Artaxoa

Artaxoa
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Artaxoa, bere harresiak eta San Saturnino eliza
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Izarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Artajona
Alkatea (2019-2023)	Juan Ramon Elorz Domezain (Artaxoa Kudeaketa eta Garapena)
Posta kodea	31140
INE kodea	31038
Herritarra	artaxoar
Geografia
Koordenatuak	42°35′00″N 1°45′35″W
Azalera	67,14 km²
Garaiera	325-647 metro
Distantzia	32,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	1.772 (2023:  10)
821 (%46,3) (2019)  (%48,2) 854
Dentsitatea	0,26 bizt/km²
Zahartzea	% 22,84
Ugalkortasuna	‰ 28,17
Ekonomia
Jarduera	% 81,57 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 10,04 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak	% 5,10 (2018: %3,63)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.artajona.net

Artaxoa Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 32,2 kilometrora. Altuera 325 eta 647 metro artekoa da, eta 67,14 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 1772 biztanle zituen.

Artaxoa batez ere bere harresiengatik da ezaguna; Erdi Aroko harresi-multzoa da, oso ondo kontserbatua. Bere kokapen geografiko bereziak, aldi berean, inoren lurrean eta inguruko eskualde guztietan kokatzen du, Nafarroako Erdialdekoa izan arren, Erriberako orografia eta paisaia bereziagoak baititu, eta Tafallaldeko parte izan arren, ez dago Erdialdea administrazio-eskualdean, Izarbeibar-Noveneran baizik. Erdi Aroko hiribildu garrantzitsu hau erresuma independente baten hiriburua ere izan zen, Artaxoako erresuma, XII. mendean 14 urte eskas iraun zuena. Novenerako hiribildua izan zen. Artaxoa Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.

Bertako biztanleak artaxoarrak dira.

Izena

Artaxoa toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Artajona
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Artaxona
• okzitanieraz: Artassona

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Artayssona (?)
• Artaxona (1077)
• Artassona (1230)
• Artaissona (1232)
• Artayssona (1269)
• Artayxona (1346)
• Artaxona (1366)
• Artaxona (1474)
• Artaxona (1587)
• Artaxona (1683)
• Atahona (1638)
• Artajona (1802)
• Artaxona (1966)
• Artaxoa (1998)

Etimologia

Izen hau "arte ona" bezala interpretatu izan da, eta Mikel Belaskoren arabera, okerra bada ere, ez legoke gaizki bideratuta. Alfonso Irigoienek Artaxo (Longida), Artasobarrena (Harana) eta Artajona (Guardia) izenak aipatzen ditu, guztiek elementu komun bat dutela adieraziz eta Nafarroa aldean palatalizazio bat gertatu zela erakutsiz (x > j); Araban, aldiz, ez (x > s).

Irigoienen ustez, Artaso izena Artazu bertze izenaren ahoskera erromanizatzailea da seguruenik, Artatza izenaren esanahi berekoa, eta arta ("arte") eta -zu atzizki kolektiboaz osatua. Atzizki hori izango zen disonantzien jatorria, latinez -su izango baitzen, eta Artaso, Artasonis (akusatibo: Artasonem), bihurtu zen. Hortik Artasona aterako zen, Nafarroako formetan eta baita Arabako batean ere, palatalizazio espresiboz agertzen direnak.

Ezaugarriak

Armarria

Artaxoako armarriak honako blasoi hau du:

«

Hondo urdin batez eta aurrean armarri kuartelatua: lehen urrezko kate bat osatuta dago, gurutze, ikoroski eta orlan jarrita; bigarren eta hirugarren hiru zerrenda zuriz eta laugarren zuhaitz berde batez.

»

Bandera

Artaxoako banderak Artaxoako armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Artaxoa Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Tafallaldea eremu naturalean eta Novenera eremu historikoan.

Inguru naturala eta kokapena

Erriberriko merindadean kokaturik, Artaxoa Nafarroako bi autobide nagusien artean kokatzen da, AP-15 autobidea eta Iruñea eta Logroño batzen dituen autobidea (A-12). Zerko izeneko etxe multzoa, muino baten gainean dago, hauxe da Artaxoako erdi aroko herrixka izandakoa. Ondorengo mendeetan, Artaxoa muino horren ondoko lur lauetan zehar garatu zen. Gaur egun, betan bizi da biztanleria gehiena eta bertan daude zerbitzu guztiak, igerileku publikoa, liburutegia, medikua eta abar.

