Mukataa

Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı hâkimiyetine giren Adıyaman, idarî yapılanmada Maraş Eyaleti’ne bağlıdır. Maraş Eyaleti içerisindeki idarî yapılanmada ise Hısn-ı Mansur kazası Maraş Sancağı’na; Behisni, Gerger, Kahta ve Samsat kazaları ise Malatya Sancağı’na bağlıdır. Söz konusu kazalardan her birinin, Osmanlı hakimiyetine girdikten sonra sınır kalesi olma özelliklerini kaybetmeleri ve ticaret yollarının uzağında kalmaları askerî ve idarî önemlerini kaybetmelerine neden olmuştur. Söz konusu kazalar içerisinde Behisni ve Hısn-ı Mansur kazaları nispeten önemlerini devam ettirmekle beraber Hısn-ı Mansur kazasının bir alaybeylik olması ve önemli yöneticilerin burada ikamet ediyor olması, Behisni kazasının ise bölgenin güçlü ailelerinden olan Rişvanzadelere ev sahipliği yapması her iki kazanın 18. yüzyılda kısmen de olsa gelişme göstermelerine katkı sağlamıştır.
18. yüzyılda Adıyaman konar göçerlerin, yerleşiklerin, Müslümanların ve Hıristiyanların (Ermeni, Süryani) bir arada yaşadığı çok kültürlü bir şehir özelliği göstermektedir. Bu çok kültürlü yapı içerisinde konar göçer toplulukların Adıyaman için ayrı bir yeri vardır. Adıyaman’ın, konar göçer toplulukların yoğun olarak yaşadığı ve göç güzergâhı olarak kullandıkları bir yer olması Adıyaman’daki asayiş sorunlarının artmasına neden olmuştur. Devlet, asayiş sorunlarına birtakım tedbirler almaya çalışmışsa da bunda başarılı olamamış ve başta Hısn-ı Mansur kazası olmak üzere söz konusu kazalar asayiş olaylarının ve devletin ilgisizliğinin bir sonucu olarak harabe hale gelmişlerdir.

From the last decades of XVIth Century, there have been some important developments such as budget deficit, debasement based on budget deficit, price inflation, long lasting wars and war technology in Ottoman Emprie. Ottomans had to collect more part of tax revenue in cash because of recruit more bigger army in center, contuniusly train and to fund of this army in cash in long lasting wars. They have taken a fiscalist approach to solve this problems. On the one hand they have look for the way to increase their incomes on the other hand to reduce costs. The change that has became apparent by starting of widespread of iltizam and malikane practise has continued almost to the Tanzimat era. And this also brought about administrative, financial, military and social changes. In this study, it has been studied the effect of change and transformation mentioned to the Konya city in the base of Ayan. In this context in financial field, it has been found out the malikane practise has succeed or not in Konya scale, the place of Konya muqâtaas in whole system, the persons whose managed of these muqâtaas in genereal and the identity of managers in local. In the field of administration, it has been examined the place of Karaman administrator in whole system, who was the Konya ayan and the responsiblity of these ayan they have taken. For a better understanding of this matter discussion has been concretized on Arapağazade es-Seyyid Süleyman Ağa as a Ayan of Konya. As a result, it has been said that central government has not lost its control in financial, administrative and military sense in Konya.

FROM MUKATAA SALES TO MALIKANE SYSTEM UNDER THE ILTIZAM SYSTEM IN 17TH CENTURY (1656-1658)

It can be observed that there was a direct relationship between the financement of the war expenditures and financial applications in 17th century. Several financial applications supporting each other by developing the well-known iltizam system as well as traditional instruments were utilized in order to determine the financial potential which the state owned. While these applications support each other, Ottoman State met the financial needs through the internal debts and managed wealths turn into capital in the financial markets, they maintained new balances to prevent possible financial dire straits. In this paper, working of mukataas which were the subject of iltizam system through a livrer payment forward and malikane methods is studied.
Keywords: İltizam (Tax Farming), Malikane (Life-Time Tax Farming), Payment Forward, Ottoman Public Finance, Wars, Wealth, Capital.

