Iran

Irango Islamiar Errepublika
جمهوری اسلامی ایران Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān
Ereserkia: Sorood-e Melli-e Jomhoori-e Eslami
Goiburua: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی Esteqlāl, āzādī, jomhūrī-ye eslāmī Independentzia, Askatasuna, Errepublika islamiarra
Irango bandera Coat of Arms of Iran (en)
Geografia
Hiriburua	Teheran 35°42′0″N 51°25′12″E
Azalera	1.648.195 km²
Punturik altuena	Damavand (5.610 m)
Punturik sakonena	Kaspiar itsasoa (−28 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Afganistan, Pakistan, Turkia, Irak, Azerbaijan, Armenia, Turkmenistan, Nakhitxevan, Saudi Arabia, Kuwait, Bahrain, Oman, Qatar eta Arabiar Emirerri Batuak
Administrazioa
Gobernu-sistema	Islamic Republic (en) eta Estatu unitario
Irango Lider Gorena	Ali Khamenei
Legebiltzarra	Islamiar Kontsultarako Batzordea
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Batzar Islamikoko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Group on Earth Observations (en) Interpol LPEE Lerrokatu Gabeko Mugimendua Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en)
Demografia
Biztanleria	86.758.304
Dentsitatea	bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi persiar herria, Iranian Azerbaijanis (en) , Etnia kurdu, Lurs (en) , Balutx, Iranian Arabs (en) , Iranian Turkmen (en) eta Turkiar herriak
Hizkuntza ofizialak	ikusi persiera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Soi (en) , Parsi-Dari (en) , Zoroastrian Dari (en) , Koroshi (en) , Iranian Persian (en) , Rudbari (en) , Southern Kurdish (en) , Bakhtiari (en) , Neo-Mandaic (en) , Sorkhei (en) , Nayini (en) , Natanzi (en) , Kuhmareyi (en) , Northwestern Fars (en) , Iranian Sign Language (en) , Razajerdi (en) , Gazi (en) , Shahrudi (en) , Gozarkhani (en) , Dezfuli (en) , Lasgerdi (en) , Karingani (en) , Western Balochi (en) , Kho'ini (en) , Khunsari (en) , Koresh-e Rostam (en) , Alviri-Vidari (en) , Sangsari (en) , Semnani (en) , Harzandi (en) , Southern Pashto (en) , Kajali (en) , Southern Luri (en) , tatera, Khorasani Turkic (en) , Northern Luri (en) , Laki (en) , Salchuq (en) , Maraghei (en) , Kumzari (en) , persiera, Kurmanji, Turkmenera, azerbaijanera, Qashqai (en) , Mesopotamian Arabic (en) , Sivandi (en) , Sorani, Vafsi (en) , Mazandarandera, Bashkardi (en) , Avestera, Gilaki, Mandaic (en) , Khalaj (en) , Senaya (en) , Gorani (en) , Talyshera, South Azerbaijani (en) , Southern Balochi (en) , Eshtehardi (en) , Shahmirzadi (en) , Upper Taromi (en) , Takestani (en) , Classical Mandaic (en) , Kabatei (en) , Lari (en) eta armeniera
Erlijioa	islam
Ezkontzeko adina	gizonezko: 18 emakumezko: 15
Emankortasun-tasa	1,707 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	1.595.342 (2015)
Alfabetizazioa	% 85,54 (2015)
Derrigorrezko eskolaratzea	6-12
Bizi-itxaropena	75,953 (2016)
Giniren koefizientea	40,9 (2019)
Giza garapen indizea	0,774 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	439.513.511.620,59 $ (2017)
BPG per capita	5.593 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	1.695.063.558.545 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	20.884,738 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	6,5 % (2016)
Erreserbak	7.685.456.407 $ (1982)
Inflazioa	10,5 % (2016)
Historia
224	Sasandar Inperioa
1501	Safaviden Inperioa
1785	Qajar dinastia
1925	Pahlavi Iran (en)
1979	Government of Iran (en)
K.a. 247	Partia
K.a. 550	Akemenestar Inperioa
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+98
ISO 3166-1 alpha-2	IR
ISO 3166-1 alpha-3	IRN
Ordu eremua	ikusi UTC+03:30 : Iran Standard Time Zone (en) : Asia/Teheran
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.europar loki eta Schuko
Internet domeinua	.ir eta ایران. (mul)
president.ir…

Iran (persieraz: ایران‎‎​, Īrān), ofizialki Irango Islamiar Errepublika (جمهوری اسلامی ایران, Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān), Hego-mendebaldeko Asiako estatua da, 1935 arte Persia izena zuena. Iparraldean Armenia, Azerbaijan eta Turkmenistanekin du muga, Pakistan eta Afganistanekin ekialdean, eta Turkia eta Irakekin mendebaldean. 1.648.195 kilometro koadroko eremua dauka, eta 2016an 82,8 milioi biztanle zituen. Hiriburua Teheran da.

Irango Barne produktu gordina 412,3 mila milioi dolarrekoa izan zen 2015ean, munduko 29.a, eta per capita errenta 17.600 dolarrekoa. Munduko zazpigarren petrolio ekoizlea da eta 16. esportatzailea. Munduko bigarren gas erreserba handienak dauzka, Errusiaren ondotik, eta hirugarren ekoizlea da.

Izena

Akemenestarren dinastiaren garaian (K.a. 500-K.a. 330) irandarrek Parsa esaten zioten lurraldeari, Ziro II.aren erreinuaren izenetik; hitza oraindik ere erabiltzen da, Fars edo Pars probintziaren izenean. Hala ere, estatu osoaren izena Aryanam zen, ariar hitzarekin zerikusia duena, aitonen seme esanahikoa. Partiar Inperioaren garaian (K.a. 248-224) Aryanam hitza Aryan bihurtu zen, eta Sasandar Inperioan Iranxar eta Iran. Greziarrek Aryana eta Persis hitzak erabiltzen zituzten oraingo Irango goi-ordokia izendatzeko. Hitza latinera igaro zen Persia emateko.