NA-601 errepidea, udalerriaren behekaldetik igarotzen da eta Artaxoa Mendigorria eta Tafallarekin elkartzen ditu. Erliebea 500 eta 600 metro arteko muinoek osatzen dute, eta udalerriko punturik garaienak iparralde eta ekialdean daude, itsasoaren mailatik 650 metrora.

Udalerrian Artadia, Elizaldea, Korteberria eta Otsandoa herri hustuak daude.

Klima eta landaredia

Klima mediterraniar-kontinentala da, uda lehor eta negu hotzekin. Batez-besteko tenperatura 13 eta 14 gradu bitartekoa da, eta prezipitazioa 450mm eta 600mm ingurukoa. Urteroko egun euritsuak 70 inguru izaten dira. Nafarroako Erdialdean bezala, Artaxoan ekaitz ugari izaten da udaberritik udazkenera. Ekaitzak Errioxan dauden hegoaldeko mendietan sortu eta iparralderantz egiten dute, Artaxoa zeharkatuz, hau bereziki nabarmena da udazken eta udaberrian. Hauek dira baita ere urteko urtarorik euritsuenak, eta udan egoten den ekaitz bakanen bat kenduta, eguneko prezipitaziorik ugarienak, orduan ematen dira.

Ia ez da jatorrizko harizti eta artadien arrastorik geratzen. Gaur egun, birlandaturiko pinuak dira udalerriko basoetan nagusi (Alepoko pinuak eta Austriatik ekarritako pinu beltzak). Dena den, basoek udalerriaren %2a baino ez dira, birlandaketak inguruko herritan baino askoz urriagoak izan zirelako.

Estazio meteorologikoa

Artaxoan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Antzinaroa

Farangortea trikuharria, Enerizko lepoan

Artaxoako lehen aztarna arkeologikoak historiaurrekoak dira. Horren barruan, dolmen-sektore bat dago, Nafarroako estaziorik hegoaldekoena. Tomás López Sellések eta Baltasar Anduezak aurkitu zituzten Enerizko lepoko bi trikuharri monumentalak eta Farangorteako Meategia hartzen ditu. Fernandez Medranok eta Juan Maluquer de Motesek induskatu zituzten. Arkitektura ikusgarria dute, eta galeriako hilobi handiak dira, banantze-lauzarekin (edo leihoarekin). 20 metro baino gehiagoko diametroa eta 2,5 metro baino gehiagoko altuera duten tumuluen erdian daude. Ez datoz guztiz bat tipologia megalitikoetan lehen mailakotzat onartutako motekin; beraz, arrazoizkoa da estalitako galerien eta korridore-hilobien arteko erdibideko aldaera partikular gisa interpretatzea, horrek barietate megalitikoaren definizio berririk ekarri gabe. Aguarroia, Andiuz, Artadia, Landerdoia, Saragorria, Txikiturria eta Zerkondoan Eneolitoko eta Brontze Aroko aztarnategiak daude. Burdin Aroko herrien aztarnak kontserbatzen dituzte: Dorre, Gazteluzar eta Gontzelaia. Hortik dator zezen-buruarekin apaindutako arara bat.

2007ko azarotik 2008ko otsailera bitartean esku-hartze arkeologiko bat egin zen, Nafarroako Gobernuak eskatuta, setioa leheneratzeko, eta K.a. I. eta II. mendeen arteko data zuen kokaleku erromatar bat zegoela berretsi zen. Erromatarren behe inperioko, garai berantiarreko eta Goi Erdi Aroko estratu eta egitura arkeologikorik ez egoteak adierazten du espazio hori Erdi Aroko erdialdeko mendeetara arte abandonatuta geratu zela.

Erdi Aroa

Pedro I.a Santxitz

Artaxoa musulmanek, aragoiarrek eta gaztelarrek borrokatu zuten nafarrekin, eta hainbat birpopulatze-etapa egin behar izan zizkioten. XI. mendean zegoen egoerari buruzko lekukotasuna ematen dio Paskoal II.a Aita Santuaren buldak Pedro I.a Santxitz nafar erregeari, honako zati honetan: "eta, pobre-pobrea eta ia inolako onibarrik gabea zenez, azken finean, populatua bezala, erregeak berak, errukiz mugiturik, bere etxaldea eman zion; gainera, aske eta betiko egin zuen".

