Türk Efsaneleri

Dünyada  varlığını  sürdüren  en  eski  halklardan  biri  Aborijinlerdir.  Binlerce  yıldır nesilden  nesile  aktarılıp  günümüze  kadar  gelen  Aborijin  efsaneleri  ise  dünyanın bilinen en eski söylencelerini oluşturur. Bu çalışmanın amacı, 18. yüzyıl sonlarına kadar  modern  dünyayla  hiçbir  temasları  olmayan  Aborijinlerin  efsanelerinde  var olan insanın yaratılışı, peygamberlik anlayışı, Nuh tufanı, ölüm, ahiret ve yeniden
dirilme  gibi  bazı  kavramların  bir  takım  Kur’an  ayetleriyle  örtüştüğü  gerçeğini araştırmaktır. Araştırmada yöntem olarak nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi, gözlem ve röportaj teknikleri kullanılmıştır. Araştırma süresinde İngilizce ve Türkçe kaynaklar taranmış, bunun yanında bazı Aborijin kabileleriyle belirli bir süre  yaşanarak  onların  inançları  ile  ilgili  ilk  kaynaktan  veriler  toplanmıştır.
Araştırmada Aborijin efsanelerinde araştırmaya konu edilen kavramlarla ilgili pek çok  Kur’an  ayetinin  örtüştüğü  tespit  edilmiştir.  Araştırmanın  sonucunda Aborijinlerin  de  çok  önceleri  vahiy  kaynaklı  bir  dinleri  olabileceği,  kendilerine diğer semavi dinlerde olduğu gibi bazı peygamberler gelmiş olabileceği, pek çok din  ve  kültürde  bahsedilen  tufan  olayının  Aborijinler  tarafından  da  bilindiği  ve günümüzde  farklı  özellikler  taşısa  da  Aborijinlerin  de  bir  ölüm  ötesi  hayat anlayışları olduğu tespit edilmiştir. 
          Anahtar  kelimeler:  Aborijin  Efsaneleri,  Kur’an,  Yaratılış,  Peygamberlik,
Tufan, Yeniden Diriliş.
SOME TRACES OF ISLAMIC BELIEFS ARE FOUND IN ABORIGINAL
LEGENDS
Abstract
One  of  the  oldest  peoples  to  survive  in  the  world  is  the  Aborigines.  Aboriginal
legends  passed  down  from  generation  to  generation  for  thousands  of  years  and
continuing to this day, constitute the oldest known legends in the world. This study
aims  to  reveal  the  fact  that  some  concepts,  such  as  the  creation  of  man,  the
understanding of prophecy, Noah's flood, death, afterlife, and resurrection, which
existed  in  the  legends  of  the  Aborigines,  who  had  no  contact  with  the  modern
world until the end of the 18th century, overlap with some verses of the Quran. We
conducted  this  research  with  utmost  care,  using  document  analysis,  observation,
and interview techniques, among other qualitative research methods. We scanned
English  and  Turkish  sources  and  collected  first-hand  data  about  their  beliefs  by
living with some Aboriginal tribes for a certain period. The meticulousness of our
research  is  reflected  in  the  findings:  many  Qur'anic  verses  overlap  with  the
concepts  subject  to  research  in  Aboriginal  legends.  As  a  result  of  our  thorough
research,  we have  determined  that  Aborigines  may  have  had  a  religion  based on
revelation long ago; some prophets may have come to them as in other heavenly
religions.  The  Aborigines  also  have  knowledge  of  the  flood  event  mentioned  in
many  religions  and  cultures,  and  although  it  has  different  characteristics  today,
they also understand life after death.
          Keywords:  Aboriginal  Legends,  Quran,  Creation,  Prophecy,  Flood,
Resurrection.