XX. mendean, intelektualen arteko eztabaida piztu zen, herrialdea izendatzeko moduaren inguruan. 1935eko martxoaren 21ean, Noruz egunean, Reza Pahlavi xahak dekretua argitaratu zuen, atzerriko estatu guztiei haien eskutitzetan Persia izenaren ordez Iran erabiltzeko eskatuz. 1979an, Irango Iraultzak Irango Errepublika Islamiarra eratu zuen, eta Iran izena orokortu zen.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Irango geografia»

Mugak

Iran Hego-mendebaldeko Asiako estatua da, ipar latitudeko 24° eta 40° artean, eta ekialdeko longitudeko 44° eta 64° artean hedatua. 1.648.000 kilometro koadroko eremua du, hots, munduko 17.a. Zazpi herrialderekin du muga: Azerbaijan, 432 kilometro, Armenia, 35 kilometro, Turkmenistan, 992 kilometro, Pakistan, 909 kilometro, Afganistan, 936 kilometro, Turkia, 499 kilometro eta Irakekin, 1.458 kilometro.

Erliebea

Irango mapa fisikoa.

Lau forma geografiko bereizten dira Irango erliebean:

• Goi-ordokiek Irango erdialdea eta ekialdea hartzen dute; 900 metroko garaiera dute, batez beste. Arront eremu agor eta zabala da, eta oso jende gutxi bizi da. Prezipitazioak urriak dira, 300 litro metro koadroko gehienez. Bi basamortu gazi daude: Kavir (80.000 kilometro koadro) ipar-ekialdean, eta Lut (50.000 kilometro koadro) ekialdean.
• Mendilerro nagusiak bi dira: Elburz iparraldean, Kaspiar itsasoaren hegoaldeko bazterrean, eta Zagros mendiak ekialdean. Elburzen dago mendirik garaiena: Damavand (5.671 metro). Hau Eurasiar plakan Hindu Kushetik mendebaldera dagoen mendirik altuena da.
• Muinoaldeak mendilerroen magalean hedaturik daude. Herrialdearen bihotza dira, bertan baitaude herri eta hiri nagusiak, hala nola, Teheran, Yazd, Isfahan eta Xiraz.
• Lautada zabalenak hiru dira: Khuzestango ordokia hego-mendebaldean, Irakeko mugatik hurbil, Kaspiar itsasoaren bazterra iparraldean, eta Makran hego-ekialdean.

Hidrografia

Iranen ez da ibai handirik. Persiar golkoaren arroan Karun nabarmentzen da, Xatt al-Araben adarra; herrialdeko ibaiarik luzeena da (725 km), eta nabigagarri bakarra. Karkheh ibaiak ere Xatt al-Araben du ahoa. Sefīd-Rud (670 km), berriz, Kaspiar itsasora isurtzen da. Erdialdeko goi-ordokian, aintzira gazietara isurtzen diren erreka asko agortu egiten dira udan. Urmia, ipar-mendebaldean dagoena, Irango aintzirarik zabalena da (5.200 kilometro koadro); Sistan eta Balutxistanen ere aintzira gazi ugari dago.

• 
  Damavand mendia
• 
  Arasbaran, Ekialdeko Azerbaijan
• 
  Maranjab basamortua, Isfahan
• 
  Haraz ibaia, Mazandaran
• 
  Maklavan mendigunea, Gilan
• 
  Lut basamortua
• 
  Sepidaxt, Lorestan.
• 
  Ormuzko itsasartea

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Irango historia»

Protohistoria eta Mediar eta Akemenestar inperioak

Sakontzeko, irakurri: «Media» eta «Akemenestar Inperioa»

Antzina persiarrak eta indoariarrak elkarrekin bizi ziren: herri horien hizkuntzen antzinako formak oso antzekoak dira, mitologian jainko asko berdinak dituzte, eta brahmanen eta parsien erlijio zeremonia asko eta asko antzekoak dira. Bigarren milurtekoaren hasieran, arioak Asiako ordokietan sartu ziren, Kaspiar itsasoaren eta Persiako golkoaren artean, eta beren gizarte egiturak ezarri zituzten; bestalde, nomadismoa utzi eta nekazaritzan hasi ziren. Herrialdez eta bizimoduz aldatzeaz gainera, erlijioan ere hainbat aldaketa onartu zituzten Zoroastroren predikuak zirela eta.

Dur Untax zigurata, elamdar eraikina

Antzinako Ekialdeko hainbat eskualdetan irandar aztarnak aurkitu dira, mediar-persiar erreinuaren aurretikoak. Elamdar zibilizazioa, persiarren urrungo arbasoena, Kisheko erregeen mende gelditu zen; horiek Mesopotamia hartu zuten mendean. Mediarrak Irango goi-ordokiaren ipar-mendebaldean bizi ziren (Ekbatana inguruan), eta persiarrek Urmia aintziraren mendebaldean eta hego-mendebaldean hartu zuten bizileku; nekazaritza goi-ordoki horren ekialdean eta mendebaldean landu zitekeen bakarrik.

K.a. VIII. eta VII. mendeetan, mediarrek arbasoekiko loturak hautsi zituzten, beren bizimodu berria nekazaritza eta abeltzaintzan oinarritu zuten, eta gero eta indar handiagoa hartu zuen eskulangintzak haien artean. Mediarrek, asiriarretatik babesteko, mediar tribuen konfederazioa sortu zuten: Dejozesek estatu bat osatu zuen K.a. 715. urte inguruan, eta ondoren, zimeriarrak eta eszitak iritsi ziren. Fraortesek mediar tribuak bildu eta Parsimaxeko persiarrak menderatu zituen.