XI. mendean, Andre Mari Zuria, Elizaldeko Andre Maria eta San Gil monasterioen eta landa-elizen eta San Joan parrokiaren inguruan barreiatutako populazioak iraun zuen. Antso Gartzeitz IV.a erregeak Gartzea Azearitz nobleari "ad populandus" herria eman zion, eta honek 1070ean Andre Maria eliza Sant Chuan d'a Penya monasterioari eman zion. Handik gutxira, Petri Rodezkoak, Iruñeko apezpikuak, 1084an Tolosako San Zerningo kalonjeei bertako eliza eman zien, bere ondasun, errenta eta hamarreneko guztiekin, Antso V.a Ramiritz erregearen onespenarekin. Titular berriek 1625era arte iraun zuen priorerri bat eraiki zuten, Orreagako kolegiatara pasa zena Okzitaniako Sent Martinekin trukatzeagatik.

Uc de Concasek, XI. mendean zehar errektore izan zen lehen kalonjeak, basoberritzea bultzatu zuen; 1103rako harresitutako esparrua, San Saturnino eliza eta etxeak eraikiak zeuden. Laster, aldeak sortu ziren monje pinatarrekin hamarrenak ordaintzeagatik; auzian aita santuek, erregeek eta prelatuek parte hartu zuten; Iruñeko, Carcasonako eta Tarazonako apezpikuek Artaxoako tenplua sagaratu zuten, XIII. mendean egungo gotikoak ordezkatu zuena.

1110ean, Antso Fortunioitzek Artaxoan zituen lurrak saldu zizkien Uc de Concas abadeari eta San Saturnino monasterioari. 1137an, jakin denez, Gartzia V.a Ramiritz erregea Artaxoako bizilagunengana joan zen, Arnaldo abadearen aurka zituzten kereiletan bitartekari lanak egiteko.

1144. urtetik 1158. urtera arte Artaxoa Nafarroako Erresumaren barnean zegoen erresuma txiki bat izan zen. Iruñeko Erresumaren erregea zen Gartzia V.a Ramiritz Gaztelako Alfontso VII.aren alabarekin ezkondu zen, Urraka Gaztelakoarekin, honek dote bezala Artaxoa, Erriberri, Larraga eta Miranda Arga hiriak jasoz. Bikotea hil hondoren, Urrakaren anaiordeak, Antso III.a Gaztelakoak, Artaxoako lurrak gobernatzen jarraitu zuen, hauek Gaztelari lotuak baino burujabeak izanik 1158an Nafarroako Erresumaren eskuetara bueltatu ziren arte.

Antso VI.a Nafarroakoa erregeak 1193an foru partikularra eman zion pribilegioekin eta salbuespenekin. Antso Jakitunak urtean mila marabedi on eta pisuzkoetara murriztu zituen bere bularrak; eta auzokide bakoitzak bere ondasun, altzari eta erroen arabera ordain zezala, eta, beraz, libre utzi zituen ezein jaun, jaun, afari, bederatzigarren, haragi edo beste ezer emateko, salbu eta giza hilketa eta koloniak, baldin eta ez bazeuden jaun, krabelin, merino, saion eta mailegugileen artean, herriak esku ez zeukan botere hura. Novenerako forua deiturikoaren indarraldian sartu ziren.

1193 eta 1208 urteen artean, Antso VII.a Nafarroakoa erregeak "bederatzigarrena" izenaz ezagutzen zen petxaren zenbatekoa 7000 soldatetara murriztu zuen. Zerga hori urtean behin bakarrik ordaindu beharko zuten. Artaxoako harresiak, herriak Goi Erdi Aroan bizi izandako oparotasunaren adierazle dira. Parrokiako gurtza 1276an berrogei elizgizon zenbatzera iritsi zen eliz kabildo batek egin zuen. Priorerriaren ondarea herrian eta Larragan eta Erriberrin zabaldu zen nagusiki.