Osmanlı Devleti, Anadolu'da yaşam süren birçok konargöçer
topluluğu mukataa sistemi çerçevesinde değerlendirmiştir.
Anadolu'nun gerek toplumsal gerekse iktisadî yapısı bakımından
önemli konar göçer topluluklarından olan Rişvan ve Çakallı
aşiretleri de diğer konar göçer topluluklar gibi mukataa sistemi
içerisinde yer almış; iltizam ve malikane sistemiyle tasarruf
edilmiştir. Rişvan ve Çakallı aşiretlerine bağlı konargöçer bazı
cemaatlerle yerli Rişvan mensuplarına ait bazı vergiler bu
mukataayı oluşturmuştur. Rişvan ve Çakallı Mukataası'nın
tasarrufu 17. yüzyılın sonlarına kadar emaneten ve iltizamen
tasarruf edilmişken malikane sisteminin ihdas edilmesiyle birlikte
malikane olarak tasarruf edilmeye başlanmıştır. Mukataa gelirleri
çeşitli kale ve mühimmat harcamalarına, hanedanın kadın üyelerine
ve bazı önemli devlet adamlarına tahsis edilmiştir. Gelirlerin
tahsiliyse voyvodalar tarafından gerçekleştirilmiş olup, voyvodalar,
çoğunlukla, aşiret içerisinden veya yerel güçlü aile mensuplarından
seçilmiştir. Verginin tahsili konusundaysa tüm vergi birimlerinde
yaşanan sorunlar bu mukataa özelinde de benzer şekillerde
yaşanmıştır.
Bu çalışmayla Rişvan ve Çakallı Mukataası'nın tasarruf şekilleri,
mukataa reayasından tahsil edilen vergiler, vergi tahsilinde yaşanan
sıkıntılar, mukataaya yapılan müdahaleler, müdahalelere karşı
alınan tedbirler, mukataanın yönetimi gibi konuların tespiti
amaçlanmıştır.

Afyonlu bir macun türü olan Rahîkî macunu, 16. yüzyılda yaşamış bir şair olan Yusuf Sinan Rahîkî tarafından icat edildi. Yaklaşık 250 yıl boyunca aynı aileden gelenler tarafından İstanbul Mahmutpaşa’daki dükkânda imalat ve satışı yapıldı. Osmanlılarda tüketilen pek çok macun gibi şifa ve ilaç maksadıyla imal edilmişti. İstanbul içinde ve dışında “Rahîkî berşi” adıyla meşhur oldu. 1783 yılında, dükkân sahibi Rahîkî-zâde Mustafa Efendi evlatsız olarak vefat etti. Bunun üzerine, yeni gelir kaynakları yaratma çabasında olan devlet, macunhaneyi devletleştirerek mukataa haline getirdi. Gelirini “esham” yöntemiyle hisseler halinde, işletmesini ise “malikâne” yöntemiyle ve kayd-ı hayat şartıyla taliplilerine sattı. Macunhane, 1790 yılından itibaren zarar etmeye başladı. Savaşlar, artan maliyetler ve azalan tüketim, macun imalini giderek düşürdü ve geliri de azalttı. İşletmeciler ve devlet tarafından yıllarca ayakta tutulmaya çalışıldı. Fakat 1831 yılında, işletmecisinin borcuna karşılık bir sarrafa satıldı. Bu çalışma, bir zamanlar İstanbul’da çok rağbet görmüş, halkın bildiği ve tiryakilerinin aradığı bir ürün olan Rahîkî macununu ve macunhanesini tanıtmayı amaçlamaktadır.

ABSTRACT
Rahîkî paste, which was a paste type of opiate, was invented by Yusuf Sinan Rahîkî, a poet of the 16th Century. His family and descendants produced and sold Rahîkî paste around 250 years in a store at Mahmutpaşa. The paste, which was famous as Rahîkî berşi, was producing for the purposes of medicine and healing, like others. When the storekeeper Rahîkî-zâde Mustafa Efendi died in 1783 without heir, the state, was in need of new revenues, confiscated the plant and transformed into a muqataa. Its’ revenues and the management were sold as shares to claimants for life. Arising costs and decrease in consumptions affected the paste production and income negatively and the plant started to make loss after 1790. Although keepers and the state tried to keep it survive the plant was sold to moneylenders in return of the keepers’ debts in 1831. The article tries to introduce famous and desirable Rahîkî paste and its’ plant in Istanbul once.

