Karabağ

XVI. yüzyılın ortalarında yeni bir siyası güç olarak ortaya çıkan Moskova Knezliği,
zaman içinde başta Karadeniz’in kuzeyi olmak üzere, Türkistan ve Kafkasya’da bölge siyasi dengesini değiştirebilecek bir konuma ulaşmıştır. 1550’li yıllardan itibaren iş başına gelen Rus Çarlarının Türkistan ve Kafkasya’daki Türk hanlıklarının içinde bulunduğu bölünmüşlükten faydalanarak hâkimiyet alanlarını genişlettikleri dikkati çekmektedir. 10 Mayıs 1795'de Derbend’i işgal eden Ruslar hemen ardından Bakü, Şemâhi, Şusa bölgelerini işgal etmiştir. Rusya ile İran arasında 1804’de başlayan Azerbaycan coğrafyasına hâkim olma mücadelesini Rusya kazanmış, 1806 yılına gelindiğinde Revan, Nahçıvan, Gence, Karabağ, Şeki, Şirvan, Bakü, Kuba Hanlıkları Rusya tarafından ele geçirilmiştir. Rusya'nın emperyalist uygulamalarla Kafkasyalıları tahakküm altına aldığı bu yıllarda, İran’la imzalanan Gülistan (1813) ve Türkmençay Antlaşmaları (1828) ile Erivan da dâhil olmak üzere Aras'ın kuzeyindeki bütün topraklar Rusya hâkimiyetine girmiştir. Sonra da 1828-1829 Savaşını kaybeden Osmanlı Devleti, 14 Eylül 1829 tarihinde imzaladığı Edirne Antlaşması ile Kafkasya'daki bütün haklarından vazgeçmiştir2. Böylece Kafkasya’da başlayan Rus hâkimiyeti 1917 yılındaki Bolşevik ihtilaline kadar güçlenerek varlığını devam ettirmiştir.
Bolşevik ihtilalinin ortaya çıkardığı otorite boşluğundan faydalanan Azerbaycanlılar
bağımsızlıklarını kazanmak için harekete geçmişler ve Mehmet Emin Resulzade’nin
önderliğinde 28 Mayıs 1918 tarihinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti
kurulmuştur. Bolşevik ihtilalinin yarattığı otorite boşluğundan faydalanmak isteyen
Ermeniler ve Ermenilerle işbirliği yapan Ruslar başta Bakü olmak üzere Türklerin yaşadığı şehirlere saldırarak katliamlara başlamıştır. Bunun üzerine Mehmet Emin Resulzade’nin Osmanlı Devleti ile imzalamış olduğu dostluk antlaşması çerçevesinde Osmanlı hükümetinden yardım istemesi üzerine Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusu Gence’den giriş yaparak Gence, Bakü, Şeki, Şamahı başta olmak üzere bütün Türklerinin yaşadığı bölgeleri Ermenilerden temizlemiştir.

Kitabda Qarabağlı Pir Məhəmmədin həyatı və təsəvvüfi fəaliyyətindən bəhs olunub. Onun haqqında yazılmış "Mənaqibnamə" əsərinin nüsxələri tekstoloji təhlil edilib, Türkiyə nüsxəsi transfoneliterasiya olunub, mətn sadələşdirilib. Mənqibələrdə adı çəkilən XVI əsrdə Qarabağda yaşamış şəxslər və mövcud olan toponimlər tədqiq edilib. Kitabda Türkiyə, Bakı və Duruca nüsxələrinin fotofaksimiləsi yerləşdirilib. Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.
Üz qabığı fotosu: Duruca nüsxəsinin kətəbəsi
Arxa qabığı fotosu: Feyzullah əfəndinin vəqf möhürü

