Opio

Opio gordina

Opioa droga bat da, lo-belarretik (Papaver somniferum) lortzen den lehortutako latexa. Duela milaka urte erabili zen droga da. Egiptoarrek, greziarrek eta erromatarrek erabili zuten, edozein min baretzen zuen analgesiko indartsu gisa. Opioa, osasunerako sendagaiak egiteko erabiltzeaz gain, beste droga batzuk ere lortzeko erabiltzen da, hala nola heroina, morfina, kodeina eta beste hainbat analgesiko. Opiotik eskuratzen diren zenbait deribatuk erabilera medizinala dute; beste batzuk, aldiz, legez kanpoko droga-salerosketarako bideratzen dira.

Etimologia

«Opio» terminoa grekerako ópion-etik dator, “zukua” esan nahi duena, lo-belarra moztean jariatzen den latexari erreferentzia egiten diona.

Opioaren beste izen batzuk dira: o-fu-jung ("pozoin beltza" txineraz), ahiphema hindiz edo schameteriak persieraz. Ingelesez, GOM akronimoarekin ere ezagutzen da (God’s Own Medicine, “Jainkoa beraren sendagaia”).

Opioaren historia

Eskualde mediterraneoak gizakiaren erabileraren ebidentzia arkeologiko goiztiarrena du. Ezagutzen diren hazi zaharrenak, Neolitokoak dira (K. a. 5000. urtea baino lehenagokoak), elikagaiak, anestesikoak eta erritualak egiteko erabiltzen zirenak. Antzinako Grezian, opioa hainbat modutan kontsumitzen zen: lurrunen inhalazioa, supositorioak, kataplasmak eta suizidiorako edari pozoitsuak. Sumertar, asiriar, egiptoar, indiar, minoiko, greziar, erromatar, persiar eta arabiar inperioek opioa era anitzetan erabili zuten.

Opioaren erabilera medizinala Antzinako Egipton hasi zela esan daiteke. Hainbat hieroglifo zeuden lo-belarraren zukuari erreferentzia egiten eta haren erabilera gomendatzen zuten analgesiko eta lasaitzaile gisa, pomadetan, ahoz zein ondestez. Une horretan mina arintzeko zegoen modurik indartsuena zen, antzinako zirujauei prozedura kirurgiko luzeak egitea ahalbidetzen zuena.

Opioa, antzinako medikuntza-testu garrantzitsuenetan aipatzen da, Ebersen papiroan eta Dioskorides, Galeno eta Avizenaren idazkietan barne. Ebers papiroan aipatzen da opioaren erabilera ezagunena zela «haurtxoek garrasi egitea ekiditea». Opio tebaikoa Homerok aipatu zuen Odisean esanez «edozein pena ahatzarazten duela». Prozesatu gabeko opioaren erabilera medikuntzan AEBko Gerra Zibilean jarraitu zuen, morfina eta bere ondorengoei bidea eman aurretik.

Antzinako erabilera (pre - K.o. 500)

Opioa, aktiboki bildu da historiaurretik, K. a. 3400 ingurutik. Afganistan, Pakistan, India iparraldea eta Birmaniako goi gerrikoa oraindik opio eskaintza handiena dauka. Gutxienez Papaver somniferum-en 17 aurkikuntza egin dira Neolitoko kokalekuetan Suitzan, Alemanian eta Espainian. Brontze Aroan eta Burdin Aroan P. somniferum edo P. setigerumen aurkikuntza ugari egon dira. Ezagutzen den lo-belarraren lehen laborea Mesopotamian izan zen, K. a. 3400 inguruan. Sumeriarrek kultibatzen zuten, landareari Hul Gil deitu ziotenak, "pozaren landarea". Nippurren, Bagdad hegoaldean dagoen sumertar gune espiritual batean, oroitarri bat aurkitu zen. Bertan deskribatzen zen lo-belarraren zukua goizean biltzea eta haren erabilera opioaren ekoizpenean. Asiriarrek laborantzarekin jarraitu zuten Ekialde Ertainean. Zukua aratpa-pal deitu zuten. Opioaren ekoizpenak babiloniar eta egiptoarren pean jarraitu zuen.

Opioa edari pozoitsu gisa erabili zen pertsonak azkar eta minik gabe hiltzeko, baina medikuntzan ere erabili zen. Spongia somnifera, opioan bustitako belakiak, kirurgian erabili ziren. Egiptoarrek opium thebaicum landu zuten K. a. 1300 inguruan. Feniziarrek eta minoikoek opioa merkaturatu zuten Egiptotik Mediterraneo Itsasoko zenbait lekutara, Grezia eta Kartago barne. K. a. 1100 inguruan, opioa Zipren landatzen zen. Kalitate kirurgikoko aiztoak erabiltzen zituzten zorroak urratzeko eta opioa landu, merkaturatu eta erretzen zuten. K. a. VI. mendean, opioa persiarrek Asiria eta babiloniar lurrak konkistatu ondoren ere aipatu zen.

Lehen aurkikuntzetatik, opioak, dirudienez, erritualetan erabiltzen zen. Antropologoek uste dute antzinako apaizek droga hau erabili zutela sendatzeko ahalmena zuela frogatzeko. Egipton, opioaren erabilera, orokorrean, apaiz, azti eta gerlarientzako mugatuta zegoen. Thothi-ren asmakizuna zela esan ohi zen eta, baita Isisek buruko mina tratatzeko Rari eman ziola ere. K.a. 1300 inguruan, Minoica "narkotikoen jainkosaren" irudi bat, hiru lo-belarrez apaindutako koroa batekin, Gaziko Santutegitik (Kreta) berreskuratu zen, erretzeko aparatu soil batekin batera. Hypnos (Lo), Nyx (Gaua) eta Thanatos (Heriotza) greziar jainkoak, lo-belarrez bilduta edo hura eutsiz irudikatzen ziren. Lo-belarrek, Apolo, Asklepios, Pluton, Demeter, Afrodita, Kybele eta Isisen estatuak apaintzen zituzten sarritan, gaueko ahanztura sinbolizatzen zuena.

Lo-belar zelaia, Turkia

Hesiodo greziar poeta epikoaren garaian (K. a. VII. mendea), aurrerago Sizio deituko zen hiria, Mekone (lo-belarra) deitzen zen. Landare hau beti izan zen Demeterren sinboloa, ugalkortasunaren jainkosa. Seme-alabarik gabeko emakume ezkonduek paparrekoak eta orratzak zeramatzaten fruituaren formarekin, eta maiteminduek petalo lehorrak igurzten zituzten beren harremanaren etorkizunaren berri izateko.

Greziarrek helburu ludiko eta medizinalekin lantzen eta erabiltzen zuten: analgesiko gisa, infusio moduan edo opio gordina haginetako minerako, antidiarreiko gisa, sukarrerako eta haurrei lo eginarazteko. Herodoto historialariak (K. a. 425) droga honen erabilera medizinalaren lehen aipamen esplizitua egiten du. Eskulapioren lehen tenpluetan (gaur egungo ospitaleen antzeko erakundeak zirenak), pazienteak iritsi bezain laster, incubatio edo "amets sendatzaile" batera ezartzen zituzten. Hipokrates da drogari bere egungo izena ematen diona, opós mekonos, “lo-belar zukua”. Histeriarako tratamendu gisa gomendatu zuen.

K. a. III. mendean, Teofrasto (K. a. 372) opioa aztertzen du bere tratatu botanikoetan: Landareen historia, bederatzi liburutan (jatorriz hamar) eta Landareen kausei buruz, sei liburutan (jatorriz zortzi). Heraklides de Tarentok, Filipo I.aren medikuak, bere hedapena sustatzen lagundu zuen, "edozein min baretzeko” dela goraipatuz. Greziar medikuak adituak ziren pozoi antidotoak sortzen, egunero hartuta erabiltzailea immunizatzen zutenak. Zeriaka edo triaka hauek pozoiak zituzten (orbaina eta akonitoa kasu), baina dosi txikietan. Denborarekin, milatik gora triaka errezeta izatera iritsi zen, eta guztiek opioa zuten.

II. mendean, Galenok bere Antidoto Magnoa egin zuenean, jada triaken lo-belar zukuaren proportzioa handitu zen, % 40 izateraino. Bere gomendioei jarraituz, Marko Aurelio enperadoreak, goizean opio zati bat hartzen zuen, "Egiptoko haba bat bezain handia eta ardo epelean deseginda". Ia enperadore erromatar guztiek triakak erabiltzen zituzten. Nerva, Trajano, Adriano, Septimio Severo eta Caracallak opio purua erabili zuten terapia agoniko eta eutanasiko gisa. Suizidio mota horiek hiritar erromatarrak, patrizioak eta plebeio askok erabiltzen zituzten, handitasun moralaren frogatzat hartzen baitzen. Plinio Zaharrak dioen bezala, "Naturak gizakiari eman zizkion ondasunetatik bat bera ere ez da une aproposean hiltzea baino hobea, eta onena norberak bere buruari ematea da" (Historia Naturala, 18.2.9).

Erromatarrek txanponak egin zituzten lo-belarraren irudiarekin. Materia Medica liburuan (antzinateko tratatu farmakologikorik eraginkorrena), Dioskoridesek opioa honela deskribatzen du: "Mina erabat kentzen du, eztula arintzen du, urdail-fluxuak sendatzen ditu eta lo egin ezin dutenei aplikatzen zaie". Berari eta beste idazle erromatar askori esker jakin da opioaren eskariak eskaintza gainditzen zuela.