Dulkadirli Türkmenleri'nden ayrılarak Çukurova'da yaşamakta olan oymaklara İfrâz-ı Zü’l-kadriyye Türkmenleri denilmiştir.  Bu konar-göçer Türkmenlerin yerleşik hayata geçirilmesi meselesi, devleti oldukça uğraştırmıştı.
1691 iskânı sırasında bu Türkmenlerden bir kısmı iskân ettirilmiş ise de büyük bölümü ya iskân edilen bölgelerden firar etmiş ya da iskân edildikleri bölgede eşkıyalık hareketlerine başlamışlardı. Eşkıyalık hareketlerinin artmasıyla birlikte devletin bu bölge ile olan ilişkileri,18. yüzyıl boyunca artarak devam edecekti.
Böylece, İfrâz-ı Zü’l-kadriyye yöneticileri paşa, kapudân-ı derya, sancakbeyi, beylerbeyi gibi asker kökenli yöneticilerin yanında, bölgede güçlü olan yerel ayanlar tarafından da yönetilmiştir.
İfrâz-ı Zü’l-kadriyye'nin yereldeki ve merkezdeki üst düzey yöneticilerin nazarında olmasının nedenleri arasında, iskân bölgesinde ortaya çıkan eşkıyalık hareketleri ve gelirlerinin büyüklüğü gösterilebilir. Çukurova'da yoğun eşkıyalık hareketlerinde bulunan Türkmenlerin yönetilmesi ve vergilerinin merkeze gönderilmesi devleti uğraştıran bir mesele olarak kalmıştır. Bu nedenle, İfrâz-ı Zü’l-kadriyye'yi yönetecek kişilerden beklenen, öncelikle eşkıyalık hareketlerine son verilmesi, daha sonra da vergilerin düzenli bir şekilde toplanarak merkeze iletilmesidir.
Bu tebliğde, Çukurova'daki devletin iskân politikalarından biri olan İfrâz-ı Zü’l-kadriyye üzerinden yöneticilerinin kimler olduğuna bakmak ve bu yöneticilerin merkez ile olan ilişkileri üzerinde durmak tebliğin ana konusu olacaktır. Merkezin bakış açısıyla beraber, İfrâz-ı Zü’l-kadriyye yöneticileri ile olan ilişkileri incelenmeye çalışılacaktır.