Nihad Sâmi Banarlı, “Çünkü diller, milletlerin en azîz, en tılsımlı, en kıymetli servetleridir. Çünkü dillerin bir ses güzelliği ile dalgalanıp bir duyurma, anlatma ve inandırma gücüne ulaşmaları, kısa zamanda olmamıştır.” tespitiyle Türk milletinin hayatiyeti açısından Türkçenin öneminin altını kalın bir şekilde çiziyor. Banarlı’nın da işaret ettiği üzere Türkçenin estetiği Türk’ün tarihine paralel olarak gelişme göstermiş, medeniyet tasavvurunun derinleşmesiyle dilde de incelik artmıştır. Dünyanın en köklü dillerinden olmasının yanı sıra Türkçenin harita üzerinde adım atmadığı nokta, uğramadığı toprak kalmamıştır. Türk milleti bunun bilincinde olarak bugün Türkçeye daha sıkı bir şekilde sarılmalıdır.

Türkçenin Türk milleti için önemi aşikar olduğundan dergimizin 12. sayısının dosya konusunu Türk Dili olarak belirledik. Türklük külliyatı oluşturma yolunda emin adımlarla ilerlerken bu sayı temel taşlardan oldu. Dördüncü yılımızı geride bırakırken dergimiz adına önemli bir gelişme katetmeye hazırlanıyoruz. Her sayısında daha çok çalışarak fikri ve bilimsel kalitesini arttırmaya çalıştığımız Çelebi dergisi 2024 yılında hakemli bir dergi olarak yoluna devam edecektir. Bu hususta başta kıymetli okuyucularımız ve saygıdeğer yazarlarımız olmak üzere emeği geçen her cana teşekkürü bir borç biliriz.

Türk Dili dosya konumuza kıymetli çalışmaları ile katkı sağlayan; Prof. Dr. Ali Akar’a, Prof. Dr. Mustafa Argunşah’a, Prof. Dr. Vahit Türk’e, Doç. Dr. Fatih Numan Küçükballı’ya, Doç. Dr. Hüseyin Yıldız’a, Doç. Dr. Tayfun Haykır’a, Dr. Öğr. Üyesi İbrahim Yılmaz’a, Öğr. Gör. Sena Baykal’a, Alp Paksoy’a, Aykut Türkoğlu’na, Burçin Çalışkan’a, Halil İbrahim Burçluoğlu’na, İbrahim Daş’a, Mehmet Nuri Yardım’a, Muhammet Erdevir’e, Merve Karaduman’a, Rümeysa Bedirhanoğlu’na ve Zafer Saraç’a en kalbi hürmetlerimizle teşekkür ederiz.

Efsane nedir? Hangi tür anlatmalar efsane kavramının içine girer? Menkıbe ve rivayet efsane midir? Efsanenin diğer türlerle münasebeti nasıldır? Efsane tanımı yapılırken ölçütler nelerdir? Mitler ve dinî karakterler efsanenin içerisine girer mi? Yaratılış ve kozmogonik efsaneler nedir? Muhtelif Türk coğrafyalarındaki efsaneler nelerdir? Anadolu efsaneleri ile Türk dünyasının benzerlikleri var mıdır? Mahalli efsanelere nasıl bakmalıyız? Anadolu efsanelerinde yasaklar ve cezalar nelerdir? Bu soruları daha da çoğaltabiliriz. Bu sayımızda Türk efsanelerini tetkik ve tahlil anlamında nitel bir çalışma ortaya koymayı arzuladık.

Çelebi Dergisi'nin 225 sayfalık, 26 yazardan mürekkep Türk Efsaneleri'nin birçok yönünün değerlendirildiği Türk Efsaneleri Dosya Konulu Sayısı yayınlanmıştır.

Çelebi dergisinin 2021 senesinde son dosya konusu olan Türk Efsaneleri sayısında muhteva itibarıyla Türk Efsaneleri bir bütün olarak ele alınıp, aşağıdaki sorulara cevap aranmaya çalışılmıştır.

Efsane nedir? Hangi tür anlatmalar efsane kavramının içine girer? Menkıbe ve rivayet efsane midir? Efsanenin diğer türlerle münasebeti nasıldır? Efsane tanımı yapılırken ölçütler nelerdir? Mitler ve dinî karakterler efsanenin içerisine girer mi? Yaratılış ve kozmogonik efsaneler nedir? Muhtelif Türk coğrafyalarındaki efsaneler nelerdir? Anadolu efsaneleri ile Türk dünyasının benzerlikleri var mıdır? Mahalli efsanelere nasıl bakmalıyız? Anadolu efsanelerinde yasaklar ve cezalar nelerdir? Bu soruları daha da çoğaltabiliriz. Bu sayıda Türk efsanelerini tetkik ve tahlil anlamında nitel bir çalışma ortaya koymaya çalışılmıştır.