Inperioaren garaian opioa, irina bezala, prezio kontrolatuko ondasuna izan zen, eta honekin espekulatzea ez zen onartzen. 301. urtean, Dioklezianok prezioei buruzko ediktu bat eman zuen, modius castrensearena (17,5 litroko edukiera zuen ontzi bat) 150 denariotan (10 denario inguru kiloko). Aldiz, haxix kiloak (prezio libreko ondasun bat) 80 denario balio zuen kiloa. Handik gutxira, 312. urtean, Erroma hirian 793 denda egon ziren produktua saltzen, eta haren negozio-bolumena zerga-bilketa osoaren %15 izan zen. Hala ere, kontsumo izugarri horrek ez du ordena publiko edo pribatuko arazorik sortzen. Nahiz eta milioitan zenbatu, opioaren erabiltzaile erregularrak ez dira gaixotzat edo gizarte-baztertutzat jotzen. Droga hau hartzeko ohitura ez da beste edozein ohituratatik bereizten. Horregatik ez dago latinez "opiomano" hitzaren adierazpide baliokiderik, nahiz eta jada bazeuden "dipsomano" (alkoholikoa) hitzaren gutxienez dozena bat baliokide. Landare hau Alexandro Handiak eramandako Mediterraneoko arrotik Asiaraino iritsi zen.

Islamiar gizarteak (K.o. 500-1500)

Materia Medica

Erromatar Inperioaren boterea murriztu ahala, Islamiar Inperioak Mediterraneo Itsasoaren hegoaldean eta ekialdean zeuden lurrak bereganatu zituzten. Musulman batzuen ustez, hadexek, Sahih Bukharin esaterako, substantzia intoxikatzaile guztiak debekatzen dituzte, nahiz eta adituek medikuntzan intoxikatzaileen erabilera onartu duten. I. mendetik XVI. mendera, Dioskoridesen Materia Medica, farmakopeetako aitzindaria, erabiltzen jarraitu zen. Opioa eta antzinako munduko erabilera nagusien aukera zabala deskribatzen zen bertan.

K.o. 400 eta 1200 artean, merkatari arabiarrek opioa sartu zuten Txinan eta 700ean, Indian. Muhammad ibn Zakariya al-Razi mediku persiarrak laborategi eta eskola bat zituen Bagdaden, eta Galenoren ikasle eta kritikaria zen. Opioa erabili zuen anestesietarako eta melankoliaren tratamendurako erabiltzea gomendatu zuen Fi ma-la-yahdara al-tabib eskuliburuan. Autosendabiderako eskuliburu medikoa zen, herritar arruntei zuzenduta zegoena, medikua libre ez bazegoen erabiltzeko. Abu al-Qasim al-Zahrawi zirujau oftalmologo andaluziar ospetsuak, opioa eta mandragora anestesiko kirurgiko gisa erabiltzen zuen. al-Tasrif izeneko tratatu bat idatzi zuen, medikuntzan eragin zuena XVI. mendera arte.

Abū ‘Alī al-Husayn ibn Sina (“Avizena”) mediku persiarrak, Medikuntzaren Kanona entziklopedian, opioa estupefazienterik boteretsuena zela esan zuen, mandragora eta beste belar oso eraginkor batzuekin alderatuta. Testuak opioaren ondorio medizinalak zerrendatzen ditu, hala nola analgesia, hipnosia, efektu antitusiboak, efektu gastrointestinalak, efektu kognitiboak, arnas depresioa, nahasmendu neuromuskularrak eta disfuntzio sexuala. Opioak pozoi gisa duen potentzialari ere egiten dio erreferentzia. Avizenak entregatzeko hainbat metodo eta drogaren dosietarako gomendioak deskribatzen ditu. Testu klasiko hau XIX. mendera arte egon zen baimenduta. 1175ean latinera itzuli zen eta geroago beste hizkuntza askotara. XIV. mendeko Otomandar Inperioan opioa erabiltzen zen migraina, ziatika eta beste gaitz mingarri batzuk tratatzeko.

Mendebaldeko medikuntzan

1527an,  Parazeltsoren laudanoa erabiltzen hasi zen mendebaldeko medikuntzan. Medikuntzako Kanonak opioaren erabilera ere deskribatu zuen, latinezko itzulpen asko kalitate txarrekoak ziren arren. Laudanoa ("goraipatzeko modukoa") XVI. mendean erabiltzen zen terminoa da, baina "opio-tindaketa" bezala estandarizatu zen, Parazeltsosek garatu zuen etanolezko opio-soluzio bat.

1660ko hamarkadan, Thomas Sydenhamek, "medikuntza ingelesaren aita", laudanoa gomendatu zuen mina, loezina eta beherakoarentzat. Medikuaren aipu ezagun bat honako hau zen: "Jainko Ahalguztidunari eman zaizkion erremedioen artean gizonari bere sufrimenduak arintzeko, bat bera ere ez da opioa bezain unibertsala eta eraginkorra". Opioa guztiarentzako sendabide gisa erabiltzea 1728ko Chambers Cyclopedian deskribatutako mitridatioaren formulazioan ikus daiteke, nahasketan opioa sartzen baitzen. Ondoren, laudanoa XIX. mendeko botika patente askoren oinarri bihurtu zen.

Opio botika ontzia, XVIII-XIX. mendea

XVIII. mendeko medikuentzat eskuragarri zeuden beste produktu kimiko batzuekin alderatuta, opioa artsenikoaren, merkurioaren edo goragarrien hautabide onbera zen, eta oso arrakastatsua izan zen hainbat gaitz arintzeko. Opioren kontsumoak askotan sortzen duen idorreria dela eta, kolera, disenteria eta beherakoaren tratamendurik eraginkorrenetako bat izan zen. Eztularen ezabatzaile gisa, opioa bronkitisa, tuberkulosia eta beste arnas gaixotasun batzuk tratatzeko erabili zen. Opioa erreumatismorako eta insomniorako ere errezetatu zen. Horrez gain, medikuen testuliburuetan osasun ona duten pertsonek ere erabiltzea gomendatu zuten, "giza gorputzaren barne-oreka optimizatzeko".

XVIII. mendean, opioa nerbio-nahasmenduetarako erremedio ona dela aurkitu zen. Opiazeoak zigorra edo kontrola baino gizatiarragotzat hartzen zirenez, sarritan gaixo mentalak tratatzeko erabiltzen ziren. Bere ezaugarri sendagarri eta lasaigarriengatik, psikosia zuten pertsonen buruak lasaitzeko, erotzat hartzen ziren pertsonei laguntzeko eta insomnioa zuten gaixoak tratatzen laguntzeko erabili zen. Hala ere, balio sendagarriak izan arren, ikusi zen psikosi kasuetan haserrea edo depresioa eragin zezakeela. Gainera, drogaren ondorio euforikoak direla eta, deprimitutako pazienteak gehiago deprimitzea eragin zezaken, ondorioak desagertu ondoren drogatuta egotera ohituko litzatekeelako.

Opioaren erabilera medikoak XIX. mendera arte iraun zuen. 1841ean, William Henry Harrison, AEBtako presidentea, opioarekin tratatu zuten. Estatu Batuetako Gerra Zibilean Batasuneko armadak 80.000 kg opio tintura eta opio hautsa eta 500.000 opio pilula erabili zituen. Garai horretan, erabiltzaileek opioari "Jainkoaren Berezko Sendagintza" deitu zioten. XIX. mendean zehar, Estatu Batuetan opiazeoen kontsumoa handitu izanaren arrazoietako bat medikuek eta farmazialariek opiazeo legalak agintzea izan zen, baita emakumeei errezetatzea ere (batez ere hileroko mina eta histeria arintzeko).

XIX. mendearen amaieran, Estatu Batuetan opiazeoekiko mendekotasuna zuten 150.000 eta 200.000 biztanle artean bizi ziren eta mendekotasun horien bi heren eta hiru laurden artean emakumeak ziren. Mende amaieran, opioarekiko mendekotasuna herentziazkoa zela ondorioztatu zen. 1869an, George Beard doktoreak neurasteniaren teoria proposatu zuen, nerbio-sistemaren herentziazko urritasun bat, gizabanakoa mendekotasunera aurrebideratu zezakeena. Neurastenia gero eta lotuagoa zegoen klase ertaineko langile askorekin, Estatu Batuetako bizitza asaldatu eta industrializatua zela eta "neke urduria" baitzeukaten.

Aisialdirako erabilpena Europan eta Ekialde Ertainean

XI. mendetik XIII. mendera Gurutzadetatik etxera itzuli ziren soldaduek opioa ekarri zuten eurekin. Esan ohi denez, opioa olgetarako erabili zen XIV. mendetik aurrera gizarte musulmanetan. Otomandar eta europar lekukotasunek diote XVI. mendetik XIX. mendera arte, Europara esportatu zen adina opio kontsumitu zela Konstantinoplan. 1573an, adibidez, Otomandar Inperioko bisitari veneziar batek, Konstantinoplako turkiar askok erregularki "opioz egindako ur beltz bat" edaten zutela ikusi zuen. Edari hori ongi sentiarazten zituen, baina hain menpekoak bihurtzen ziren, ezen hura gabe "azkar hilko ziren". Edatean, dervixek esan zuten drogek etorkizuneko zorionaren ikuskari irudikorrak eman zizkietela. Izan ere, Otomandar Inperioak opioa eman zion Mendebaldeari Txina eta Indiari baino askoz lehenago.