Asiriarren erreinua ahuldu ahala, mediarrek mendebaldean zuten presioa hazi egin zen: Ziaxaresek esziten nagusitasuna galarazi zuen eta, ondoren, mediarrak Babiloniarekin aliatu ziren eta asiriarren inperioa desegin zuten (gudaroste profesionala osatu zen asiriarren ereduaren arabera). Une horretan sortu zen mediarren estatua; errege nagusietako bat Astiages izan zen. Baina erregearen ahalmena nobleek mugatzen zuten, eta monarkiaren kontrako higikundeak bata bestearen atzetik gertatzen ziren, Persian gertatzen zen bezalaxe.

Akemenestar Inperioaren hedadura handiena

559an Ziro Handiak, Babiloniarekin elkar harturik, mediarren kontra egin zuen, eta 550ean hiriburua, Ekbatana, suntsitu zuen; horren ondorioz, mediarrak persiarrekin batu ziren eta Akemenestar Inperioa sortu zen. Zirok, Handia goitizena ez ezik, xah titulua ere jaso zuen. Berak sortu zuen Ziroren Zilindroa deritzona, giza-eskubideen lehen adierazpentzat hartzen dena. Ziroren ondorengoek inperioa sendotu zuten. Kanbises II.a errege zela, K.a. 530etik aurrera, hainbat iraultza izan ziren, baina, hala eta guztiz ere, K.a. 525ean Egipto menderatu ahal izan zuten. Dario I.ak hainbat borrokaldi zuzendu zituen Trazia, Mazedonia eta Itsaso Beltzeko kostaldea bereganatzeko; hala, garai hartan izan zuen persiarren inperioak gehieneko hedadura. Mende eta erdi iraun zuen aldi horrek.

Herrialdeen Atea, Persepolis

K.a. 499-493 bitartean gertatu zen Joniarren altxamenduaren ondoren, Xerxes I.ak hainbat saio egin zituen Grezia menderatzeko (Mediar Gerrak), baina huts egin zuen, eta persiar gobernarien indar politiko eta militarrak gainbehera latza egin zuen. Ondoren, garrantzi gutxiko erregeak izan ziren, harik eta Alexandro Handiak akemenestarren inperioa desegin zuen arte Granikon (K.a. 334. urtea). Horrela amaitu zen Akemenestar Inperioa, 200 urte iraun zuena. Oso indar handiko inperioa izan zen, hiru kontinentetan zabaldua: Asia, Afrika eta Europa.

Seleukotar eta Partiar inperioak

Sakontzeko, irakurri: «Seleukotar Inperioa» eta «Partiar Inperioa»

Seleuko Nikator

K.a. 323an Alexandro Handia oinordekorik hil zenez gero, inperioa haren jeneralen artean (diadokoak) banatu zen. Haietako batek, Seleuko I.a Nikatorrek, Asiako aldeaz jabeturik, Seleukotar Inperioa sortu zuen. Berak fundatu zituen inperioaren hiriburuak: Seleuzia Tigrisekoa Mesopotamian eta Seleuzia Pieria Sirian. Erresuma multikulturala zen, besteak beste persak, grekoak, juduak eta mediarrak biltzen zituena. Persia helenizatuz joan zen, errege eta satrapa guztiak greziar jatorrikoak baitziren, batasun kulturalaren bitartez inperioa baturik atxiki nahi zutenak.

Seleukotar Inperioa sortu orduko hasi zen beheraka, K.a. 304an Chandragupta Mauryaren esku gelditu baitziren Indusetik mendebaldera zeuden lurrak. K.a. 250 aldean, Partia eta Greko-Baktriar Erresuma independizatu ziren. Bestalde, Antioko III.a, Hanibalek adoreturik, Grezia konkistatatzen saiatu zen; Etoliar Ligarekin bat egin zuen, baina erromatarrek azpiratu zuten Termopiletan, K.a. 191n. Seleukotar dinastia K.a. 64an itzali zen, Ponpeiok Antioko XIII.a erregetzatik kendu eta Siria Erromako probintzia bihurtu zuenean.

Partiar Inperioaren hedadura handiena, K.a. 60an

Partiar Inperioaren historia oso loturik dago Seleukotar Inperioarenari. Parni tribu nomadako Artsazes eta Tiridates anaiek fundatu zuten Artsazidar dinastia, K.a. 247an. K.a. II. mendean, seleukotarren ahuleziaz baliatu ziren, Siriatik ekialdera zeuden lurraldeak menderatzeko. Geroago, Erromaren ekialdeko etsai porrokatua izan zen Partia, eta geldiarazi zuen erromatarren hedatzea Kapadoziatik haratago. Partiar armadak bi zalditeria mota zituen: bata astuna eta blindatua, eta arina bestea, mugikortasun handikoa, zaldun arkulariz osatua. Erromatar armadaren oinarria infanteria zenez gero, partiarrak garaitzeko zailak ziren, bi zalditeria motak soldaduak baino azkarragoak baitziren. Bestalde, partiarrek zailtasun handiak zituzten konkistatutakoa okupatzeko, setio-gerrara egokitzen ez zirelako. Hori zela eta, ez erromatarrek, ez partiarrek, ezin izaten zituzten elkarren lurrak beretu. Partiar Inperioa 224an amaitu zen, Asdaxir I.ak, Sasandar Inperioaren sortzaileak, Artaban IV.a bentzutu zuelarik.

Sasandar Inperioa

Sakontzeko, irakurri: «Sasandar Inperioa»

Sasandar Inperioa 500. urte aldean

224 aldean, Ardaxir I.ak, Sasanen leinuko agintariak, partiarrak garaitu eta Sasandar Inperioa sortu zuen. Sasandarrek akemenestarren ondorengotzat jotzen zuten beren burua. Xapur I.a, Ardaxirren ondorengoa, agintari ahaltsua izan zen. Haren erregealdian estatuaren agintea sendotu zen, eta zoroastrismoa estatu erlijio bilakatu zen. Mendebalderantz hedatu ahala, sasandarrak gatazkan hasi ziren Erromarekin. 260an, Edesako guduan, Xapur I.ak gatibu hartu zuen Valeriano erromatar enperadorea. Xapur hiltzerako, Sasandar Inperioak Eufratesetik Induserainoko lurrak hartzen zituen, gaur egungo Armenia eta Georgia barne.