1269an, Tibalt II.a Nafarroakoa erregeak edozein arrazoirengatik gertatzen ziren hilketa guztien askatasuna eman zien Artaxoako biztanleei, gurutzadetarako eman zizkioten 2000 sausen ordainetan. Kontuen liburuek Artaxoarekin zerikusia duten zenbait kasuren berri ematen dute justizia aferako kapituluetan. Horietako bat 1334an gertatu zen, Martín Peritz Elokoa gazteluaren aurrean urkatu zutenean, egiaztatutako ebasketen ondorioz. Urte berean, gazteluan giltzapetu zituzten gaizkile asko, ebasketak egitea egotzita, eta zentsura eta zigor gorena ezarri zieten; besteak beste, Gartzia Peritz Lizurkoa gazteluaren aurrean urkatu zuten, egiaztatutako hilketagatik. Migel Fernanditz delako bati ere gertatu zitzaion, gizon bati arropak lapurtu eta gero hiltzeagatik. Hau publikoki atxilotu zuten eta ondoren urkatu egin zuten. Gontzalo Urdialaitz, Lizarran hainbat ebasketa egin zituena, urkamendiko zigorra jasan zuen gazteluaren aurrean, Arketatik preso ekarriz. Beste kasu aipagarri bat Antso Sanoitz Gelbentzukoa da. Lapur gisa atxilotu zuten, Iruñera eraman zuten eta Galeako dorretik amiltzera kondenatu zuten. Zigor berdinarekin, Galeako dorretik beren buruak zintzilikatuz, Iruñera zazpi lapur bidali zituzten, Joan Peritz Lekunberrikoa merinoaren aurka borrokatuz, zazpi peoi zaurituz, lapurreta saiakeran.

1380an, Karlos II.a Nafarroakoak Joan Abartzuzakoa eta Joan Murelukoari agindu zien ez zezatela behartu Artaxoako priorra bera eta gerrako laguntza gisa bere priorearen errazioneroak tasatuta zeuden 70 florinak ordaintzera; izan ere, hiri horretan jarri zuten kapitainak hartu zituen prioratoaren errentak.

Zerkoaren multzoak agerian uzten du garai hartan hiriak izandako gorakada, baina XIV. mendeko izurriteek eta krisiek populazioa hamarrenera murriztu zuten. XIV. mendeko Izurrite Beltzak hildako eta kalte handiak eragin zituen Artaxoan. Biztanleria hamarren batera gutxitu zen. Herriaren desagertzea eragozteko, Karlos III.a Nafarroakoa erregeak, artaxoarrak "hiritar libre" izendatu zituen eta Lizarrako San Martingo forua eman zion herriari, asteroko merkatua antolatzeko eskubidearekin 1423. urtean. Erregeak, gainera, hiri ona deklaratu zuen, Nafarroako Gorteetan eserlekua eman zion eta armarri bat eman zion, gerora erabiliko zuena eta akutalitatean jarraitzen duena.

1439an 60 biztanle izatera murriztua zegoen. 1464an 50 baino ez zituen zenbatzen, gerra ugariek eragindako kalte handiengatik. Joan II.a erregeak, horren arabera, kuartel bakoitzeko ordaintzen zituen 77 florinak eta 9 soldatak erdira jaitsi zituen.

Joanes eta Katalina erregeek hiribilduaren gaineko eskubideak eman zizkioten Leringo kondeari, Nafarroako kondestableari. Arrazoi horrengatik hainbat gatazka sortu ziren, bizilagunek ez baitzuten errege-dekretuaren aurrean etsi beren pribilegio zaharrak argudiatuz. Horregatik, dohaintza ezeztatu egin zen eta hiribildua Errege Koroan sartu zen 1484ko urriaren 29an. Hala ere, kondeak, beaumontarren buruzagiak, armetara jo zuen bere asmoei eusteko, eta 1494an armadun jendearekin hirira etorri eta obedientzia eskatzera bultzatu zuen. Bizilagunek uko egin zioten erregeari, eta Kondestableak erregeak izendatutako alkatearengan eta Larraga, Deikaztelu eta Mendabia herrietako gazteluetako espetxeetara eramandako gizonengan egiten zituen laidoak eta harrapaketak ikusita, erregearengana jo zuten, eta erregeak bi kapitain bidali zituen Artaxoa aska zezaten. Halaxe egin zuten, bada, eta Kondestableak desjabetutako alkatea jarri zuten berriro. Hiribildua bereganatzeko ahaleginetako batean, Leringo kondea harrika baztertu zuten bertako emakumeek. 1498an, Joanes Labritekoa erregeak, aurreko erregeek Artaxoako hiribilduaren gainean egindako esker on guztiak behin betiko deuseztatuz, errege ondarean sartu zuen betiko, inoiz saldu, bahitu edo banandu ezin zitezen aginduz.