Opioa Txinan

Aisialdirako erabilera Txinan

Opio erretzaile txinatarrak

Txinan opioa aisialdirako droga gisa erabiltzearen lehen deskribapen argia Xu Bolingek egin zuen, 1483an. Opioa "nagusiki maskulinotasunari laguntzeko, esperma indartzeko eta indarra berreskuratzeko" erabiltzen zela idatzi zuen, "alkimisten artea, sexua eta emakumeak gorteatzea areagotzen duela". Ming dinastiako Chenghua enperadoreak 1483an bidalitako espedizio bat ere deskribatu zuen, opioa "urrearen pareko" prezio baten truke lortzeko Hainanen, Fujian, Zhejiang, Sichuan eta Shaanxin (Xiyuko mendebaldeko lurretatik gertu). Mende bat geroago, Li Shizhenek opioaren erabilera mediko estandarrak zerrendatu zituen bere Compendio de Materia Medica (1578) ospetsuan."Laikoek sexuaren arterako erabiltzen dutela" ere idatzi zuen, bereziki "emisio seminala gelditzeko" gaitasuna. Opioaren eta sexuaren arteko elkartze honek Txinan jarraitu zuen XIX. mendearen amaierara arte.

Opioa erretzea elitearen pribilegio gisa hasi zen, eta luxu handia izaten jarraitu zuen XIX. mendearen hasieran. Hala ere, 1861ean, Wang Taok opioa nekazari aberatsek ere erabiltzen zutela idatzi zuen, baita arroz dendarik gabeko herrixka batek opioa saltzen zuen dendaren bat bazuela ere. Garrantzitsua da kontuan hartzea opioaren "aisialdirako erabilera" erritual zibilizatu eta hezi baten zati zela, gero jarri ziren debekuen aurretik. Biltzeko tokietan, askotan te dendak edo norbaiten etxea, opio zatiak eskaintzen ziren agur eta adeitasun gisa. Sarritan, Txinako te batekin zerbitzatzen zen, baita oso ondo landutako zurezko hodiekin eta tresna espezifiko eta finekin ere. Erretzailea zenbat eta aberatsagoa izan, orduan eta finagoa eta garestiagoa zen zeremonian erabilitako materiala. Erretzaile klandestino zikinen eta behartsuen irudia anti-opio narratiben bidez sortzen zen askotan. 1880ko hamarkadan, opioaren erabileraren irudi zehatzagoa bihurtu zen hori, opioaren eskala handiko debekuaren efektuen ondoren.

Debekuak Txinan

Opioaren debekua 1729an hasi zen Txinan, baina ia bi mendez luzatu zen opioaren kontsumoa. Daoguang enperadore txinatarraren igorle batek, opioaren kontrabandoa gelditzeko nahian, opioaren suntsiketa masiboa burutu zuen. Horrek Opioaren Lehen Gerra (1839-1842) eragin zuen. Gerra horretan Britainia Handiak Txina garaitu zuen. 1860aren ondoren, opioaren erabilerak gora egiten jarraitu zuen Txinan etxeko ekoizpena zabaldu zenean. 1905erako, gizonezkoen % 25 ohiko kontsumitzaileak ziren. XIX. mendearen amaierara arte, opioaren aisialdiko erabilera munduko beste toki batzuetan ez zen oso ohikoa izan.

Tabakoa kontsumitu eta berehala etorri zen opioa erretzea, agian Ming enperadoreak tabakoa denboraldi batean debekatzeagatik. Debekua 1644an amaitu zen Qing dinastiaren etorrerarekin, erretzaileak opio kopuru gero eta handiagoak kontsumitzera bultzatu zuena. 1705ean, Wang Shizhenek honako hau idatzi zuen: "Gaur egun, aitoren semeetatik eta zaldunetatik hasi eta esklabo eta emakumeetara arte, denak tabakoaren menpekoak dira". Garai horretan tabakoa beste belar batzuekin nahasten zen, eta opioa nahasketaren osagai bat zen. Opiorekin nahastutako tabakoa madak (edo madat) deitu zen eta XVII. mendean, Txina osoan eta bere itsas bazkide komertzialetan (Taiwan, Java eta Filipinak kasu) ospetsu egin zen. Neurri batean 1729ko madak debekuak bultzatuta, opio puruaren kontsumoa XVIII. mendean ohikoago izan zen.

Txinatar diaspora

Opio gordelekua, Shanghai

Txinako diaspora (1800etik 1949ra) XIX. mendean hasi zen lehen aldiz, gosetearen eta asaldura politikoaren ondorioz, baita Asiako hego-ekialdetik kanpoko aberastasun zurrumurruen ondorioz ere. San Frantzisko, Londres eta New Yorkera joandako txinatarrek opioa erretzeko modu txinatarra eta opio gordelekuaren tradizio sozialak ekarri zituzten. Indiako diasporak era berean banatu zituen opio-kontsumitzaileak, eta bi talde sozialek biziraun zuten, hala nola "lascars" (marinelak) eta "coolies" (eskulangileak). Marinel frantsesek opio-erretzaileen beste talde garrantzitsu bat osatu zuten, eta ohitura hartu zuten Frantziako Indotxinan zeuden bitartean. Europar zurien artean, opioa laudanoa edo medikamentu patente gisa kontsumitzen zen. 1878ko India osoko opioaren lege britainiarrak opioaren erabilerari buruzko muga etnikoak ezarri zituen. Opioaren salmenta Indian erregistratutako opioaren kontsumitzaileentzat eta opioaren erretzaile txinatarrentzat mugatu zen eta Birmaniako langileei saltzea debekatu zen. Era berean, San Frantziskon, txinatar etorkinei opioa erretzen uzten zitzaien, betiere zurien aurrean erretzen ez bazuten.

Langile etorkinen gizarte-estatusa baxua zenez, idazleek eta komunikabide garaikideek opio-gordelekuak aise irudikatu zituzten bizio-eserlekuen, esklabotza zuriaren, ausazko jokoen, labanekin eta errebolberrekin egindako borroken, eta gaindosi hilgarrien eragile gisa. 1919an, txinatarren aurkako istiluetan Limehouse eraso zen (Londresko auzo txinatarra). Txinatar gizonak keno jokatzeagatik deportatu zituzten, eta opioa edukitzeagatik behartutako lanetara kondenatu zituzten. Horren ondorioz, etorkinek eta opioaren erabilera sozialak behera egin zuten. Hala ere, kontakizun beldurgarriak kontrakoa erakutsi arren, XIX. mendeko Londres ez zen opioa erretzeko hazitokia. Britainia Handian opioaren kontsumoaren erabateko ebidentzia faltak, Limehouseko opioa erretzearen eszena zitala eguneko idazle britainiarren fantasia baino ez izan zela izan adierazten du. Euren irakurleak eskandalizatzeko asmoa zuten, "arrisku horiaren" mehatxua kolokan zegoen bitartean.

Opioaren gerrak eta gatazkak

1729an, opioa eskala handian debekatzeko saiakera egin zen. Qing Yongzheng enperadoreak opioaren salmenta ofizialki debekatu zuen, helburu medizinaletarako kopuru txikia izan ezik. Debekuak opio saltzaileak eta zaintzaileak zigortzen zituen, baina ez drogaren erabiltzaileak. Opioa erabat debekatu zen 1799an, eta debeku honek 1860ra arte iraun zuen. Qing dinastian, Txina kanpoko merkataritzara irekitzen joan zen, Kantongo Guangzhou portuaren bidez. Britainiarrek gero eta txinatar te gehiago eskatzen zuten baina Txinako enperadoreak zilarrezkoak ez ziren produktu britainiarretan interesik ez zuten. Orduan, merkatari britainiarrek opio merkataritzara jo zuten balio handiko produktu gisa, Txina ez baitzen autosufizientea. XVI. mendearen erdialdetik, merkatari ingelesak Indiako opio kantitate txikiak erosten aritu ziren merkataritzarako. Opioaren salerosketa estandarizatu egin zen opio gordinezko bolen ekoizpenarekin. Opio-kutxak enkanteetan saldu ziren Kalkutan, erosle independenteek Txinari kontrabandoan pasako ziotela ulertuta.

Opio suntsiketa 1839an

Txinak balantze positiboa izan zuen britainiarrekiko merkataritzan eta, ondorioz, britainiarren zilar-izakinak gutxitu egin ziren. Beraz, britainiarrak opio txinatarraren erabilera bultzatzen saiatu ziren bere oreka hobetzeko, eta britainiarren kontrolpean zeuden indiar probintzietatik entregatu zuten. Indian, bere laborantza, fabrikazioa eta Txinaranzko trafikoa, Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainiaren (BEIC) mende zeuden, britainiar gobernuaren monopolio zorrotz gisa. Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainiak nekazari indiarrak beren nahien aurka lo-belarra landatzera behartu zituen. BEIC agentzien sistema zabal eta korapilatsua zegoen Indiako opioaren ekoizpena eta banaketa ikuskatzen eta kudeatzen. 1757ko Plasseyko gudua eta 1764ko Buxarko guduaren ondoren, Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainiak Bengala, Bihar eta Odishako diwan gisa jarduteko boterea lortu zuen. Horri esker, konpainiak opioaren ekoizpenaren eta esportazioaren gaineko monopolioa zuen Indian. Zenbait estrategiaren ondorioz, lurraren gaineko zerga laboreen balioaren % 50era igo zen, eta 1777an, East India Companyren irabaziak bikoiztu ziren.

