЛЫ ИСТОРИЯ КАЗАХСТАНА В КАЗАХСКОМ ШЕЖИРЕ (МЕСТО ШЕЖИРЕ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ) Специальность 07.00.02 – Отечественная...
moreУДК 950/574/+398.22/=943.42/+8-394/093.6/
На правах рукописи
АЛПЫСБЕС МАХСАТ АЛПЫСБЕСҰЛЫ
ИСТОРИЯ КАЗАХСТАНА В КАЗАХСКОМ ШЕЖИРЕ
(МЕСТО ШЕЖИРЕ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ)
Специальность 07.00.02 – Отечественная история
(История Республики Казахстан)
АВТОРЕФЕРАТ
диссертации на соискание учeной степени
кандидата исторических наук
Республика Казахстан
Караганда
1999
ТҮЙIН
АЛПЫСБЕС МАҚСАТ АЛПЫСБЕСҰЛЫ
Қазақ шежiресiндегi Қазақстан тарихы
(Тарихтың зерттелуiндегi шежiренің орны)
Мамандық 07. 00. 02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезi қазақ шежiресiнiң жазба дәстүрiнiң қалыптасу уақыты болып табылады. Осы дәстүрдiң негiзiн салғандар Құрбанғали Халид, Шаhкерiм Құдайбердiұлы және Мәшhүр Жүсiп. Көне заманнан келе жатқан көшпелiлер шежiрешiлдiгi немесе ауызша далалық тарихология дәстүрiнiң жалғасы – осы жазба шежiре дәстүрi. Ауызша және жазба шежiрешiлдiк өзiнiң бойы на сан ғасырлар жасалған түркi-моңғол көшпелi этностарының тарихи аңыздары мен түрлi мифтiк сюжет түрiнде жеткен қалың тарихи дерек қабаттарын сақтайды. Жазба дәстүрi ауызша шежiреге тән ерекшелiктерге ие. Сөйтсе де, жазба дәстүрiнде үш бағыт сезiледi. Мысалы, Шаhкерiмнiң - батыс, ал Құрбанғалидың шығыс дәстүрiне жақын болуын салыстырмалы талдаудан байқауға болады. Мәшhүр Жүсiптiң еңбектерi тек қазақы тарихи таным негiзiне сүйенiп жазылғаны себептi бiз оны дәстүрлi бағыт өкiлi деп бiлемiз.
Шежiреге қатысты терминдердi этимологиялық зерттеу “шежiре” ұғымының түркi-моңғол халықтарына ортақ “есте сақтау, жатқа бiлу, ес-сана” мағынасына жақын екенiн анықтады. Шежiре – ол бұқаралық тарихи ес-сана, оның сақтаушы, жинаушы, жалғастырушы және таратушылары шежiрешi-қариялар. Көшпелiлер шежiресiнiң ерекшелiгi – мұнда тарих, киелі әрi қасиеттi тұлғалар арқылы баяндалады.
Қариялар тарихи тұлға, кеңiстiк, уақыт және оқиға категорияларын пайдалану арқылы тарихи сана қалыптастырып, тарихи деректi мәңгiлiкке сақтауға тырысты. Зерттеу нәтижесi тарихи дәстүрдi таратушы шежiре-қариялардың қалыптастырған терминдiк аппараты болғанын көрсетедi. Шежiрешi қариялардың мәдени-әлеуметтiк мағынадағы қызметi интеллектуалдық маңызға ие.
Шежiрешiлдiк құбылысының функционалдық мәнiн зерттеу барысында шежiре құрамындағы генеологиялық бiлiмнiң қазақ қоғамын жүйелеудегi ролi айқындалды. Шежiре феноменi, өзiнiң көп салалы құбылыс екендiгiн көрсетедi. Генеологиялық кесте жүйелерi көшпелi қоғамның түрлi әлеуметтiк страттарын, туыстықтың таксономиялық деңгейлерiн, субэтникалық топтарды және қазақ iшiндегi басқа да кiрме руларды қамтиды. Зерттеуде генеологиялық бiлiмнiң дәстүрлi қоғамның саяси және идеологиялық өмiрiндегi орыны қарастырылады. Шежiре үлгiлерiндегi тарихи шындықты бұрмалау себептерi көрсетiледi. Қазақ шежiресiндегi айқын туыстық және жалған [фиктивтi/ немесе шартты туыстық қатынастары түрлi аңыз сюжеттерiмен дәлелденiп суреттеледi және рулық құрылымның зерттелуiне үлес қосады.
Бұл жұмыс қазақ шежiресiнiң отан тарихын зерттеудегi өте маңызды қызметiн ғылыми түрде жан-жақты дәлелдейдi.
SUMMARY
ALPYSBES MAKHSAT ALPYSBESULY
History of Kazakhstan in Kazakh shegyre
(Place of shegyre in learning of history)
Speciality 07.00.02 - State history
(History of Republic Kazakhstan)
The written variants of Kazakh shegyre represented in historical works of Kurbangaly Khalid, Shakarim Kudayberdyuly, Mashkhur Jusup Kopeev are continuation of narrative tradition steppe historiology. The end of the XIXth - beginning of the XX th centuries is time of developing of written tradition Kazakh shegyre. In a basis of narrative and written tradition of historical knowledge of the Kazakhs lay the multilayer layers of the historical items of information of Turk-Mongolian nations, in the form of myths and legendary plots in the historical legends. The interpretation of the historical past in the works of K. Khalid, S.Kudayberdyuly, M.J. Kopeev allows to reveal gravitation of historical sights: Shakarim - to western historiography, and Kurbangaly - to eastern. Historiography of Mashkhur Jusup is characterized by the traditionality.
The analysis of ethymology of the terms shows, that more solvent understanding of semantics of a word shegyre is from the Turk-Mongolian meaming of a word “memory”, rather than from Arabian meaming of a word “tree”. Shegyre is a collective historical memory, translated in time of shegyre-karya. The historical tradition of the people of Great Steppe of the Euroasian steppes is allocated by that its personicated character. The history is represented as personal and sacral.
The media of tradition realize the problems in business - immortalizing in memory the historical Person, Event, Time of the Person and historical Space. Extremely plenty of the various terms shegyre shows availability of the special terminological device. The media of historical tradition carried out socio-cultural activity of intellectual character.
The consideration of functional signicance shegyre has allowed to reveal fundamental role made in them genealogical knowledges. Shegyre represents the two-uniform phenomenon. It consists of the historical legend and genealogical schemes. Genealogical scheme include the subethnic groups of and groups biphenomenal origin, various social groups, taxonomic levels.
The research shows, that knowledge of genealogy played not last role in political and ideological life of traditional company. The materials of Kazakh shegyre allow to open signicance and patrimonial organization people of Kazakh’s Steppe in the best way.
The work, on a scientific material and approach shows comprehensively a very important role of Kazakh shegyre in learning of the state history.
Подписано в печать 24.05.99г.
Объем 1,8 усл.п.л. Тираж 100.
Отпечатано в РИО “Болашақ-Баспа”