Ottoman fiscal studies have some difficulties whether the farmer in the rural area has the right of use craft of his personal farming field. This difficulty has been caused by the lack of personal data provided by the farmers on their own. All we can access for the farmers livelihood is provided by the state mandated documentaries. The Ottoman farmers consider as tenant for the farming fields since the state was considered the real owner of the all arable lands of the empire. However some findings prove else for the condition of peasants due to the Ottoman legislation. It is true that whole country was a possession of Sultan as the head of the state. Among these possession addressed as “hass”, describes the most abundant lands of its income is the highest comparing with other de facto areas. Second type of the land called “zeamet” saved for the highest ranks of the Ottomans such vizier, governors or ser-asker (chief commander of the ottoman army). Third type of the Ottoman lands spared for the war-lords is called “tımar”. These three types of the arable lands were the most profitable percentages of the Ottoman territory and the smaller share must provide at least 10.000 silver piasters each year. Mostly all of these lands directly were under the Sultans’ will whether to donate whom. Nevertheless there is one more another type of the arable land is defined in the ottoman documents as “tarla”. This “tarla” saying in a word simply describes “the field”, cultivated by the farmer or peasant in the rural area. This type of farming area is considerably smaller than previous type of the de facto lands. However this small scale of the cultivated fields scores the largest percentages of the arable lands of the Ottoman Empire. Along with the possessors of this humble and merely fields were more crowded than the provisions that have been gifted by the exalted Sultan to his own family members or to his most loyal subjects. These humble small scale fields cultivated by their ex-owners who firstly settled in the vicinity at the rural country life or commonly owned pre-Ottoman administration. Ottoman conquest gave a good gesture for the small scale land owners to possess their lands as tenants on the condition of paying the taxes of mainly issued as tithe for the any kind of the grains. Thus any farmer regardless owned by Muslim or non Muslim possessed his miserable inherited fields to gain by the livelihood paying the gratitude to state each harvesting season. The difference between these humble fields and the fertile large scale farms was one inherited due to the being peasant or farmer and the other was provided and granted with the solely will of the Sultan. It hence be claimed that this small scale fields and their owners has the right of the use craft of their cultivated fields. This means simply the right of the estate was directly belonged to the farmer or peasant. The farmer of the Ottomans could owned the possession as long as he cultivated according to the most known ottoman regulations, arranges the farmers status in the state. However some findings proves that even the farmer, could not cultivate his own field continued to own the land and hire its use craft to other share croppers. Sometimes the owner of the field hired the right of the cultivation to others with a reasonable sum percentage of the harvested product. Sometimes the owner of the farm shared his fields’ use craft and burden of cultivation if he has not got any yoke. This shared cultivation system between the real owner of the field and other share-cropper caused the division of the harvest in to half for each. Or some documents proves that in some occasions the real owner of the field passed his use craft to others for nothing but simply to gain good gesture as charity from the needed one. In the Ottoman State tax registration notebooks contain social and fiscal datum belonging to the public. The tax registration notebooks should be examined for rural history writing. In our study, the tax registration notebook of the village Ziğdi is scrutinized. The modeling of the Ottoman State for the social and fiscal structure of the rural population has been struggled to detect. In this study, it has been defined that the Ottoman state creates a kind of modeling that depicts the poor and rich along with the middle class in the Ottoman society. Same modeling also goes for the Ottoman rural economy. The affects of rich families in the social structure of the village can be depicted. These rich families who have mills, baths, shops, fields, and animal herds within the range of reasonable economic value also had an immense influence in the rural economic struggle of the peasantry daily life. The Ottoman modeling of detecting the wealth owner in the rural area by looking in to the amount of estate, of animal herds and of the other incomes was successful. In the village of Ziğdi, animal husbandry was also recorded as a secondary living occupation. The endemic sheep named as “Karayaka” Sheep was the main source of wealth among the husbandry dealers. Thousands Karayaka sheep were also transferred to the sublime port of Istanbul as a live food stock. Three families gained benefit from the sheep trade with the port and considered as a local elite among the society of Turkic nomads. There were also some notables in the village who were trustee of pious foundations named as “Mütevelli families”. These families, named as mütevelli (trustee) were appointed to arrange the pious foundations, named Veli Chelebi and Kaya Chelebi in the village. Some were appointed from the pious foundations of Amasia and some were from Sivas. These trustees eventually settled in the village and mixed with the locals via marriage. They became the elite of the peasantry community with their wealth, gained from the work of trustee and also with their education, skilled to run the pious foundations. In this study these notable families and their wealth was scheduled to compare their might within the rural population. We did also try to find out the taste of the peasant cuisine in the village of Ziğdi. Our findings prove that their habit towards the grain cultivation must be inherited from the Hittite time. These findings need further clues to develop but the main grain cultivation resembles as the daily life agricultural routine of the Hittite peasants. In the study we also came across with the mills for grains and floors and linen mills too. The owners of the Turkish bath were also in action in the village most probably inherited from the sovereignty past of the Roman Empire. The vineyards were not fruitful but help the sugar consumption of the population to utmost degree. The gardens refers to some fruit trees as wild cherries, to produce medicine in Amasia and it hence sent to the local market of Amasia to feed the drug production.