1820ko hamarkadan, AEB hasi zen Guangzhoun lehiatzen opio turkiarra erosten. Merkatari portugaldarrek Indiako mendebaldeko Malwa estatu independenteetatik ere ekarri zuten opioa. Baina 1820an, britainiarrek merkataritza hori murriztu ahal izan zuten opioaren gaineko "igarobide zerga" kobratzen, produktua Bombaytik pasa behar zenean merkataritza gune batera iristeko. 1860ra arte zigor zorrotzak eta etengabeko debekua egon arren, opio kontrabandoa gero eta gehiago igotzen zen. Opioaren legez kanpoko salmenta munduko oinarrizko produktuen truke baliotsuenetako bat bihurtu zen, eta "garai modernoetako nazioarteko krimen luzeena eta sistematikoena" deitu izan zaio. Opio kontrabandoak Britainiar Inperioaren diru-sarreren % 15etik % 20ra eman zuen eta aldi berean zilar eskasia eragin zuen Txinan.

Gero eta txinatar opiozale gehiago zeudenez, Qing Daoguang enperadoreak neurri gogorrak hartu zituen opio kontrabandoa gelditzeko, kargak konfiskatzea barne. 1838an, Lin Zexu komisionatu txinatarrak 20.000 opio-kutxa suntsitu zituen Guangzhoun. Kontuan hartuz 1800ean, opio kutxa batek ia 1.000 dolar balio zuela, galera ekonomiko nabarmena izan zen hura. Victoria Erregina britainiarrak, opio merkea zilar garestiarekin ordezkatzeko prest ez zegoen, eta Opioren Lehen Gerra hasi zen 1840an. Britainiarrek Hong Kong eta merkataritza-kontzesioak irabazi zituzten lehenengo Itun Desorekatuan.

William Ewart Gladstone

William Ewart Gladstone, aurrerago britainiar lehen ministroa izango zena, opio merkataritzaren etsai handia izan zen. Parlamentuko kide gisa, Gladstonek "zitalena eta ankerrena" zela esan zuen, Txina eta bereziki India britainiarraren arteko opio-merkataritzari erreferentzia eginez. Gladstone Britainia Handiak Txinan 1840an hasitako Opioaren Lehen Gerraren eta 1857an hasitako Opioaren Bigarren Gerraren kontra zegoen. Britainiarrek txinatarren aurka egindako indarkeria salatu zuen eta britainiarren opio-merkataritzaren aurka sutsuki egin zuen. Gladstonek "Palmerstonen Opioaren Gerra" zela esanez kritikatu zuen eta 1840ko maiatzean "Jainkoak Ingalaterrari egindako epaiketen beldur" zela esan zuen. Gladstonek hitzaldi ospetsu bat eman zuen Parlamentuan Opioko Lehen Gerraren aurka. Opiorekiko etsaitasuna bere ahizpa Helen pairatu zituen opioaren ondorioengatik izan zen. Palmerstonek eragindako opioaren lehen gerraren ondorioz, 1841 baino lehen, Gladstonek Peelen gobernuarekin bat egiteko mesfidati zegoen.

1858an, Txinak Opioaren Bigarren Gerra galdu ondoren, Txinak opioa legeztatu behar izan zuen eta ekoizpen nazional masiboa hasi zen. Opioaren inportazioa 1879an iritsi zen bere puntu gorenera 6.700 tonarekin. 1906an, Txinak munduko opioaren % 85 ekoizten zuen, 35.000 tona inguru, eta bere gizonezko helduen % 27k, erregularki, opioa erabiltzen zuten. 1880tik aro komunista hasi arte, britainiarrak opioaren erabilera zapuzten saiatu ziren Txinan, baina honek morfina, heroina eta kokainaren erabilera bultzatu zuen, menpekotasunaren arazoa are gehiago areagotuz.

Opioaren erabileraren izaera kaltegarriaren ebidentzia zientifikoa 1890eko hamarkadan, hein handi batean, agiririk gabekoa izan zen. Txinako misiolari protestanteek, merkataritzaren aurkako jarrera sendotzea erabaki zuten eta drogak egin zuen kaltea frogatzen zuten datuak bildu zituzten. Txinatar askok kristautasuna opioarekin lotu zuten. 1890eko Shanghaiko Misiolari Konferentzian, Opioaren Aurkako Elkarteak Sustatzeko Batzorde Iraunkorra ezartzea erabaki zuten, arazo hau gainditzeko eta opio merkataritzaren aurkako iritzi publikoa pizteko asmoz. Hainbat kide zeuden komite hartan. Misiolari horiek normalean haserre zeuden gobernu britainiarraren Opioaren Errege Batzordeak Indiara egindako bisitagatik, Txinara ez baitziren joaten. Beraz, misiolariek lehenengo Opioaren Aurkako Liga antolatu zuten Txinan misio-estazio bakoitzean zituzten kideen artean. Hampden Coit DuBose misiolari amerikarra izan zen lehen presidentea.

Erakunde honek ofizial nazionalak aukeratu zituen eta urtero bilera nazionala egiten zuren. Erakundea lagungarria izan zen Txinan zeuden mendebaldean gaitutako mediku bakoitzaren datuak biltzeko. Ondoren, William Hector Parkek Txinan Opioaren Erabilerari Buruz 100 Mediku Baino Gehiagoren Iritziak argitaratu zuen, (Shanghai: American Presbyterian Mission Press, 1899). Mediku horietako gehienak misiolariak ziren. Inkestan kontsultategi pribatuetan zeuden medikuak ere sartu ziren, bereziki Shanghai eta Hong Kongekoak, baita mendebaldeko herrialdeetako medikuntza eskoletan trebakuntza jaso zuten txinatarrak ere.

The Truth About Opium Smoking (1882)

Ingalaterran, Benjamin Broomhall, Txinako Barne Misioko zuzendaria, opio merkataritzaren oposiziogile aktiboa zen. Opio kontsumoaren debekua sustatzeko bi liburu idatzi zituen: The Truth about Opium Smoking eta The Chinese Opium Smoker. 1888an, Broomhallek Christian Union for the Severance of the British Empire with the Opium Traffic sortu zuen. Hango idazkari eta bere egunkari National Righteousnesseko editore ere bazen. Parlamentu britainiarra presionatu zuen opio-merkataritza geldiarazteko. Berak eta James Laidlaw Maxwellek 1888ko Londresko Misiolari Konferentzian eta 1910eko Edinburgoko Misiolari Konferentzian apelazioa egin zuten merkataritzaren jarraipena gaitzesteko. Broomhall hiltzen ari zenean, bere semeak (Marshall) The Times egunkariko berri ona irakurri zion: bi urtetan opio-merkataritzaren amaiera bermatzen zuen akordio bat sinatu zela.

1906ko irailaren 20an, Txinako opioaren aurkako erresistentzia ofiziala berritu zen, 10 urtetan drogen arazoa ezabatzea helburu zuen antiopio ekimen batekin. Programa opioaren aurkako sentimendua publikoa bihurtzean oinarritu zen. Opioaren parafernalia publikoki erre zuten bilera masiboetan, hertsatzeko legezko ekintzak egin zituzten eta Fujian Anti-Opium Society bezalako erakundeei polizia-botereak eman zizkieten. Erretzaileek izena eman behar zuten droga errazioak murrizteko lizentziak lortzeko. Opio nekazarien aurkako errepresioa bortitza izan zen. Landa herrien jabetzak suntsitu zituzten, lurrak konfiskatu zituzten eta/edo jabeak torturatu, umiliatu eta publikoki exekutatu zituzten. Adikziodunek batzuetan misiolariengana jotzen zuten adikzioagatik tratamendua jasotzeko, nahiz eta askok atzerritar horiek droga-trafikoarekin lotu zituzten. Programa oso arrakastatsutzat jo zen.

Txinara (baina ez Hong Kongera) egindako zuzeneko opio-esportazioak bertan behera utzi ziren eta probintzia gehienek opio-ekoizpenik ez zutela aldarrikatu zuten. Hala ere, programaren arrakasta aldi baterako baino ez zen izan, opioaren kontsumoa azkar handitu baitzen 1916an, Yuan Shikai hil ondoren sortu zen anabasan. Opioaren laborantzak ere gora egin zuen. Bere puntu gorenera 1930ean iritsi zen, Nazioen Ligak Txina ekialdeko eta hego-ekialdeko Asiako legez kanpoko opioaren iturri nagusitzat jo zuenean. Boterea zuten tokiko askok merkataritza erraztu zuten aldi horretan, lurraldeen eta kanpaina politikoen inguruko gatazkak finantzatzeko. Eremu batzuetan, elikagaien laboreak desagerrarazi egin ziren opioari bide emateko. Horrek goseteak eragin zituen Kweichow eta Shensi probintzietan 1921 eta 1923 bitartean, baita elikagaien gabeziak beste probintzia batzuetan ere. 1915etik aurrera, talde nazionalista txinatarrek galera militarren garaia eta Itun Desorekatuak zirela eta, "umiliazio nazionalaren mendea" zela esan zuten, ondoren 1949ko Txinako Gerra Zibilaren amaierarekin berretsi zena.

Txinako Ningxia eta Suiyuan probintzietan, Ma Fuxiang jeneral musulman txinatarrak opio merkataritzan parte hartu zuen. Ma Fuxiangek egoera hobetzea espero zen, txinatar musulmanak oso ezagunak baitziren opioaren kontsumoaren aurka zeudelako. Fuxiangek opioa ofizialki debekatu eta legez kanpo utzi zuen Ningxian, baina Guominjunek bere politika ezeztatu zuen. 1933an, gizarteko maila guztietako pertsonak drogaz abusatzen ari ziren, eta Ningxia behartasunean geratu zen. 1923an, Baotoueko Txinako Bankuko ofizial batek Ma Fuxiang opio bidezko droga-trafikoan laguntzen ari zela ikusi zuen, bere gastu militarrak finantzatzen lagundu zuena. 1923an, 2 milioi dolar irabazi zituen salmenta horiek zergatzean. Ma jenerala bankua erabiltzen aritu zen, Txinako Gobernuaren ogasun sukurtsal bat, zilarrezko txanponak Baotoura bidaltzeko merkataritza babesteko helburuarekin.