Gainbehera labur baten ostean, Xapur II.aren agintaldian (309–379) sasandarrek berreskuratu zituzten lehengo lurraldeak. Kusandarrak menderatu zituzten ekialdean, eta basamortuan arabiarren aurka borrokatu ziren. Bestalde, erromatarrei iparraldeko Mesopotamia eta Armenia kendu zieten.

V. mendean, Huno zuriek inperio zabala eratu zuten, erdigunea Afganistanen zuena. Kanpaina ezin txarrago baten ondoan, sasandarrak behartuak izan ziren hunoei zerga ordaitzera. Hunoak azpiraturik, inperioak bere une gorenetako bat izan zuen Kosroes I.aren erregealdian (531–579). Kosroes hil osteko urteetan, ordea, barne gatazkek eta Bizantziar Inperioaren aurkako gerrek ahuldu zuten Persia. 642an, Islamak batutako arabiarrek garaitu zuten sasandar armada; azken sasandar agintaria, Jazdgard III.a, 651n hil zen.

Persia musulmana eta Urrezko Garaia

Jazdgard III.a azpiratu ondoren, arabiarrek Persia konkistatu zuten. 674ko Khorasan Handia, gaur egungo Khorasan, Afganistan eta Transoxianaren zati bat hartzen zuena, musulmanen esku zegoen. Omeiatarrak arabiarren gailentasuna defendatzen bazuten ere, irandarrak integratuz joan ziren komunitate berrian, eta konkistatzaileek sasandar usadio ugari berenganatu zituzten. Beti ere, Islamaren sineste, lege eta ohiturak inposatu ziren. 696tik aurrera, arabiera izan zen gorteko hizkuntza ofiziala, baina persiera ere erabiltzen zen.

Toghrol dorrea, Ray, XII. mendea

750. urtean, As-Saffah kalifak omeiatarrak garaitu eta abbastar dinastia sortu zuen. Arabiarren aginpidegunea gaur egungo Siriatik Bagdadera eraman zuen eta, horren ondorioz, kalifa-herriak Persiaren eragin handia jaso zuen. Ekialdeko Iranek burujabetasuna lortu zuen eta bere dinastiak sortu zituen: tahiriarrak Korasan Handian (821-873), saffariarrak Sistanen (861–1003), samandarrak Korasan Handian eta Transoxianan (874-899 inguru).

IX-X. mendeetan, shu'ubiyya higikundea garatu zen, arabiarren estatus abantailatsuaren aurka. Ez zeuden Islamaren aurka, baina persiar nortasuna eta kultura babestu nahi zituzten. Persierari eustea izan zen shu'ubiyyaren ondorio azpimarragarrienetakoa. Iranek berebiziko garrantzia izan zuen Islamaren Urrezko Aroan (VIII-XIII. mendeak); garai horretan, ehunka jakintsu eta zientzialarik aurrerapen handiak egin zituzten teknologia, zientzia eta medizinan.

934-1055 bitartean, buiatarrek gobernatu zuten mendebaldeko Iranen. XI. mendean, Seljuk dinastia turkiarra Iran, Irak eta Anatoliaz nagusitu zen. 1218-1224 bitartean, Genghis Khan buru zuten mongolek eskualdea inbaditu eta suntsitu zuten. 1380-1393 urteetan, Tamerlanek gauza bera egin zuen. Honen ondorengoek eratutako Timur Inperioak XVI. mendearen hasiera arte iraun zuen.

Safavi leinua eta Persia modernoa

Sakontzeko, irakurri: «Safaviden dinastia»

Ismail I.a, Safavidar Inperioaren sortzailea

Safavidak Safi-ad-din Ardabili (1253-1334) xeik kurduaren ondorengoak ziren; 1399an utzi zuten ordena sufia eta xiismora bihurtu ziren. 1488an, otomandarren aurka zeuden turkiar herri guztiak bildu zituen Ismail buruzagi safaviak eta, Persiako mendebaldeko osteak garaitu ondoren, xah titulua jaso zuen 1501ean. Handik aurrera, xiismoa estatu-erlijio bihurtu zen.

Abbas I.a Handiaren garaian (1587-1628) bizi izan zuen bere gorena Ismail I.ak sortu zuen dinastiak. Arkitekturak goraldia izan zuen, eta monumentu berri ugari eraiki ziren. Persiak ospe handia izan zuen Europan garai haietan eta XVII. mende osoan zehar, eta eragin berezia izan zuen India aldean, persiar moldeak arras nagusitu baitziren mongolen mende zeuden lurralde haietan. XVIII. menden safaviden gainbehera etorri zen, eta 1736an Nadirrek Abbas III.a, safaviden dinastiako azken erregea, eraitsi zuen.

Aginpide politikoaren gaineko kontrola eskuratu ondoren, Nadir Xahek eraso militarrak egin zituen Afganistan, India eta Turkestan aldera. Nadirren ondorengoek, ordea, ezin izan zioten aurrekoak konkistaturiko lurraldeen gaineko aginpideari eutsi, eta Karim Khanen agintaldira arte (1751-1779) ez zen batasunik izan inperioan. Karim Khan hil zenean, Aga Muhammad Khan leinu buruak bateratu zituen Persiako inperioaren mendekoak, eta 1925 arte agintean iraun zuen Kajar dinastia sortu zuen. 1786an Teherango errege izendatu zuten, eta Teheran izan zen Persiako Inperioko hiriburua, lehenik, eta Irango Inperioarena ondoren. 1797an hil zutenean, Europako herrialde ahaltsu batzuk, Britainia Handia eta Errusia, inperio zahar hura menderatzeko ahaleginak egiten hasi ziren. XIX. mende hasieran, Iranek Georgia, Armenia eta Azerbaijango iparraldea galdu zituen Errusiaren kontrako gerretan (1804-13, 1826-28).