Klasik dönemde lonca sistemine bağlı olarak çalıştıklarını düşündüğümüz değnekçiler 19. yüzyılda İhtisab veya Hububat Nezâreti,  Şehremâneti kurulduktan sonra ise Şehremâneti veya Altıncı Daire müdüriyetine bağlı olarak çalışmışlardır. Taşra belediye teşkilatlarının kurulmasıyla beraber taşra belediyeleri de bulundukları bölgedeki değnekçilerle ilgili işlemleri yürütmüştür. Ancak taşrada görev yapan değnekçilerin de her türlü işlemlerinin Osmanlı merkez teşkilatına bağlı olarak yürütüldüğü görülmektedir. Nitekim taşrada görev yapan bir liman değnekçisinin liman riyasetine, liman riyasetinin de Der-saâdet liman riyâsetine bağlı olarak hareket etmesi bunun önemli bir göstergesidir. Bu durum Osmanlı devletinin “merkezileşme” anlayışının bir sonucudur.
Değnekçiler görevlerini yerine getirirken hiyerarşik bir düzen içerisinde hareket etmişlerdir. Bu çerçevede 19. yüzyılda değnekçiler bir kethüdaya bağlı olarak hareket etmiş, kethüdalar bir başkethüdaya, başkethüda ise belediyeye bağlı olarak çalışmıştır.
Değnekçilerle ilgili işlemlerin 19. yüzyılda “Es’âr Odası” adı verilen bir yerden yürütüldüğü ve değnekçilerin atanması, görevden alınması ve denetimi gibi hususların nezaretlerin gözetiminde belediyeler tarafından gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.
Değnekçilik hizmetlerinin 19. yüzyılda mukataa sistemi çerçevesinde idare edildiği görülmektedir. Muhtemelen çok fazla gelir getiren bir hizmet olmaması nedeniyle değnekçiliğin çörçöp mukataası veya taşrada bulunan bazı mukataa gelirleriyle birleştirilerek ihale edildiği, ancak bu faaliyetlerin de değnekçilik mukataasının cazibesini artırmadığı ve bu çerçevede değnekçilik hizmetinin devlet uhdesine alınarak “emânet” yöntemi ile idare edildiği görülmektedir.
ÖZET
Değnekçiler; hamal ve kayıkçı esnafının sorunlarını kethüdaya iletmek, bu esnafın vermekle yükümlü olduğu vergileri (rüsûm) toplamak, denetlemek, hamal ve kayıkçıların ihtiyaç duyulan alanlarda istihdamını sağlamak gibi muhtelif görevleri üstlenmişlerdir. Lonca sisteminde esnaf ile kethüda arasındaki iletişim genel olarak yiğitbaşılar tarafından sağlanmışken, hamal ve kayıkçı esnafı içerisinde kethüda-esnaf koordinasyonunu sağlayan görevli değnekçi olarak adlandırılmıştır. Değnekçiler; klasik dönemde lonca sistemi çerçevesinde faaliyetlerini yürütürken, 19. yüzyılda İhtisab veya Hububat Nezâreti, Şehremâneti kurulduktan sonra ise başkentte Şehremâneti veya Altıncı Daire Müdüriyeti, taşrada ise taşra belediye teşkilatları tarafından faaliyetlerini yürütmüşlerdir.
Anahtar Kelimeler
Değnekçilik, kayıkçılar, hamallar, iskele, belediye.
   
ABSTRACT
“Değnekçilik” in Ottoman Empire in the 19th Century
“Değnekçiler” were responsible for various tasks such as informing “kethüda” about the problems of porters and boatmen, collecting and supervising the taxes (rüsûm) that these tradesmen had to pay and employing them in relevant regions where they were needed. Whereas the communication between tradesmen and “kethüda” was carried out by “yiğitbaşı” in the “Lonca” system, the officer that maintained the coordination between porters and boatmen and “kethüda” was called “değnekçi”. In the classic period, “değnekçiler” rendered their service within the “lonca” system; however, in the 19th century they served under the ministry of “ihtisab” and cereals, under the “Şehremâneti” or the Sixth Board Directorship in the capital city after the foundation of “Şehremâneti” and under local municipalities in provincial areas.
Keywords
Değnekçilik, boatmen, porters, wharf, municipality.

Özet: Osmanlı Devleti"nde Beytülmâl-ı Âmme ve Hassa şeklinde isimlendirilen muka-taalar, vârissiz ölen kimselerin mallarına el koymak ve elde edilen geliri devlet hazi-nesine veya merkezden yönlendirilen herhangi bir harcama alanına aktarmak için ku-rulmuştu. Mukataa görevlileri, vârissiz ölenleri tespit edip terekelerine el koyar, malın sayımını yapar ve satışa çıkarırdı. Mukataalarda bu işleri yapacak görevliler çalıştırılmaktaydı. Mevcut literatürde vârisli ölenlerin terekelerinin mirasçılar ara-sında taksimine dair detaylı bilgiler bulunmasına karşın vârisi olmadan ölenlerin nasıl tespit edildiği, bunların mukataa yöneticilerine kim tarafından bildirildiği, mallarına el konulması, sayımı ve satışı süreçlerinin nasıl işlediğine dair neredeyse hiçbir ay-rıntı yoktur. Bu araştırmada Bursa, İstanbul, Manisa ve Tekirdağ"a ait kayıtlar kul-lanılarak söz konusu süreçlerin işleyişine dair bulgular değerlendirilecektir.