Txinako Alderdi Komunistaren peko opio-merkataritza garrantzitsua izan zen bere finantzetarako 1940ko hamarkadan. Chen Yung-Fak deskribapen historiko zehatz bat eman zuen esanez garai horretan opioaren merkataritza Yan'anen ekonomiarentzat funtsezkoa zela. Mitsubishi eta Mitsui opio merkataritzan nahasita egon ziren Japoniak Txina okupatu zuenean. Mao Zedongen gobernuari 1950eko hamarkadan opioaren kontsumoa eta ekoizpena errotik kentzea egozten zaio, murrizketarik gabeko errepresioaren eta erreforma sozialaren bidez. Hamar milioi mendeko derrigorrezko tratamendua jasotzera behartu zituzten, merkatariak exekutatu zituzten eta opioa ekoizten zuten eskualdeak labore berriekin landatu ziren. Gainerako opio ekoizpena Txinako mugaren hegoaldera mugitu zen, Urrezko Triangelura. Opio merkataritzaren hondarrak Asiako hego-ekialdean balio izan zuen batez ere, baina Vietnamgo Gerran soldadu estatubatuarrengana hedatu zen. 1971n, izurritearen gailurrean, soldaduen % 20k mendekotasuna zutela uste zen. 2003an, Txinak lau milioi droga erabiltzaile eta milioi bat drogazale zituela uste zen.

Debekuak Txinatik kanpo

San Francisco Opium Den ordenantzara arte, ez zen egon inportazioari edo opioaren erabilerari buruzko lege-murrizketarik Estatu Batuetan. 1875ean, Ordenantza horrek debekatu egin zituen jendaurrean erretzeko gordelekuak. Neurri hori txinatarren aurkako sentimenduak eta zuriak gordelekuetara joaten hasten ari zirelako pertzepzioak bultzatu zuten. Honen ondoren, 1891ko Kaliforniako legea etorri zen, narkotikoek ohartarazpen etiketak eramatea eta euren salmentak erregistro batean erregistratzea eskatzen zuena. 1907an, Kaliforniako Farmazia eta Pozoi Legeari egindako zuzenketek opiazeoak mediku errezetarik gabe saltzea delitu bihurtu zuten, eta 1909an, opioa edo opio pipak edukitzea debekatu zen.

Opioaren Nazioarteko Komisioa

1883tik aurrera, opioaren inportazioa 6 eta 300 dolar artean zergapetzen zen libra bakoitzeko, 1909ko Opioaren Baztertze Legeak opioaren inportazioa erabat debekatu zuen arte. Antzera, 1914ko Harrison Narkotikoen Zerga Legeak, opiazeoen banaketari zerga bat ezarri zion, baina drogen debeku gisa balio izan zuen. Gaur egun, Drogak Kontrolatzeko Administrazioak arautzen du opioa, Kontrolatutako Substantzien Legearen pean.

1895ean Australiako lege kolonial bat onartu ondoren, Queenslandeko Aborigenen Opio Salmenta Babestu eta Murrizteko 1897ko Legeak aborigenen opioarekiko mendekotasuna jorratu zuen, baina laster bihurtu zen erregulazio administratiboaren bidez oinarrizko eskubideak kentzeko neurria. 1905erako, Australiako estatu eta lurralde guztiek opioaren salmenta debekatzen zuten antzeko legeak onartu zituzten. 1908an erretzea eta jabetza debekatu ziren. 1908tik 1920ko hamarkadaren erdialdera, opioaren txinatar kontsumitzaileekiko Kanadako jarrerak gogortu egin ziren eta droga zurien artean zabaltzeko beldurrak opioaren kriminalizazio eraginkorra eragin zuen.

1909an, Opioaren Nazioarteko Konbentzioa sortu zen eta, 1914an, 34 naziok adostu zuten opioaren ekoizpenak eta inportazioak behera egin beharko zuela. 1924an, 62 naziok parte hartu zuten Batzordearen bilera batean. Ondoren, zeregina Nazioen Ligara pasa zen, eta sinatu zuten nazio guztiek estupefaziente guztien inportazioa, salmenta, banaketa, esportazioa eta erabilera debekatzea adostu zuten, helburu mediko eta zientifikoekin izan ezik. Ondoren, Nazio Batuetako Estupefazienteak Fiskalizatzeko Nazioarteko Batzordeak bere gain hartu zuen eginkizun hori. Opioa ekoizten duten nazioek gobernu-agentzia bat izendatu behar dute opioaren labore zilegiak ahalik eta azkarren jabetzeko uztaren ondoren, handizkako salmenta guztiak egiteko eta agentzia horren bidez esportatzeko.

Indo-Txinako zergak

1897tik 1902ra, Paul Doumer (beranduago Frantziako presidentea) Frantziako Indotxinako gobernadore nagusia izan zen. Iritsi zirenean, koloniak milioika libera galtzen ari ziren urtero. Ordaintzeko erabakia hartuta, hainbat produkturen gaineko zergak kobratzen zituen, horien artean opioa. Vietnamdarrek, kanbodiarrek eta laostarrek, zerga horiek ordain zitzaketen ala ez, etxeak eta lurrak galdu zituzten, eta sarritan jornalari bihurtu ziren. Bistan denez, diru-sarrerak lortzeko bide hori Indotxinako biztanleen artean opioa kontsumitzen jarraitzea bultzatu zuen.

Erabilera XX. mendean

Ekialdeko Europako aro komunistan, nekazariek paketeetan saldutako lo-belar zurtoinak etxeko produktu kimikoekin kompota (poloniar heroina) egiteko prozesatzen zituzten, eta mitxoleta-haziak koknarra (opiazeo bat) ekoizteko erabili ziren.

Zaharkitzea

Bayer Heroina botila

Mundu mailan, apurka apurka opioide purifikatu, erdisintetiko eta sintetikoen barietateek opioa ordezkatu dute, eta beste anestesiko orokor batzuk erabili izan dira. Prozesu hau 1804an hasi zen, Friedrich Wilhelm Adam Sertürnerrek lehen aldiz morfina lo-belarretik isolatu zuenean. Prozesuak 1817 arte jarraitu zuen, Sertürnerrek opioaren morfina puruaren isolamendua argitaratu zuen, gutxienez hamahiru urteko ikerketaren ondoren eta bere eta hiru haurren aurkako epaiketa baten ondoren. Morfina purifikatuaren abantaila nagusia zen paziente bat dosi konkretu batekin trata zitekeela. Morfina produktu natural baten lehen produktu farmazeutiko isolatua izan zen, eta arrakasta horrek beste alkaloide batzuen isolamendua bultzatu zuen: 1820an, noskapina, estriknina, beratrina, koltxizina, kafeina eta kinina isolatu ziren. Morfinaren salmentak 1827an hasi ziren, Heinrich Emanuel Merck Darmstadtekoaren eskutik. Horrek lagundu zion bere familiako farmazia Merck KGaA farmazia konpainian bihurtzea. 1832an, Pierre Jean Robiquetek kodeina isolatu zuen.

Eter dietilikoaren eta kloroformoaren erabilera anestesia orokorrerako 1846-1847an hasi zen, eta berehala aldatu zuen opiazeoen eta solanazeoen alkaloide tropanoen erabilera, euren segurtasun erlatiboagatik. Heroina, lehen opioide semisintetikoa, 1874an sintetizatu zen lehen aldiz, baina ez zen aurrera eraman 1897an Felix Hoffmannek Elberfeldeko Bayer konpainia farmazeutikoan berriz aurkitu zuen arte. 1898tik 1910era, heroina umeentzako morfina eta eztulerako botikaren ordezko gisa merkaturatu zen. Heroinaren dosi hilgarria bere dosi eraginkorra baino ehun aldiz handiagoa zela uste zenez, heroina beste opioide batzuen alternatiba seguruagoa zela iragartzen zen. 1902rako, salmentak konpainiaren irabazien ehuneko 5 ziren, eta "heroinismoak" hedabideen arreta erakarri zuen. 1916an, Bayer oxikodona sartu zuen, kodeinaren antzeko tebaina-deribatu bat, eta mendekotasun gutxiago duen analgesiko gisa sustatu zen.

Denboran zehar, opioide sintetiko sorta askotariko atera dira: metadona (1937), petidina (1939), fentaniloa (1950eko hamarkadaren amaiera) eta bere deribatuak. Hala ere, morfina da AEBko borroka-medikuek gustukoen duten droga. Ez da aurkitu opioideen efektu analgesikoa berdinduko duen drogarik, mendekotasuna sor lezakeenaren zati handi bat bikoiztu gabe.

Ekoizpena eta erabilera

XX. mendearen hasieran, opioa debekatu zen hainbat herrialdetan. Horren ondorioz, opioa ekoizteko patroi modernoa sortu zen, legez kanpoko aisialdirako drogen edo hertsiki araututa dauden eta zerga handiak dituzten legezko sendagaien aitzindari gisa. 1980an, 2.000 tona opiok legezko eta legez kanpoko erabilera guztiak hornitu zituzten. 2006ko munduko ekoizpena 6.610 tona metrikokoa izan zen, 1906ko ekoizpen mailaren bosten bat gutxi gorabehera. Ordutik, opioaren ekoizpena gutxitu egin da.