Abdulmecid Hoca, Aksaray’ın Gülağaç ilçesine bağlı Camiliören köyünde yaşamış, döneminin ünlü âlimlerinden Molla Cemaleddin Efendi’nin talebesidir. Efsaneye göre; bir gün Camiliören köyünde bir ailenin koyun sürüsü kaybolur. Kurtların sürüyü telef etmesinden korkan köylüler, Abdulmecid Hoca’dan yardım ister. Hoca, medrese kitaplarını karıştırdıktan sonra kitapları kapatarak dua etmeye başlar. Duasını ettikten sonra kaybolan sürünün sahibine, koyunların yerini ve onlara yaklaşmak isteyen kurtların ağzını bağladığını söyler. Ne koyunların ne de kurtların bir adım atabilir bir hâlde beklediklerini belirtir.

Mani söyleme geleneği her yörede olduğu gibi Ordu ilimizde de sevilir(di). Özellikle imece usulü yürütülen bağ - bahçe, tarla işlerinde, kadınlar arasında, işin tekdüzeliğini kırmak , çalışanları gayrete getirmek için zevkle
söylenir ve dinlenirdi. Ancak medyaların yaygınlaşmasıyla (çünkü radyolar
da artık tarlaya bahçeye birlikte götürülmektedir) yine her yörede olduğu
gibi, bu gelenek gittikçe zayıflamış ve unutulmaya yüz tutmuştur.

Kültür, çok geniş kapsamlı bir kavramdır. Kültürün farklı açılardan pek çok tanımı yapılmıştır. Sosyal miras ve gelenekler birliği olarak kültür; varlığımızın yapısını belirleyen, sosyal bir süreçle öğrendiğimiz uygulama ve inançların, maddi ve manevi öğelerin birliğidir. Yaşam biçimi olarak kültür; bir toplumun tüm hayat biçimidir veya bir gurubun yaşama biçimidir. Değerler, idealler ve davranışlar olarak kültür; sosyal-kültürel çevredeki eylemlerin ve araçların ortaya koyduğu ve nesnelleştirdiği anlamlar, değerler ve kurallar, bunların etkileşim ve ilişkilerinin oluşturduğu guruplardır. Ancak kültür için kapsayıcı bir tanım belki de "insanoğlunun ürettiği her şeydir" şeklindeki tanımdır. Genel olarak bir toplumun ya da bir milletin ürettiği maddi ve manevi değerlerin bütünü olarak tanımlanan "kültür" terimi, somut ve somut olmayan kültür olarak ayrılır. Somut ve somut olmayan kültürel varlıkların birbirleriyle etkileşim içinde oldukları ve aynı derecede önem taşıdıkları burada vurgulanmalıdır. Kültür bir toplumun ortak değerleridir. Kültür saklanan, öğrenilen ve öğretilen; eğitimle yeni kuşaklara aktarılan, aşılanan bir içeriğe sahiptir. Bu bağlamda kazandığı alışkanlıkları, sahip olduğu yeni bilgi ve değerleri yavrusuna öğretebilen tek varlığın insan olduğuna vurgu yapmak yerinde olacaktır. Bu da kültürün ve kültürel değerlerin eğitim yoluyla yeni kuşaklara aktarılması ile mümkün olmaktadır. Kültürün bütünleştirici bir yönü de vardır. Geçmişi olmayanın geleceği de olmaz. Her toplumun bir dünü, önceki günü, kısacası bir tarihi vardır. Bir topluma ait kültür bu tarihi süreçte var olagelmiştir. Çoğu zaman yazılı bir tarihi olmamakla birlikte, kültürel kaynaklarımızın, gelenek ve göreneklerimizin de bir tarihi vardır.