Azerbaycan küresel turizm piyasası içerisinde önemli bir oyuncu olma potansiyeline sahiptir. Bu potansiyelin işgal altındaki Karabağ'ın azat edilmesiyle önümüzdeki dönemde daha da artması beklenmektedir. 2020 yılı sonunda Azerbaycan'da, Karabağ'da işgal altındaki toprakların 44 günlük Vatan Muharebesiyle (sert güç ile) azat edilmesiyle yeni bir dönem başlamıştır. Azerbaycan, "Kafkasya'nın Cenneti'ni dünyanın turizm merkezi haline getireceğiz" stratejisiyle Karabağ'da turizm alanında önemli yatırımlara başlamıştır. Çünkü Karabağ bölgesi doğal güzellikleri, tarihi dokusu, kültürel zenginlikleri ve endemik bitki örtüsüyle turizm sektörü için el değmemiş bir coğrafyadır. Bu çalışmada Karabağ'da turistleri cezbedecek yumuşak güç unsurlarına değinilmektedir. Bu unsurların turizm potansiyelinin, Azerbaycan'a ekonomik getirisinin öneminin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu araştırma sert güç (muharebe) ile işgalden özgürleştirilen Azerbaycan topraklarının yumuşak güç potansiyeli bakımından değerlendirilmesini içermektedir. Bu nedenle çalışma, örneklem olarak ele alınan Karabağ'ın yumuşak güç potansiyelinin turizmle birlikte "Azerbaycan için nasıl yumuşak güç unsuru" haline getirebileceğinin tartışılması açısından önemlidir.

Bilindiği üzere Dağlık Karabağ Sorunu küresel ve bölgesel gelişmelerden bazen
doğrudan bazen de dolaylı bir şekilde etkilenen bir yapıya sahiptir. Türkiye ve Rusya Federasyonu arasında 2015 yılı Kasım ayında yaşanan uçak krizinin ardından, söz
konusu sorunun Dağlık Karabağ bölgesinde de bir takım yansımaları olmuş ve başta
Ermenistan olmak üzere sorunun muhatapları tarafından bir takım resmi açıklamalar
yapılarak, Dağlık Karabağ Sorunuyla ilgili ülkeler pozisyonlarını net bir şekilde ortaya
koymuşlardır. Kuşkusuz bu tutum ve davranışlar bir kez daha Dağlık Karabağ Sorununun bölgesel ve küresel gelişmelerden ne oranda etkilendiğini en yakın zamanda
bizlere gösteren önemli bir gelişme olmuştur. Bu yönüyle soruna bakıldığında konunun yeniden alevlenmesinde olduğu gibi sorunun barışçıl yollarla çözüme kavuşturulması hususunda da bölgede tarihi bir geçmişe sahip olan bölgesel güçler olarak
Türkiye ve Rusya Federasyonu’nun rolü göz ardı edilemez. Tüm bu gelişmeler ışığında bu çalışmada “Büyük Güçler” olarak adlandırılan ABD, Fransa, Almanya, Rusya
Federasyonu ve Türkiye’nin Dağlık Karabağ Sorunu konusundaki politikaları genel
hatlarıyla değerlendirilecektir. Bu kapsamda Dağlık Karabağ Sorununun Ermenistan
ve Azerbaycan’ı nasıl etkilediği, sorununun bölgesel ve küresel gelişmelere bağlı
olup olmadığı sorularına yanıt aranacaktır.

Ülkeler jeopolitik kodlarını belirlerken kim olduklarını analizin merkezine almak zorundalar. Kimlik üzerinde mutabakat sağlanmadan; ne isteneceği (menfaat), kimin için isteneceği, nasıl elde edileceği ve korunacağı sağlıklı olarak ele alınamayacaktır. “Kim olduğunu bilmeyen, ne
istediğini bilemez”. Buna karşılık tarihi süreçte toplumlar tarafından yaşanarak “öğrenilen” ortak bilgi, Ötekilerin ne istediğini karar makamlarına sunan siyasi kültürü oluşturmaktadır. Bu çalışmada tarihi süreçte Rusya hakkında nelerin nasıl öğrenilebileceğini, bundan sonraki dönemlere ilişkin öngörüde bulunulabilecek dış politika kararlarını şekillendiren Rus siyasi ve stratejik kültürünün çıktılarını araştıracağız.

Bilindiği üzere, Azerbaycan ve Ermenistan arasında yüzyıllardır devam etmekte olan Yukarı Karabağ sorunu neticesinde, Azerbaycan topraklarının % 20’si ilhak edilmiş ve uluslararası hukuk tarafından güvence altına alınan en temel insan hakları ihlâl edilmiştir. Sorunun çözümü için sorunun tarafları ve onların doğal müttefiklerinin yanında, uluslararası toplumun önemli aktörleri de devreye girmiştir. Yine uluslararası örgütler zemininde de sorunun çözümü için girişimler yapılmış, Ermenistan’ın ilhak edilmiş topraklardan geri çekilmesi talep edilmiş ancak bu girişimler, bir sonuç getirmemiştir. Bugün itibarıyla bakıldığında, Yukarı Karabağ’da hâlâ insan hakları ihlalleri yaşanmaktadır.