2002an, opio kilogramo baten prezioa US 300$ zen nekazariarentzat, US 800$ Afganistango erosleentzat eta US 16.000$ Europako kaleetan heroina bihurtu aurretik. Duela gutxi, opioaren ekoizpenak nabarmen egin du gora: 2002an, 5.000 tona baino gehiago ekoitzi ziren, Afganistanen 8,600 tona, eta 2014an, berriz, Urrezko Triangeluan 840 tona. Munduko Osasun Erakundeak kalkulatu du opioaren egungo ekoizpena bost aldiz biderkatu beharko litzatekeela, medikuntza globalaren guztizko premia hornitzeko.

Papaver Somniferum

Papaver Somniferum

Opiozko mitxoletak landare ospetsu eta erakargarriak dira. Loreak kolore, tamaina eta forma askotakoak dira. Lorategi pribatuetan, etxeko laborantza apala ez da legezko kontrolen mende egoten. Neurri batean, tolerantzia horrek mendekotasun-potentziaren aldakuntza islatzen du. Papaver somniferum L. elite izeneko opio labore batek % 91.2 morfina, kodeina eta tebaina ditu latexezko alkaloideetan; "Marianne" ongarriaren latexean, berriz, hiru alkaloide horiek % 14 baino ez dira. Azken laborantzan geratzen diren alkaloideak narkotolina eta noskapina dira nagusiki.

Landarea lehortu ondoren, buruek milimetro bat inguruko diametroa duten ehunka hazi biribil dituzte. Haziak landarearen goialdeko irekiduretatik modu naturalean irteten dira, koroaren azpian. Hazi-kapsulak lehortu eta apaintzeko erabil daitezke, baina morfina, kodeina eta beste alkaloide batzuk ere badituzte. Zorro horiek uretan irakin daitezke, iraupen luzeko intoxikazioa eragiten duen te mingotsa sortzeko. Heltzen utziz gero, lo-belar zorroak birrindu eta morfina-kopuru txikiagoak sortzeko erabil daitezke. Mitxoleta-haziak ogi eta pastelentzako osagai arrunt eta zaporetsuak dira. Mitxoleta-hazi gramo batek 33 mikrogramo morfina eta 14 mikrogramo kodeina ditu.

Bilketa eta tratamendua

Lo-belarraren latexa

Opioa egiteko landatzen denean, amapola horien heltze-zorroen azala hortz zorrotz batekin hurratzen da. Kontu handiz aukeratutako une batean hurratzen da, euriak, haizeak eta ihintzak latex zuri eta esnetsuaren jarioa zapuztu ez dezaten. Ebakidurak zorroak oraindik gordin dauden bitartean egiten dira, tindu hori txikia dutenean, eta ez dira oso sakonak izan behar. Indiako azpikontinentean, Afganistanen, Erdialdeko Asian eta Iranen, ebakidurak egiteko erabiltzen den tresna berezia nushtar edo "nishtar" deitzen da eta hiru edo lau hortz dauzka hiru milimetroko bereizketarekin, kapsulan zehar gorantz markatzen direnak. Ebakidurak hiruzpalau aldiz egiten dira bi egunetik hiru egunera bitarteko tarteetan, eta biharamun goizean "mitxoleta-malkoak" biltzen diren bakoitzean, erretxina marroi itsaskor batean lehortzen dira. Horrela bildutako akre batek hiru edo bost kilogramo opio gordin sor ditzake. Opioren latexa biltzeko txinatar metodo tradizional bat buruak moztu eta orratz lodi batekin zulatzea zen, eta ondoren opio lehorra jasotzea 24 eta 48 ordu bitartean. Opio gordina merkatari edo agente bati sal dakioke merkatu beltzean, baina normalean ez da landatik urrun joaten morfina basera findu aurretik, opio gordin garratza eta gelatinosoa mardulagoa eta gaulana egitea zailagoa delako. Landako laborategi gordinak gai dira opioa morfinazko base batean fintzeko azido-base erauzketa sinple baten bidez. Morfina itsaskor eta marroi koloreko oinarri bat adreiluetan prentsatzen da eta eguzkitan lehortzen da. Hori erre, beste forma batzuetan prestatu edo heroinan prozesatu daiteke.

Beste prestaketa-metodo batzuk hauek dira: opio erregularraren tindaketa (tinctura opii), laudanoa, paregorikoa (tinctura opii camphorata), belar-ardoa (adib. Vinum opii), opio hautsa (pulvis opii), opio siropea (sirupus opii) eta opio-estraktua (extractum). Vinum opii azukrea, ardo zuria, kanela eta iltzea konbinatuz egiten da. Opio-xarabea egiteko, azukre-xarabearen % 97,5 opio-estraktuaren % 2,5ekin konbinatzen dira. Opio estraktua (extractum opii), azkenik, opio gordina urarekin beratuz egin daiteke. Opio-estraktua egiteko, 20 ur-zati eta 5 minutuz irakindako opio gordinaren zati bat konbinatzen dira.

Heroina askoz hobea da potentzia handiagoa duelako. Postmendekoetan egindako ikerketa batek aurkitu zuen heroina morfina baino 2,2 aldiz indartsuagoa dela, antzeko iraupenarekin. Kopuru erlatibo horietan, drogak subjektiboki bereiz zitezkeen, baina ez zuten lehentasunik. Anestesia kirurgikoan heroina morfina baino bi aldiz indartsuagoa dela ere aurkitu zen. Morfina heroina bihurtzen da erreakzio kimiko sinple baten bidez, anhidrido azetikoarekin, eta ondoren purifikatzen da. Mexikoko ekoizpenean bereziki, opioa zuzenean "mundrun beltzeko heroina" bihur daiteke prozedura sinplifikatu batean. Modu hau da nagusi AEBetan, Mississippitik mendebaldera. Heroinaren beste prestakin batzuei dagokienez, zain barneko drogen erabiltzaileen artean GIBaren transmisio-tasa dramatikoki txikiagoarekin lotu da (% 4 Los Angelesen eta % 40 New Yorken), injekzio-baldintza teknikoak direla eta, nahiz eta esklerosi benosoa eta faszitis nekrotizatzailea izateko arrisku handiagoarekin ere lotzen den.

Legeria

Munduko herrialde gehienetan, opioa I. taldekoetan katalogatuta dago, eta, beraz, hertsiki debekatuta dago bere merkataritza eta jabetza irabazi-asmoekin. Droga ilegala da. Gaur egun, legez kanpoko opioaren ekoizle nagusiak Afganistan eta Birmania dira, munduko ekoizpenaren % 90 inguru sortzen duten herrialdeak. Beste % 10 Hego Amerikako herrialdeetakoa da, Kolonbia edo Mexiko kasu. Opio legalaren ekoizpenari dagokionez, Nazio Batuen Estupefazienteei buruzko Konbentzio Bakarrak eta beste itun batzuek arautzen dute, herrialde ekoizle bakoitzaren gainbegiradapean. Munduko esportazio-merkatua arautu zen nazioarteko sare handi bat aurkitu zenean, 1930ean, merkatu beltzean sartzen zuena legezko ekoizpenetik abiatuta.

Oso herrialde gutxik baimentzen dute legalki opioa ekoizteko eta bere printzipio aktiboak ateratzeko, morfina eta kodeina, besteak beste. Herrialde horiek India, Frantzia, Turkia, Serbia eta Espainia dira, eta Iberiar penintsulako hegoaldean daude labore gehienak. Gaur egun 18 herrialdek baino ez dute landatzeko baimena. Ekoizle nagusiak Australia, Espainia eta Ingalaterra dira, ordena horretan. Neurri txikiagoan, opio legalerako babesa sortzen duten beste herrialde batzuk honako hauek dira: Frantzia, Hungaria, India, Turkia, Eslovakia, Japonia, Alemania, Austria, Txina, Mazedonia, Zeelanda Berria, Ukraina, Holanda, Errumania eta Polonia.

Lo-belar zelaia Hemlanden, Afganistan.

Legez kanpoko ekoizpena

Afganistan da gaur egun droga ekoizle nagusia. Munduko opioaren % 70 erregulartasunez ekoitzi ondoren, Afganistanek ekoizpena 74 tonara murriztu zuen urtean, 2000. urtean talibanen debekuaren pean, eta ekoizpena % 94 murriztu zuen. Urtebete beranduago, tropa estatubatuarrek eta britainiarrek Afganistan inbaditu ondoren, talibanak suntsitu eta bitarteko gobernua ezarri ondoren, laborantzapeko lurrak 285 milia karratura egin zuen atzera (740 km 2), Afganistan Birmania ordezkatuz, beste behin munduko opio ekoizlerik handiena bihurtuz. Herrialde horretan opioaren ekoizpenak azkar egin du gora ordutik, 2006an maximo historikoa lortuz. DEAren estatistiken arabera, Afganistanen labean lehortutako opioaren ekoizpena 1.278 tonara igo zen 2002an, bikoitza baino gehiago 2003an, eta ia bikoiztu egin zen 2004an.