Özet İnsanın yaşamasını sağlayan en önemli öge gıdadır ve insanlık gıdaya ulaşmak, onu yenilebilir hale getirmek adına sürekli olarak çaba sarf etmiştir. Bu yüzden ateşin bulunuşu ve bu vesileyle gıdayı yenilebilir kılma insanlık tarihinin en önemli olaylarından biridir. Yaratılışı (kozmogoni) ve insanlığın ortaya çıkışını (antropogoni) konu edinen çoğu efsanede de gıdanın topluluklara nasıl ulaştığı anlatılır. Bu ulaşma durumu genellikle üç motif etrafında kümelenir. Çalma, acıma ve görevlendirme. Biz bu makalede Altay ve Göktürk efsanelerinden yola çıkarak Türk topluluklarının gıdayı ve dolayısıyla yaşamı elde edişinin efsanelerine hangi motif yoluyla ulaştığını tespit etmeye çalışacağız. Bunu yaparken onların yaşayış biçimlerinden, üretim yollarından ve ekonomik-coğrafi şartlarından yardım alacağız.

Ulrich Haarmann’ın 1974 yılında Der Islam’da yayınlanan Almanca makalesinin Türkçe çevirisidir.

Türkçe çevirinin künyesi:

Ulrich Haarmann, "Mısır Memlûkleri’nde Altun Hân ve Cengiz Hân", Çev. Çiğdem Dumanlı, Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2019/1, 99-128.

Almanca orijinal metnin künyesi:
Ulrich Haarmann, “Alṭun Ḫān und Čingiz Ḫān bei den ägyptischen Mamluken”, Der Islam, Volume 51, Issue 1 (1974), s. 1-36.

Toplumun temeli olarak kabul edilen ve sevgi, saygı, gelenek ve görenek gibi değerleri kazandıran aile, tarih boyunca bütün topluluklar için büyük önem taşımakta. İnançlar, ahlaki davranışlar, yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma gibi değerleri öğreten aile, her halkın yüzyıllarca gelişe gelen kültürü içinde değişik yönleri ile ele alınmıştır. Kazan Tatar Türklerinin halk edebiyatında masal, destan, rivayet, efsane, türkü, mani,  atasözü ve deyimler gibi türlerin birçoğunda birey toplum ve aile gibi konular iç içe işlenmektedir. İçeriği ile geçmişe dayalı, değişik olayları ve doğada hâsıl olan görüntüleri anlatan ve konu bakımından çok zengin olan efsanelerde aile içi ilişkilerinin incelenmesi, bu çalışmanın ana amacıdır. Efsanelerde aile içi ilişkilerin incelenmesi sonucunda, karı ile koca, anne ile evlat ya da baba ile evlat, anne ile üvey kız, kaynana ile gelin ilişkilerini değişik yönleri ile anlatan Kazan Tatar efsanelerin eğitici ve ibret verici yönleri açıklanacaktır.  Araştırmanın giriş kısmında aile kavramı ve aile içi ilişkilerin çeşitleri incelenecektir. Makalenin ana kısmında Türk kültüründe, Kazan Tatar halk edebiyatı ürünlerinde ailenin ve aile için ilişkilerinin önemi üzerinde durulacak ve Kazan Tatar efsanelerinde aile içi ilişkileri yansıtan örneklerle her dönemde her toplum için önemli olan değerler tespit edilecektir. Örnekler, Tatar Türkçesi ile yazılan kaynaktan Türkiye Türkçesine çevrilerek kullanılmıştır. Sonuç kısmında, bireyleri toplumsal hayata hazırlayan bir okul niteliği taşıyan ve sevgi ve şefkat odaklı ilişkiler dünyası olan bir ailede bütün bireylerin kendi sorumluluklarını yerine getirmeleri gerektiği aksi takdirde ortaya çıkan sonuçlara katlanmaktan başka çareleri kalmayacağı gibi sonuca varılacaktır.