19. yüzyılın başlarında Ermenilerin Ruslar tarafından Kafkasya topraklarına yerleştirilmeye başlanması üzerine Azerbaycan Türkleri ve Ermeniler arasındaki ilişkiler başlamıştır. Bu iki millet arasındaki ilişkiler tarih boyunca kötü bir gidişat sergilemiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) dönemi boyunca da Ermeniler, Azerbaycan Türklerinden küçük küçük topraklar almayı başarmıştırlar. Bu dönem süresince Ermeniler özellikle Dağlık Karabağ bölgesi üzerinde çalışmalarını yoğunlaştırmıştır. İki ülke arasındaki çatışmaları durdurmak, çatışmalara bir çözüm yolu bulmak ve barış ortamını sağlamak amacıyla AGİT ve BM gibi uluslararası örgütler arabuluculuk faaliyetlerine girişmiş ancak hiçbiri başarılı olamamıştır. İki ülke devlet başkanları arasında çözüm müzakereleri zaman zaman devam etse de Dağlık Karabağ sorununu günümüzde de devam eden önemli sorunlardan birisidir. Yaşanan çatışmalarda ise Rusya'nın, İran'ın, İsrail'in ve ABD'nin Ermenistan'ı desteklemesi sorunların çözümünü daha da çıkmaza sokmuştur. Türkiye ise yaşanan sorunlarda başlarda tarafsız kalmaya çalışsa da sonralardan Azerbaycan'ı desteklemiştir. 2020 yılına gelindiğinde Azerbaycan ile Ermenistan arasında çatışmalar baş göstermiş, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Dağlık-Karabağ sorununu çözdüğünü bildirmiştir.

Özet: Bu çalışmada ilk olarak genel hatlarıyla tarihten günümüze Dağlık Karabağ sorununun ne olduğu ele alınacaktır. Bu nedenle makalede öncelikle Karabağ bölgesinin tarihsel yapısı ele alınacaktır. Daha sonra 2020 yılında yaşanan 44 günlük savaşın ardından ateşkesin imzalanması sonrası küresel ve bölgesel güçlerin konuya dair tutum ve politikalarına yer verilecektir. Bu kapsamda başta ABD olmak üzere, Avrupa  Birliği (AB), AGİT Minsk Grubu, Rusya, İran, Türkiye ve diğer devletlerin konuya yaklaşımları üzerinde durulacaktır. Böylece bu konunun çözüme kavuşturulmasının bölge ülkeleri ve küresel güçler açısından nasıl bir etki yaratacağı ele alınacaktır. Makalede özellikle 44 günlük savaşın ardından yaşanan gelişmelerin hem bölgesel hem de küresel çapta etkileri olduğu da değerlendirilecektir. Böylece günümüzde olduğu gibi tarihsel süreçte de aslında Büyük Güçlerin bu meselenin ortaya çıkmasındaki rolüne işaret edilecektir. Makalede tarihte demografik açıdan Türk nüfusun çoğunlukta bulunduğu bir bölgede nasıl bir değişim ve dönüşümün yaşandığı ve bu değişimin ortaya çıkardığı sorunlara da yer verilecektir.  Karabağ sorununun çözüme kavuşturulmasının hem Türkiye-Ermenistan hem de Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerine olan etkileri üzerinde de durulacaktır.

Türkiye Notları dergisinin amacı kültür, düşünce, sosyal bilim, tarih gibi alanlarda ciddi metinler yayınlayan, önemli meselelerin farklı kesimlerden kimselerin katılımıyla ele alındığı bir platform olmaktır. Bu çerçevede hazırlanan, Türk kültürüne, Türk düşüncesine katkı sağlayacak her metin yayın kurulunun onayından geçmek suretiyle neşredilir. Yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Yazar dergide yayımlanan yazıların yayın hakkının Türkiye Notları dergisine ait olduğunu kabul etmiş sayılmaktadır. Gönderilen makale özgün olmalıdır. Daha evvel başka mecralarda yayınlanıp geliştirilmiş makalelerin ilk yayınlarına ilişkin künyelerinin belirtilmesi gerekmektedir. Dergiye yayımlanmak üzere gönderilecek yazılar turkiyenotlaridergisi@gmail.com e-posta adresine Microsoft Word programında hazırlanarak gönderilmelidir. Dergide yayınlanacak yazıların 1200 ila 3000 kelime arasında olması gerekmektedir. Yazar makalesine ayrıca 150 kelimeyi geçmeyecek şekilde bir özgeçmiş eklemelidir.