Afganistango opio ekoizpena

2004. urtearen amaieran, Estatu Batuetako gobernuak kalkulatu zuen 206.000 lo-belar hektarea laborantzapean zeudela, laborantza-lur guztien % 4,5. 4.200 tona opio ekoitzi zituen, munduko horniduraren % 76, hau da, Afganistango barne-produktu gordinaren % 60. 2006an, Droga eta Delituaren aurkako Nazio Batuen Bulegoak kalkulatu zuen ekoizpena % 59 hazi zela 165.000 hektareatara laborantzan, 6.100 opio tona ekoitziz, munduko horniduraren % 82. Erauzitako heroinaren balioa AEBetako 3.500 milioi dolarretan estimatu zen, eta horietatik Afganistango nekazariek 700 milioi dolarreko diru-sarrerak jaso zituztela kalkulatu zen. Nekazarientzat, laborea garia baino hamar aldiz errentagarriagoa izan daiteke. Opioaren prezioa kiloko 138 dolar ingurukoa da. Opioaren ekoizpenak tentsioa areagotu du Afganistango herrixketan. Zuzeneko gatazka oraindik gertatu ez den arren, opio merkataritzan parte hartzen duten gazte aberats klase berriaren iritziak ez datoz bat herrixketako buruzagi tradizionalekin.

Gero eta opio kopuru handiagoa morfina eta heroina bihurtzeko prozesatzen da Afganistango droga laborategietan. 2005eko abenduan onartutako lege antinarkotiko batek Afganistanek erregistroak edo erregulazioak garatzea eskatzen du, anhidrido azetikoa arakatzeko, biltegiratzeko eta edukitzeko. Afganistanez gain, opio kantitate txikiak ekoizten dira Pakistanen, Asiako hego-ekialdeko Urrezko Triangeluan (bereziki Birmanian), Kolonbian, Guatemalan eta Mexikon.

Txinatar ekoizpenak Ipar Amerikarekin salerosten du eta mesede egiten dio. 2002an, Estatu Batuetako ekialdean hedatu nahi zuten. Irailaren 11aren ondorengo aroan, mugen arteko merkataritza zaila bihurtu zen, eta nazioarteko lege berriak ezarri zirenez, opioaren merkataritza lausoagoa bihurtu zen. Boterea urruneko kontrabandistetatik goi mailako trafikatzaile eta opio-merkatarietara pasa zen. Azpikontratazioa biziraupenerako faktore handia bihurtu zen opioko kontrabandista eta nekazari askorentzat.

Legezko ekoizpena

Opioa legez ekoiztea baimenduta dago Estupefazienteei buruzko Nazio Batuen Konbentzio Bakarraren eta drogei buruzko nazioarteko beste tratatu batzuen arabera, eta herrialde bakoitzeko legea betearazteko ardura duten erakundeek zorrotz gainbegiratu beharko dute. Legezko ekoizpen metodo nagusia Gregoryren prozesua da. Honen bidez, mitxoleta guztia, sustraiak eta hostoak kenduta, birrindu eta azido diluituko disoluzioetan egosten da. Alkaloideak, ondoren, azido-base erauzketaren bidez berreskuratzen dira eta garbitu egiten dira. Prozesu hau Erresuma Batuan Bigarren Mundu Gerran zehar garatu zen, gerra garaiko funtsezko sendagai askoren eskasiak, prozesamendu farmazeutikoaren berrikuntza bultzatu zuenean.

Opioaren ekoizpen legala Indian askoz tradizionalagoa da. 2008tik aurrera, opioa 0,1 lo-belar hektarea landatzeko baimena zuten nekazariek bildu zuten, eta lizentziak mantentzeko 56 kilogramo opio gordin saldu behar zituzten aizundu gabe. Gobernuak opio-orearen prezioa ezartzen du eskainitako kalitate eta kantitatearen arabera. Batezbestekoa kilogramoko 1.500 errupia (18€) ingurukoa da. Diru gehigarri pixka bat lortzen da lo-belar buruak lehortuz eta haziak bilduz. Opio orea gobernuaren opio eta alkaloide fabriketan lehortu eta prozesatzen da, esportaziorako 60 kilogramoko kaxetan sartu aurretik. Osagai kimikoen arazketa Indian egiten da ekoizpen nazionalerako, baina inportatzaile atzerritarrek atzerrian egiten dute.

Mallinckrodt, Noramco, Abbott Laboratories, Purdue Pharma eta Cody Laboratories Inc. enpresek, Estatu Batuetan, Turkia eta Turkiako opioaren legezko inportazioa egiten dute, eta GlaxoSmithKline, Johnson & Johnson, Johnson Matthey eta Mayne opioaren legezko ekoizpena egiten dute Tasmanian, Australian; Sanofi Aventis Frantzian; Shionogi Pharmaceutical Japonian; eta MacFarlan Smith Erresuma Batuan. Nazio Batuen itunak eskatzen du herrialde bakoitzak Narkotikoen Kontrolerako Nazioarteko Batzordeari urteko txostenak aurkeztea, urte horretan kontrolatutako droga mota askoren benetako kontsumoa deklaratuz, baita opioideak ere, eta hurrengo urterako eskatzen diren kopuruak proiektatuz. Hori da kontsumoko joerak monitorizatu ahal izateko eta esleitutako ekoizpen-kuotak ezartzeko.

2005ean, Senliseko Kontseilu Europarra programa bat garatzen hasi zen, Afganistanen legez kanpo sortutako opio kopuru handiaren ondorioz sortutako arazoak konpontzeko. Horietako gehienak heroina bihurtu eta kontrabandoan saltzen ziren Europan eta Estatu Batuetan. Proposamen hori da Afganistango nekazariei baimena ematea munduko farmazia-merkaturako opioa ekoizteko eta, horrela, beste arazo bat konpontzeko: analgesiko indartsuen erabilera kronikoa, garapen bidean dauden herrialdeetan beharrezkoa denean. Proposamenaren zati bat "80-20 araua" gainditzea da, Estatu Batuek Indian,Turkian eta Afganistan duten opio legalaren % 80 erostea eskatzen duena. Horretarako, bigarren mailako hornidura-kontrolerako sistema bat ezarri behar da, EIFNren egungo erregelamendua osatzeko. Sistema horren bidez, eskaintza eta eskaria egiten da, eta lo-belarrez egindako sendagaiak hornitzen zaizkie eskaera bete ezin duten herrialdeei. Senlisek hitzaldi bat antolatu zuen Kabulen. Mundu osoko droga-politiketan adituak bildu ziren, Afganistango gobernuko funtzionarioekin biltzeko. Barne segurtasuna, ustelkeria arazoak eta Afganistango arazo legalak eztabaidatu ziren. 2007ko ekainean, Kontseiluak "Poppy for Medicines" proiektua abiarazi zuen. Macfarlan Smithek Senlis txostenaren aurkikuntzak kritikatu izan ditu, eta esan zuen Europan morfina sortzen duten arren, inoiz ez zitzaiela eskatu txostenean parte hartzeko.

Legezko landa Espainian

Kordobako udalerrian, Puente Genilen, Ecijan (Sevilla), Malagan, bi Gazteletan... estimazioen arabera, 12.000 hektarea inguru daude Espainian lo-belarrak landatzeko. Izan ere, gure herrialdea, Australiaren atzetik, morfina, kodeina eta abar fabrikatzeko opio legalaren munduko bigarren ekoizlea da.

Plantazioak ez dira telebistan ateratzen, Afganistango mediatikoenekin gertatzen den bezala, legez kanpokotzat jotzen direlako. Eta, hala ere, lantegi hori aspalditik dago gure herrialdean: opiotik eratorritako alkaloideak fabrikatzeko lehen baimena 1934an eman zitzaion Fábrica de Productos Químicos y Farmacéuticos Abellóri. 1970eko hamarkadaren hasieran, Alcaliber eratu zen, Espainiako merkatua kontrolatzen duen enpresa: erein eta biltzen denetik lehengaia egin arte. Gerora, Osasun Ministerioak kontrolatuta, lehengaia laborategi farmazeutikoetara bidaltzen da.

"70eko hamarkadan estupefazienteen hornidura-arazo larria sortu zen mundu osoan. Beraz, Australiari eta Espainiari dei egin zieten lo-belarraren laborantzan parte har zezaten, gai horien eskasia konpondu ahal zezaten", dio Osasun Ministerioak Alcaliber enpresaren jarduerari buruz emandako dokumentuak. Administrazioak, Osasun eta Barne Ministerioen bitartez, kontrol zorrotza egiten du prozesu osoan: adibidez, bi erakundeek baimena eman behar diete nekazariei lo-belarra lantzeko. Halaber, konpainiaren fabrika (Toledo) eta laboreak Guardia Zibilak eta Polizia Nazionalak zaindu ditzakete.

Kontsumoa

Mundu industrializatuan, Estatu Batuak opioide errezetatuen munduko kontsumitzailerik handiena da, eta Italia txikienetako bat, mina arintzeko narkotikoen preskripzioari buruzko erregulazio zorrotzenen ondorioz. Estatu Batuetara inportatutako opio gehiena bere osagai alkaloideetan banatzen da. Legezkoa edo legez kanpokoa izan, gaur egungo droga kontsumo gehiena prozesatutako deribatukoa da, heroina kasu.

Opiazeoen zain barneko injekzioa da erabiliena: injekzioarekin alderatuta, "herensugeen jazarpena" (heroina aluminiozko paper batean berotzea) eta madak eta "ack ack" (tabakoa heroina-hautsarekin nahastuta duten zigarretak erretzea) % 40 eta % 20 efizienteak dira, hurrenez hurren. Heroinagatiko heriotza gehienak ez dira berez gaindosi baten ondorioa, alkohola edo bentzodiazepinak bezalako beste droga depresibo batzuekin konbinatzearen ondorio baizik.