Iraultza Konstituzionala eta Pahlavi dinastia

Konstituzioaren aldeko iraultzaileak Tabrizen

Errusiarren eta britainiarren inperioen erdian zegoen Persia eta, haiekiko morrontza zela-eta, 1906an herriak Nazio Biltzar konstituziogilea (Majlis) deitzera behartu zuen enperadorea. 1907an sinatutako Anglo-errusiar itunaren bidez, Britainia Handiak eta Errusiak zehaztu zuten inperio bakoizaren eragingunea Persian: iparraldea, Isfahan barne, Errusiarentzat; hego-ekialdea, Kerman, Sistan eta Balutxistan bereziki, Britainia Handiarentzat.

1908ko ekainean, Mohammad Ali Shahen aginduz, kosakoek Majlisa bonbardatu zuten. Horren ondorioz, xahren aurkako eta konstituzioaren aldeko matxinada piztu zen Tabrizen eta, lau hilabeteren buruan, Raxt, Qazvin, Isfahan, Xiraz, Hamadan, Maxhad eta Buxehrera hedatu zen. 1909ko uztailean, Jeprem Khan buru zuten konstituzioaren aldeko indarrek Teheran hartu zuten; Majlisa berrezarri, Mohammad Ali Shah eraitsi, eta haren seme Ahmad Shah Qajar izendatu zuten oinordeko. Majlis berriak mailegu bat eskatzea onartu zuen, eta gobernuan aholkulari atzerritarrak sartu ziren. Beti ere, Lehen Mundu Gerraren aurreko urteetan, Errusiak eta Britainia Handiak edozein aitzakia aski izan zuten Persiako barne arazoetan sartzeko.

Reza Khan

Lehen Mundu Gerra hasi zelarik, Nazio Biltzarrak herrialdearen neutraltasuna adierazi zuen. Hala ere, mendebalde eta ipar-mendebaldean turkiar eta errusiar armaden arteko borroka latzak izan ziren. Britainia Handia saiatu zen bere eragina handitzen, baina 1919an Majlisak uko egin zion britainiar-persiar hitzarmena sinatzeari. 1920an, Gilango Errepublika Sozialista eratu zen, Armada Gorriaren laguntzarekin; ondoko urtean, ordea, SESBeko armada erretiratu Gilandik. Horiek horrela, 1921eko otsailean Reza Khan ofizialak estatu-kolpea jo zuen Kajar dinastiaren gobernuaren aurka; 1925ean xah izendatu zuten.

Mohammad Mossadegh

Reza Khanek ahalegin handiak egin zituen Persia modernizatzeko: justizia eta armada erreformatu, industrializazioa bultzatu, azpiegitura handiak eraiki (lehen burdinbidea barne), irakaskuntza publikoa ezarri eta osasun zerbitzuak hobetu zituen. 1935etik aurrera, Iran izan zen herrialdearen izen ofiziala. Bigarren Mundu Gerran, Persia Alemaniaren aldera lerratuko zen beldur, Britania Handiak eta Sobietar Batasunak Iran inbaditu zuten 1941eko abuztuan. Reza Khan atxilotu eta erbestera bidali zuten, eta haren seme Mohammad Reza bihurtu zen xah.

1951an, Mohammad Mossadegh lehen ministroak Anglo-Iranian Oil Company petrolio enpresa nazionalizatu zuen. Horri erantzunez, Britainia Handiak Iranen kontrako bahimendua ezarri zuen. 1953ko abuztuan, CIAk eta SISek Ajax operazioa izeneko estatu kolpea bururatu zuten Mossadegh kargugabetzeko; Fazlollah Zahedi jeneralak ordeztu zuen. Britainia Handiko lehen ministro Winston Churchillen eta Estatu Batuetako presidente Dwight D. Eisenhowerren onespenarekin egin zen operazioa.

1960ko eta 1970eko hamarkadetan areagotu zen errejimenaren izate diktatoriala: oso gogor zapaltzen zuen oposizioa; zeharo makurtua zegoen Estatu Batuen interesetara, zaindari lanak egiten zituen Persiar golkoan besteren zerbitzuko; herrialde kapitalista bihurtua zuen Iran, petrolioaren industria, azpiegiturak eta merkataritza atzerriko enpresen esku zeuden utziak, xah-ren gortean etxekotua zegoen burgesia handiaren gidaritzapean. Kapitalismoak ustez ekarri behar zuen modernizazioak ez zuen, aitzitik, landa-eremuen desegitea, hirigintza neurririk gabe haztea eta industrietako langileak, nekazariak eta bazarretako merkatari txikiak pobreago bihurtzea baizik lortu.

Iraultza eta egungo Iran

Sakontzeko, irakurri: «Iran-Sudan harremanak», «Irango Iraultza», «Iran-Irak gerra» eta «Irango programa nuklearra»

Ruhola Khomeini erbestetik itzultzen, 1979ko otsailaren 1ean.

1979ko apirilean, Muhammad Reza Shah Pahlaviren aurkako hiritar altxamendua gertatu zen. Ruhola Khomeini aiatola edo erlijio buruzagiak Irango Islamiar Errepublika sortu zuen. Khomeinik mendebaldeko herriekiko hitzarmenak baliogabetu zituen, emakumearen egoera hobetzeren aldeko neurriak indargabetu eta Koranaren legeak indarrean jarri zituen, erregimen zaharraren aldekoak eta militarrak hilarazi, Estatu Batuekiko harremanak eten, eta komunistei esetsi zien.