Being one of the oral narrative based types of folk literature, legends are short narratives told about a specific place, person, or event by the people who believed in them, consisted of extraordinary characteristics generally, and lacked artistic style. Legends are public products giving information about the belief, history, value judgements, traditions, emotions, hopes, in short, all the cultural elements of the society in which they are born. The most important feature of legends is that they develop within a belief system and then become its product. The negative effect of the rapidly developing technology in today’s world on oral culture products, the possibility of these products’ being forgotten as summarised in the proverb of words fly away, writings remain, and the changing sociological elements have made it compulsory to write down these products in order to be handed down to next generations. It is very important to conduct classification studies which are the first stage of scientific researches in order to write down and interpret the texts obtained through compilation study. These studies help to express the definition and characteristics of legends better and to see its place within other types and its differences in the type clearly. Moreover, classification of legends according to their subjects, places, patterns, and characteristics of their heroes is also highly important in terms of identifying the independent position of legend type, and putting forward its aspects which are different from and similar to other types. In this study, Aksaray’s significance specifically in legend type and generally in oral products of folk literature is expressed by highlighting the geographical, historical, and cultural importance of Aksaray province. Classification of 150 legend texts obtained from written sources and compiled in Aksaray in the light of these academic studies takes place in this study by mentioning definitions of legend in general and the definitions of legend by foreign and native folk literature researchers. Overall evaluation of the Aksaray legends, whose classifications take place in this study, was conducted, some inferences were made, and in the last section sample legend texts selected from groups were presented.

ÖZ Halk edebiyatının önemli türlerinden olan ve halk inançları ile halk dininin yansıtıldığı türlerin başında gelen efsaneler; geçmişten günümüze kültür aktarımını sağlayan, kuşaklar arası bağlantı kuran, kültürel yapının anlaşılmasına katkıda bulunan edebî yaratmalardır. Efsanelerin tür özelliklerinin belirlenmesi bakımından en önemli unsurlardan birisi de işlevleridir. Çünkü bütün halk bilimi ürünleri toplumsal yapı içerisinde belli bir işleve sahiptir, özellikle de kültürel devamlılığı sağlamada önemli bir rolü üstlenirler. Türkmen efsaneleri de halkın dünya görüşünü, gelenek-göreneklerini, ahlaki anlayışını genç kuşaklara öğütlemek, gelecek nesillere aktarmak işlevlerini üstlenir. Bütün Türk topluluklarında olduğu gibi Türkmenlerde de " Vatan " kutsal bir hazinedir; onu korumak, bekâsını sağlamak her bireyin aslî vazifesidir. Aksi durumlarda ise birey en ağır şekilde cezalandırılır. Efsane metinleri de toplumun birer aynası mahiyetinde olduğu için bu cezalar en açık şekliyle metinlerde karşımıza çıkar ve gelecek nesillere vatan sevgisi aşılanmaya çalışılır. Bu çalışmamızda vatana ihanetin ve sonucunda uğranan cezanın yer aldığı üç Türkmen efsanesi motifleri ve işlevleri açısından incelenecektir.

Makale, mit kavramının içeriğinin açıklanmasıyla başlayıp efsane türünün özelliklerinin, mitlerle karşılaştırılmasıyla devam etmekte; Bilge Seyidoğlu’nun Erzurum Efsaneleri adlı kitabındaki efsanelerin mitolojik bağlantılarının, mitolojinin teogoni, kozmogoni, antropogoni, eskatoloji başlıkları altında açıklanmasıyla sonlanmaktadır.
Teogoni başlığı altında, Türk mitolojisinde görülen tanrı ve kutsal ruhlar sıralanıp, Erzurum efsanelerinde özellikle ata kültüyle bağlantılı, ev iyeleriyle ilgili unsurlar, mitolojik bağlantıları çerçevesinde ele alınmaktadır. Kozmogoni başlığı altında efsanelerdeki dünya tasarımıyla ilgili örnekler üzerinde durulmaktadır. Antropogoni bölümünde ise taşlaşan insanlarla, doğa üstü ruha sahip erenlerle ilgili efsaneler konu edilmiştir. Eskatolojik unsurlara bu kitapta rastlanmadığı belirtilerek makale sonlandırılmıştır.