Ekialdeko kulturan, opioa ohikoagoa da beherakoa tratatzeko. Hau, laudanoa baino soluzio ahulagoa da, batez ere, minarentzako sendagai bezala eta lo egiteko lagungarri bezala erabiltzen zen tinta alkoholiko bat. Opio tintura preskribatu egin da, besteak beste, beherakoa izateko. Jan baino hogeita hamar minutu lehenago hartutakoan, hesteetako mugikortasuna nabarmen gutxitzen da, hesteei likidoa gorozkietan xurgatzeko denbora gehiago emanez.

Historikoki opioak adikzio-kausa gisa ikuspegi negatiboa izan badu ere, morfinaren eta opiotik isolatutako beste deribatu batzuen erabilera berrezarri da min kronikoaren tratamenduan. Dosi kontrolatuetan ematen badira, opiazeo modernoak benetako tratamendua izan daitezke min neuropatikorako eta beste min kroniko batzuetarako.

Opioa hainbat modutan kontsumitu daiteke:

Erreta

Gizona opio piparekin

Tradizionalki, opio gordina ere erre daitekeen arren, opioa uretan diluituz eta su motelean berotuz prestatzen da. Gero, iragazi eta berriro berotzen da, ur guztia lurrundu arte. Emaitza argizaririk eta nahi ez diren bestelako substantziarik gabe erretzeko prestakin bat da. Prestakin hori morfina maila kontzentratuagoa du.

Ke hori inhalatzeko hainbat modu daude. Metodorik eraginkorrena gori-gori berotutako aizto bat erabiltzea da, opio-harriaren gainean ezarri eta ateratzen den ke guztia inbutu batekin arnastea. Beste sistema bat nahiko luzea den pipa metalikoa erabiltzea da, opioa irakitean sortzen den kea hozteko eta arnastu ahal izateko. Aluminiozko paperean ere erre daiteke, baina denbora gehiago behar du tanta bihurtzeko. Opio zigarro bat ez da tenperatura egokira iristen eta bere eraginkortasunaren zati handi bat galtzen da.

Irentsita

Opioa hartzean, bere zapore desatsegina nabaritzen da lehenik. Irentsiz gero, efektuak hamabost minutu eta ordubete bitartean ager daitezke. Efektuak zortzi ordutik hamalau ordura arte iraun dezakete. Opioa ahotik hartzeak gehiago eragiten du erre baino. Opioa aprobetxatzeko modurik emankorrenetako bat izan arren, organismoarentzat ere kaltegarriagoa da erretzea baino; izan ere, gaindosifikazio-arriskua dago eta eragiten dituen albo-ondorioak handiagoak dira.

Infusioak

Infusioak prestatzeko, ur irakina jartzen da katilu batean eta jada birrinduta dagoen lehortutako landare, kapsula edo zurtoinak gehitzen zaizkio. Gero, estali eta zenbait minutu igaro ondoren, infusioa kontsumitzen da.

Zainetatik barne

Opioa heroina balitz bezala prestatzen da koilara batean, eta zuzenean injektatzen da zainetan. Metodo kaltegarria da, gerora mina eta hantura sortzen baititu.

Prestakin sendagarriak

Opioa hainbat prestakin magistral egiteko ere erabil daiteke, hala nola laudanoa eta elixir paregorikoa, ahotik irensteko.

Propietate kimiko eta fisiologikoak

Opioak bi alkaloide talde nagusi ditu. Morfina, kodeina eta tebaina dira osagai psikoaktibo nagusiak. Isokinolinek, hala nola papaberinak eta noskapinak, ez dute eragin esanguratsurik nerbio-sistema zentralean. Morfina da opioaren alkaloide ohikoena eta garrantzitsuena, guztizkoaren % 10etik 16ra, eta bere ondorio kaltegarri gehienen erantzulea da, hala nola: biriketako edema, arnasteko zailtasunak, koma edo bihotzeko edo arnas kolapsoa. Morfinak mu opioide hartzaileak elkartzen eta aktibatzen ditu burmuinetan, bizkarrezur-muinean, urdailean eta hesteetan. Erabilera erregularrak drogekiko tolerantzia edo mendekotasun fisikoa ekar dezake. Opioaren mendekotasun kronikoa dutenek 1906an Txinan edo gaur egungo Iranen, batez beste zortzi gramo opio kontsumitzen dituzte egunero.

Bai analgesia bai droga-mendekotasuna mu opioide hartzailearen funtzioak dira, morfinarekiko sentikorra den lehen aldiz identifikatutako opioide hartzailea. Tolerantzia hartzailearen superaktibazioarekin lotuta dago. Zainketa aringarrietan morfina epe luzera erabiltzeak eta min kronikoaren tratamenduak beti dakar pazienteak tolerantzia edo mendekotasun fisikoa garatzeko arriskua. Errehabilitazio-tratamendu mota asko daude, baita naltrexona, metadona edo ibogaina bidezko tratamendu farmakologikoak ere.

Alkaloideak

Opioak alkaloide hauek ditu, fenilalanina eta tirosina aminoazidoen metabolismotik eratorriak:

Fenantrenos (Morfinanos)

Morfina % 10-15 artean

Heroina

Kodeina

Tebaina

Bentzilisokinoleinak

Narkotina

Papaberina

Noskapina

Narceina

Printzipio aktiboak erauzteko Gregory metodoa erabiltzen da. Landare osoa biltzen da, sustraiak eta hostoak baztertuz, birrinduz eta azidotan diluituz. Ondoren, azido/base prozesu batekin tratatzen da. Metodo hau Erresuma Batuan sortu zen Bigarren Mundu Gerran.

Efektuak eta ondorioak

Opioaren efektuak, droga gisa, lehen 15 minutu eta ordubeteko epean agertzen dira. Aipatu beharra dago efektuak indartsuagoak direla opioa jan bada erre ordez. Efektuak iraunkorrak dira, 12 ordu iraun dezakete giza gorputzean. Opioa hartzean, gorputzean sortzen duen sentsazioa estimulatzailea eta atsegina da, opioak dituen alkaloideak burmuinetara iristen direlako eta endorfinen hartzaileak okupatzen dituztelako.

Opioa edozein metodotan kontsumitzeak eragindako efektuen artean begi-niniak txikitzea, goragaleak, okadak, izerdiak, buruko minak, bertigoak, askotan pixa egiteko gogoa, idorreria, azalean azkura izatea, orgasmoak lortzeko zailtasuna eta nekea daude. Kasu askotan, motibazioa ere galtzen da. Nahiz eta drogaren efektuek euforia eta poztasuna sentiarazten dituen, kontzientziari eta errealitatearen ikuspenari ere eragiten die. Logura- eta erlaxazio-pertzepzioa ematen du, eta minari nolabait immune izatea eragiten du.

Opioaren deribatuak toxikoak dira eta mendekotasuna sortzen dute. Era guztietako ondorio psikologiko eta fisikoak ditu, eta denboran zehar garatzean, kalte konponezinak eragin ditzake osasunean. Ondorioetako bat droga modu konpultsiboan kontsumitu nahi izatea da, eta, gainera, dosi handiagoetan. Efektua igarotzean, mina, goragalea edo beherakoa ere sentitzen da. Epe luzera, gorputzean gero eta narriadura handiagoa dakar, eragiten duen elikadura txarragatik eta arnasketa- eta zirkulazio-arazoengatik. Horretaz gain, kontzientzia-arazoak, ahanzturak, memoriarik eza eta eraldatutako errealitatearen ikuspegia ere eragiten ditu.

Opioide kantitate handia hartzeak intoxikazioa eragin dezake. Sintomak hartutako dosiaren arabera agertuko dira: uzkurtutako begi-niniak, arnasketa geldoa, arnasketa falta, muturreko nekea, bihotz-erritmoa aldatzea... Opioideengatiko intoxikazioak berehalako tratamendua eskatzen du. Opioa bezalako drogak hartzeak dakarren beste arriskuetako bat mendekoek jasaten duten isolamendu soziala da. Lagunak azkar aldatzen dituzte, ohiturak aldatzen dituzte, suminkor agertzen dira eta, denborarekin, betidanik zituen lagunak galtzen joaten dira. Horren ondorioz, askotan gizartetik kanpo bizi diren pertsonak dira.

Opioari buruzko literatura

• Confessions of an English Opium Eater, 1822, Thomas de Quincey
• Les Paradis artificiels, 1860, Charles Baudelaire
• The Gate of the Hundred Sorrows, Rudyard Kipling
• Fumeurs d'opium, 1895, Jules Boissière
• Opium: Journal d'une désintoxication, 1930, Jean Cocteau
• A Modern De Quincey: Autobiography of an Opium Addict,  Herbert R. Robinson
• Junkie eta Naked Lunch, William Burroughs
• Opio en las nubes, 1992, Rafael Chaparro Madiedo
• Opium, Roman, 2002, Maxene Fermine
• Todo bajo el cielo, 2006, Matilde Asensi
• Narcopolis, Jeet Thayil
• The Moonstone, 1868, Wilkie Collins
• Callejón de Dolores, Francisco Pérez de Antón
• El pianista recostado en el opio, Alexandra Risley
• Canción de tumba, 2011, Julian Herbert
• Historia general de las drogas, Antonio Escohotado

Ikus, gainera

• Lo-belarra
• Heroina
• Opioaren Nazioarteko Konbentzioa
• Opiazeoak
• Opioaren Gerrak
• Droga-trafikoa

Kanpo estekak

• Datuak: Q46452
• Multimedia: Opium / Q46452