1980ko irailean, Saddam Husseinek, Irakeko lehendakariak, Xatt al-Arabeko inguruei erasotzeko agindua eman zuenean hasi zen Iran eta Iraken arteko gerra; kalte ekonomikoak izugarriak izan ziren, eta ehunka mila pertsona hil ziren. Su-etena 1988an izenpetu zen. 1990ean, Irakek 2.600 kilometro koadro lur itzuli zizkion Irani, gerra presoak trukatu zituzten eta Xatt al-Araben gaineko jabetasuna banatu zuten.

Khomeini aiatola 1989an hil zen. Konstituzioaren arabera, erlijioburuen eta estatuburuen artean banatu behar zen agintea: adituen Batzarrak Ali Khamenei izendatu zuen buruzagi goren, eta presidente kargua Haxemi Rafsanjani politikari moderatuak hartu zuen. 1990ean Irango gobernua Britainia Handiarekin harremanetan hasi zen berriro, eta 1991n, Golkoko Gerraren erdian, Saudi Arabiarekin. Mendebaldera hurbiltze horrek eta, Estatu Batuen erasoaren ondoren, Iraken alde ez egiteak inguruko herrietako talde musulmanen haserrea piztu zuten. Ekonomiari dagokionez, Iranek ateak zabaldu nahi izan zizkion atzerriko kapitalari, baina ezin izan zuen bere asmoa gauzatu, inbertsoreak ez baitziren zuzendaritza iraultzaileaz guztiz fidatzen. Hala ere, 1993ko ekainean, hautesleen %63k Rafsanjani hautatu zuen berriro. Abstentzioa, baina oso handia izan zen (% 41) eta agintarien ustelkeriaren kontrako erreakziotzat hartu zen.

Mohammad Khatami

1997ko maiatzeko hauteskundeetan, Mohammad Khatami izan zen garaile, botoen %69 eskuratuta. Bera zen hautagaietan mendebaldetarrena. 2001ean, berriz hautatu zuten presidente. 2002an, George W. Bush lehendakariak, Gaizkiaren Ardatzean sartu zuen Iran, terroristak babesten zituelakoan eta horrek enfrentamendu handia sortu zuen bi herrialdeen artean. 2005eko hauteskundeetan, Mahmud Ahmadinejad Teherango alkate ohia eta hautagai kontserbadore populista izendatu zuten lehendakari (Zaindarien Kontseiluak 1.000 hautagaitza baino gehiago baliogabetu zituen). Lehendakari berriaren hainbat deklaraziok polemika handia sortu zuten bazterretan: Nazien garaiko Holokaustoa benetan gertatu izana ukatu eta Israelgo estatua suntsitu beharra aldarrikatu zuen, besteak beste. Bestalde, 2006an, Ahmadinejadek adierazi zuen Iran teknologia nuklearra lantzen ari zela, baina helburu baketsuetarako, ez bonba atomikoa lortzeko. Irango programa nuklearrak liskar eta ezinikusi handiak sortu zituen Iranen eta mendebaldeko potentzien artean.

2009ko hauteskundeak Ahmadinejadek irabazi bazituen ere, oposizioak iruzurra izan zela salatu zuen. Manifestazio jendetsuak izan ziren, 1979ko iraultzaren ostean izandako handienak. 2013ko hauteskundeetan, Hassan Rouhani gailendu zen, hautagai moderatu bakarra. 2015eko uztailean, Iranek akordioa lortu zuen munduko sei potentziekin (AEB, Errusia, Txina, Erresuma Batua, Frantzia eta Alemania) energia nuklearra modu baketsuan erabili ahal izateko.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Buruzagi gorena, Ali Khamenei, Txinako presidente Xi Jinpingekin.

Irango Islamiar Errepublikaren egitura politikoa 1979ko konstituzioan oinarriturik dago, eta zenbait organo zuzendarik osatzen dute:

• Irango buruzagi gorena (persieraz: رهبر ایران‎, Rahbar-e irān‎) edo Iraultza Islamikoaren gidari nagusia (persieraz: رهبر معظم انقلاب اسلامی‎, rahbar-e mo'azzam-e enghelāb-e eslāmi). Irango Errepublika Islamikoaren politika orokorrak marraztea eta ikuskatzea da bere egitekoa. Indar armatuen komandantea gorena da, bere esku daude, bai inteligentzia zerbitzuak, bai estatuaren segurtasuna, eta gerra deklara dezake. Haren eskumena da epaileriaren, armadaren eta telebista zein irrati publikoen buruzagiak izendatzea eta kargugabetzea. Zaindarien Kontseiluko 12 kideetatik 6 berak izendatzen ditu. 1989tik Ali Khamenei da buruzagi gorena.
• Irango presidentea (persieraz: رئیس‌ جمهوری اسلامی ایران‎, Ra'isjomhur-e Iran). Irango bigarren kargurik gorena da, buruzagi gorenaren ondoren, eta bere ardura konstituzioa betearaztea da. Gobernuburua da, baina ez Indar Armatuen arduraduna. Presidentea bozkatze unibertsalaren bitartez hautatzen da, lau urterako, eta gehienez beste agintaldi baterako aukera daiteke. Hauteskundeetara aurkeztu ahal izateko, presidentegai guztiek Zaindariaren Kontseiluaren onespena behar dute. Presidenteak aukeratzen du Ministro Kontseilua, eta Parlamentura eramaten ditu gobernu-politikak.

Irango Parlamentua.

