Ermenilerce “Bağeş Vilayeti” olarak bilinen Bitlis, XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu idari birimidir. Bölgedeki Ermenilerin varlığı antik dönemlere kadar uzanmasına rağmen IX. yüzyıldan itibaren Ermeniler ancak Bizans, Abbasî,...
moreErmenilerce “Bağeş Vilayeti” olarak bilinen Bitlis, XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu idari birimidir. Bölgedeki Ermenilerin varlığı antik dönemlere kadar uzanmasına rağmen IX. yüzyıldan itibaren Ermeniler ancak Bizans, Abbasî, Türk ve yerel Kürt beyliklerinin hakimiyeti altında varlıklarını sürdürmüşlerdir. I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde beş yüz bini bulan nüfusuyla Bitlis vilayetinde yaklaşık yetmiş bin Ermeni yaşıyordu. Bu kadar yoğun bir Ermeni nüfusun sebebi bu halkın bölgede asırlardır yaşamasının yanı sıra bölge siyaseti üzerinde etkili olan dış faktörlerdir. Bunların başında XIX. yüzyıldan itibaren bölgenin etnik popülasyonunu değiştirmek için Kafkasya üzerinden bölgeye getirilen Ermeniler de bu dış faktörler arasında yer alır. I. Dünya Savaşı ile Anadolu ve Ortadoğu coğrafyasında gün yüzüne çıkan uluslararası politika, bölgenin siyasi, etnik ve coğrafi topoğrafyasının değiştirilmesi üzerine kurulmuştur. Bu politika Osmanlı’nın bütün doğu vilayetlerini etkilemekte ve Bitlis-Ahlat bu bölgelerin başında gelmektedir. Burada meydana gelen siyasi gelişme ve değişmeler, Birinci Dünya Savaşı esnasında Ermenilerle Türk ve Kürt halk arasında önce olumsuz faaliyetlerin ortaya çıkmasına, sonra bu etnik gruplar arasında ciddi çatışmalar ve kıyımlar yaşanmasına yol açmış, sonuç olarak da Ermeniler bu bölgeden ihraç edilmiştir. Meselenin siyasi-politik etkileri bir yana bütün bu olanlar bölgenin Türk ve Kürt halkını psikolojik ve sosyolojik açıdan etkilemiştir. Bu etkiler, her ne kadar olayın ilk şahitleri bugün hayatta olmasa da günümüzde hala halk arasında şifahi anlatımlarla aktarılmaktadır. Hatta bu aktarımlar, müslüman Türk ve Kürt halkın ürettiği mitsel söylemlerle efsaneleştirilmiştir. Özellikle Ahlat bölgesinde yer alan Ermenilere ilişkin kalıntılar da bu anlatıları destekleyen tarihî eserler olarak varlığını sürdürmektedir. Biz bu tebliğde XX. yüzyılda Ermenilerin Bitlis-Ahlat’taki siyasi ve etnik faaliyetlerini konu alacağız. Ahlat özelinde olmak üzere Bitlis civarındaki Ermeni faaliyetlerini tarihî belgeler ışığında ortaya koymaya çalışacağız. Bunu yaparken ikinci ve üçüncü kuşak Türk ve Kürt Ahlat halkıyla yapılan röportajlardan da faydalanacak ve bu anlatımları Ahlat’taki tarihi görsellerle destekleyeceğiz. Böylece Türk yurdu "Kubbetu’l-İslâm” Ahlat’ın Ermeni meselesindeki önemine dikkat çekmeye çalışacağız.
ARMENIAN ACTIVITIES IN BITLIS-AHLAT IN THE LIGHT OF WITNESSES’
STATEMENTS
ABSTRACT
Bitlis, have been known as “Baghesh” by Armenians, was the east administrative unit of Ottoman Empire in the XIX. century. Although Armenians’ existence in this area goes back to ancient period, Armenians have continued their existence under the domination of Byzantine, Abbasid, Turks and Kurdish principalities from this century. On the eve of the First World War, seventy thousand Armenians were living in Bitlis Province whom had crowded population as five hundred thousand. The reason of this heavily Armenians population is that this people have lived for centuries in this area and extrinsic factors have effective on the region policy. Foremost among these factors are decrease of Turkish population in Turk-Safavid conflicts and Armenian
immigration from Caucasia to Ottoman’s east provinces for increasing Armenian population in XIX. centuries.
International policy in where came to light by means of the First World War in Anatolia and Middle East has predicated on reconstruction of political, ethnic and geographic topography of the area. This policy has impressed Ottoman’s all east provinces and Bitlis-Ahlat was the main of these regions. These political developments and changes at this province have caused negative activities between Armenians and Turk-Kurdish people and then serious conflicts among these ethnic
groups. Consequently, Armenians was forced to emigrate from the area.
Aside from the political effects of this issue, the resultants have influenced Turkish and Kurdish people of parts of realm psychologically and sociologically. Even though first witnesses of events aren’t alive today, these effects are still transferring orally at the present time. Moreover, these accounts are making legendary with mythic narratives. Especially, the ruins related to Armenians which demonstrate these accounts are continuing their existence. In this study, we’ll mention Armenians’ political and ethnic actions in Bitlis-Ahlat in first quarter of XX. century. Specific to Ahlat, we’ll try to present Armenian activities about Bitlis in the light of historical documents. Besides we will utilize interviews of second and third generation Turkish-Kurdish people and support these conversations with historical buildings and artefacts in
Ahlat. Thus, we will try to point out the important of “Kubbetu’l-İslâm” Ahlat in Armenian matter.