• Irango Parlamentua edo Islamiar Kontsulta-Biltzarra (persieraz: مجلس شورای اسلامی‎, Majles-e Showrā-ye Eslāmī), ganbera bakarreko legebiltzarra da. 290 parlamentari daude, lau urteko eperako aukeratuak, boto zuzen eta isilekoaren bidez. Botere legegilea da; nazioarteko araudia berresten du eta aurrekontuak onartu. Parlamenturako hautagaiek eta lege guztiek Zaindarien Kontseiluaren onespena behar dute.
• Adituen Batzarra (persieraz: مجلس خبرگان رهبری‎, Maŷlés-e Jobregán-e Rahbari), 86 erlijio adituz osaturik dago, herritarren bozketa zuzenaren bidez aukeratuak, 8 urteko eperako. Adituen Batzarraren eskumena da Irango buruzagi gorena aukeratzea eta kargutik kentzea, eta baita haren jarduera ikuskatzea ere.
• Zaindarien Kontseilua (persieraz: شورای نگهبان قانون اساسی‎, Shora-ye Negahban-e Qanun-e Assassi), 12 legegizonez osaturiko organoa da; horietako sei buruzagi gorenak izendatzen ditu, eta beste seiak Parlamentuak aukeratzen ditu, botere judizialaren arduradun nagusiak proposatutakoen artean. Kontseiluak konstituzioa interpretatzen du, eta betoa jar diezaieke Parlamentuaren erabakiei. Lege bat konstituzioarekin edo xariarekin bateraezintzat jotzen bada, Parlamentura itzultzen da, aldatua izan dadin. Era berean, Parlamenturako hautagaiei ere jar diezaieke betoa.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Iranen banaketa administratiboa»

Iran 31 probintziatan (persieraz: استان‌ها ‎, ostān; ostānhā pluralean) banaturik dago; probintziako agintaria gobernadorea da (persieraz: استاندار‎, ostāndar), Barne ministroak aukeratzen duena. Probintzia bakoitza konderrietan (persieraz: شهرستان shahrestān‎) banaturik dago, eta horietako bakoitza barrutietan (persieraz: بخش bakhsh‎). Hiri gutxi batzuk (persieraz: شهر shahr‎) eta landa barrutiak (persieraz: دهستان dehestān‎) izan ohi dira konderri bakoitzean.

Alborz

Ardabil

Buxehr

Txahar Mahal
eta Bakhtiari

Isfahan

Fars

Gilan

Golestan

Hamadan

Hormozgan

Ilam

Kerman

Kermanxah

Khuzestan

Kohkiluyeh
eta Buyer Ahmad

Kurdistan

Lorestan

Markazi

Mazandaran

Qazvin

Qom

Razavi
Khorasan

Semnan

Sistan eta
Balutxistan

Teheran

Yazd

Zanjan

Ipar
Khorasan

Hego
Khorasan

Mendebaldeko
Azerbaijan

Ekialdeko
Azerbaijan

Kaspiar itsasoa

Persiar golkoa

Turkmenistan

Afghanistan

Pakistan

Azerbaijan

Armenia

T
u
r
k
i
a

Iraq

Kuwait

Saudi Arabia

Probintzia	Hiriburua	Eremua (km²)	Biztanleria (2011)	Dentsitatea (bizt/km²)
Alborz	Karaj	5.833	2.412.513	413,6
Ardabil	Ardabil	17.800	1.248.488	70,1
Ekialdeko Azerbaijan	Tabriz	45.650	3.724.620	82,3
Mendebaldeko Azerbaijan	Urmia	37.437	3.080.576	78,8
Buxehr	Buxehr	22.743	1.032.949	45,4
Txahar Mahal eta Bakhtiari	Xahrekord	16.332	895.263	54,8
Fars	Xiraz	122.608	4.596.658	37,5
Gilan	Raxt	14.042	2.480.874	176,7
Golestan	Gorgan	20.195	1.777.014	88,0
Hamadan	Hamadan	19.368	1.758.268	90,8
Hormozgan	Bandar Abbas	70.669	1.578.183	22,3
Ilam	Ilam	20.133	557.599	27,7
Isfahan	Isfahan	107.029	4.879.312	45,6
Kerman	Kerman	180.836	2.938.988	16,3
Kermanxah	Kermanxah	24.998	1.945.227	77,8
Ipar Khorasan	Bojnord	28.434	867.727	30,5
Razavi Khorasan	Maxhad	118.884	5.994.402	41,4
Hego Khorasan	Birjand	151.193	662.534	9,5
Khuzestan	Ahwaz	64.055	4.345.607	67,8
Kohkiluyeh eta Buyer Ahmad	Yasuj	15.504	658.629	42,5
Kurdistan	Sanandaj	29.137	1.493.645	51,3
Lorestan	Khorramabad	28.294	1.754.243	62,0
Markazi	Arak	29.130	1.413.959	48,5
Mazandaran	Sari	23.701	3.073.943	129,7
Qazvin	Qazvin	15.549	1.201.565	77,3
Qom	Qom	11.526	1.151.672	99,9
Semnan	Semnan	97.491	631.218	6,5
Sistan eta Balutxistan	Zahedan	181.785	2.534.327	13,9
Teheran	Teheran	18.814	12.183.391	647,6
Yazd	Yazd	76.469	1.074.428	8,3
Zanjan	Zanjan	21.773	1.015.734	46,6
Iran	Teheran	1.628.554	75.149.669	46,1

Demografia

Biztanleria

Irango probintzietako biztanleriaren dentsitatea.

2016an Iranek 82.801.633 biztanle zituen, 50,2 biztanle kilometro karratuko dentsitatearekin. Biztanle gehienak hirietan bizi dira (%73,4 2015ean). Adineka, berriz, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %23,6, 15-24 urte bitartekoak %16,6, 25-54 urte bitartekoak %47,6, 55-64 urte bitartekoak %6,8 eta 65 urtetik gorakoak %5,4. Bizi itxaropena 71,4 urtekoa da, 69,8 urtekoa gizonezkoena eta 73,1 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespena). Irango diaspora oso handia da eta, gaur egun, 2-4 milioi iraniar daude munduan zehar barreiaturik. Bestalde, 1.000.000 iheslari bizi dira Iranen, gehienak Afganistan eta Irakekoak.

Banaketa etnikoa

Biztanleen %65 persiarra da (gilakiak eta mazandaraniak barne), duela 4.000 urte Erdialdeko Asiatik iritsi ziren herri indoeuroparren ondorengoa. Bigarren gizatalde handiena azerbaijandarrena da, biztanleen %16 inguru hartzen baitu. Horiez gainera, talde txikiago asko daude: kurduak %7, luriak %6, arabiarrak %2, balutxiak %2, turkomanoak %1, armeniarrak, asiriarrak eta georgiarrak.

Hizkuntzak

Irango hizkuntza ofiziala persiera da, moldatutako arabiar alfabeto baten bitartez idazten dena, baina gutxiengoek zeinek bere hizkuntza erabiltzen dute. Iparraldeko Gilan eta Mazandaran probintzietan gilandera eta mazandarandera mintzatzen dira. Talishera ere hitz egiten da Gilanen. Kurduera Kurdistango probintzian mintzatzen da. Lurera hegoalde eta hego-mendebaldeko probintzietan erabiltzen da. Turkiar hizkuntzei dagokienez, azerbaijanera da mintzatuena; izan ere, Mendebaldeko Azerbaijan, Ekialdeko Azerbaijan, Ardabil eta Zanjan probintzietako mintzaira nagusia da. Minoritarioak izan arren, aipagarriak dira armeniera, georgiera, aramera eta arabiera. Azken hau, Koranaren hizkuntza izanez, eskoletan irakasten da.

Erlijioa

Irandarren %89 musulman xiistak dira, eta hori da erlijio ofiziala. Hala ere, Irango kanpoaldeko eskualdeetako etniek leialtasun handiagoa diote beren etniaren ohiturei gobernu irandarren aginduei baino, eta hala, balutxiak hego-ekialdean, turkomanoak ipar-ekialdean eta kurduak mendebaldean, musulman sunitak dira. Azerbaijandarrak xiitak dira. Xiismoaren jarraitzaileen leku sakratu batzuk Iranen daude: Qom hiria, esate baterako, Teheranen hegoaldean dago. Beste erlijioak kristautasuna (300.000 jarraitzaile), bahaismoa (250.000), zoroastrismoa (32.000) eta judaismoa (9.000) dira.

• 
  Danielen hilobia, Susa
• 
  San Tadeo, Mendebaldeko Azerbaijan
• 
  San Eztebe monasterioa, Ekialdeko Azerbaijan
• 
  Xeikh Lotfollah meskita, Isfahan
• 
  Xahren meskita, Isfahan
• 
  Imam Reza santutegia, Maxhad

Ekonomia

Irango ekonomia sistema bi motatakoa da, batetik atzeratua, garatze bidean dauden herrialdeena bezalakoa, eta bestetik aurreratua, siderurgian, petrokimikan, garraioetan eta telekomunikazioetan, adibidez. Petrolioaren irabaziek ekonomiaren hazkunde azkarra eragin zuten 1960tik aurrera. 1979an, erregimen aldaketarekin batera, atzerritarren inbertsioek behera egin zuten eta ez zen industria berri gehiago ezarri. 2016an 29,75 milioi biztanle aktibo zituen, %10,7ko langabezia-tasarekin. Langileen %48,6 zerbitzuetan aritzen da lanean, %35,1 industrian eta %16,3 nekazaritzan.

Nekazaritza, abelzaintza eta arrantza

1950 ondoko urteetan, nekazaritzaren erreformarako programaren bidez 800.000 hektarea lur banatu ziren nekazarien artean. Lur hoberenak iparraldean, hegoaldean eta mendebaldean daude. Garia, patata, garagarra, mahatsa eta arrozarenak dira ekoizpenik handienak. Beste gai garrantzitsu batzuk azukre erremolatxa, azukre kanabera, artoa, egoskariak, zitrikoak, tabakoa, tea, landare oliotsuak eta pistatxoak dira. Abeltzaintza (ardiak, ahuntzak, behiak, astoak) garrantzizkoa da ipar-mendebaldeko eskualdeetan. Basoen ustiapena bertan behera utzi zen 1970eko hamarkadan, neurriz gain ustiatu zirelako. Arrantza garrantzizkoa da Irango ekonomian, baina oraindik ez dago behar bezain aurreratua. Persiar golkoan eta Kaspiar itsasoan amuarraina, zamoa, gaizkata, izokina, arrain zuria eta sardinzarra harrapatzen dira. Irango kabiarra (gaizkataren arraba gazitua) munduko hoberenetako bat da.

Meatzaritza

Iranen petrolio produkzioak du pisurik handiena ekonomian. Petrolio putzu inportanteenak hego-mendebaldean daude, Persiar golkoaren ondoan. Munduko handienetakoak dira. 1951n petrolioaren industria nazionalizatu egin zen, eta 1985az gero Petrolioaren ministerioaren mendean geratu zen haren produkzioa. 1980ko hamarkadan, produkzioak behera egin zuen, prezioa bere horretan eduki zelako, batetik, eta ekoizpengune garrantzitsuenak gerra eremuan geratu zirelako, bestetik. Petrolioaz gainera, burdina, beruna, zinka eta kromita ere ustiatzen dira.

Industria

Irango industria 1970eko hamarkadan hazi zen, petrolioaren ekoizpenarekin batera. Industria petrokimikoaz gainera, garrantzi handikoa da, baita ere, ehungintza (kotoia eta artilea Isfahan aldean, artilea Tabrizen, zeta Mazandaranen; herrialdea oso ospetsua da bere tapizen bikaintasunarengatik), janari industria, ekipo elektronikoen eta eraikuntzarako materialen ekoizpena, altzairugintza, ibilgailuen eraikuntza.

Kultura

• Marjane Satrapi (1969-), komikigilea.

Kanpo estekak

• Sateliteko irudiak
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
• (Ingelesez) Presidentziaren webgune ofiziala
• Presidentearen bloga

• Datuak: Q794
• Multimedia: Iran / Q794