Aro Modernoa

1513an, gaztelarren Nafarroako Erresumaren inbasioaren inguruabarrak aprobetxatuz, Leringo kondeak herria bereganatzeko saiakera berri bat egin zuen. Oraingoan jende armatuarekin sartu zen hiribilduan eta jurisdikzioaren indarrez jabetu zen. Karlos I.a Espainiakoak 1520an berretsi zuen Nafarroako zuzenbidearen aurkako egintza ez-legitimo hori. Urtebete geroago, Cisnerosek gaztelua eraisteko agindua eman arren, Xerles Erbiti alkaide izendatu zuten, André Foixkoak izendatua.

1536an, XI. mendetik Tolosa Okzitaniako katedraleko prioratua izan ondoren, elizbarruti honetako eta Iruñeko agintariek artaxoar priorerria iraungi egiten zen akordio bat adostu zuten, nahiz eta Tolosak bere errentetarako eskubideari eutsi zion, geroago Orreagako kabildoarekin trukatu zuena Okzitanian zituen beste errenta batzuengatik.

1544an, hiribilduaren gobernu onerako ordenantzak egin ziren. Hala eta guztiz ere, horrek ez zuen eragotzi 1551n beste auzi bat hastea hiribilduaren eta Kondestablearen artean, 1596ko abenduaren 18an amaituko zena. Haren ebazpenaren bidez, Artaxoa hiribilduak bere jurisdikzioz eta pribilegio bereziarekin egin zuen errege aldarrikapenak egitea, bere merindadearen buru izan behar zuten beste hiribildu batzuk ez bezala. Herri honek pribilegioa eta Nafarroako Gorteetan eserlekua berrestea lortu zuen 1631n Italiako gerretarako eman zuen zilarrezko 1900 dukat bikoitzengatik. Alkateak eta errejidoreek udaleko eskribautza ematen dute.

1797 eta 1798 urteen artean, Artaxoak Muru Artederretarako bidea eraiki zuen, Iruñearekiko komunikabideak hobetzeko asmoarekin.

Aro Garaikidea

XIX. mende herrian pattarra ekoizten zuten bortz lantegi pribatu eta publiko bat zeuden. Horrez gain, olioa ekoizten zuten lau errota zeuden. 1863an Karitatearen Alaben ordena bat ezarri zen herrian, Aingeruaren ikastetxearen zuzendaritza hartu eta Ospitaleko gaixoak zaintzeaz arduratzen hasi zirelarik. 1870ean "Eskorten Elkartea" sortu zen.

Artaxoak Nafarroako nekazaritza kooperatibismoaren historiari egindako ekarpena erabakigarria izan zen: 1904ko azaroaren 10ean Caja Rural Nekazaritza Kooperatiba sortu zen, 1939ko abenduaren 3an San Francisco Javier Upeltegi Kooperatiboa, 1944ko azaroaren 24an Nuestra Señora de la Merced Trujal Kooperatiboa, 1962ko abuztuaren 6an Trilladora Nuestra Señora de Jerusalem Kooperatiba eta 1965eko uztailaren 3an San Saturino Kooperatiba.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 1772 biztanle zituen Artaxoak.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
1911	2097	2061	2179	2563	2470	2303	2614	2421	2617	2443	2406	2050	1890	1745	1701	1721	1727	1741

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Artaxoako iharduera ekonomiko nagusia nekazaritza izan da historikoki. Abeltzantzak garrantzia handia dauka herrian, behi, txerri eta ardi guztiak zenbatuta 30 000 abelburu inuguru dagoelarik. Garia eta garagarra dira labore nagusiak Nafarroako Erdialde guztiak gertatu bezala. Horrez gain, XX. mendean zehar industria xume garatuz joan zen, palak, artisautza produktuak eta elikagaiak ekoizten zituztenak. Artaxoan lur amankomunek 1237 hektarea hartzen dituzte (erroldaturiko laborantza lurren %18,6). Zerealak (garagarra garia baino gehiago), mahastiak, eta olibondoak dira landatzen diren laborerik ugarienak. Sekain lurren hedapena XIX. mendearen amaieran hasi zen, eta urte gutxitan landatutako lurren azalera 1.741 hektareatik (1891) 3993 hektareara hazi zen (1935). Mahastien gutxitzea nabarmena izan zen XX. mendean zehar, batez ere filoxeraren gaitzak eraginda eta 1.314 hektareatik 295 hektareara jaitsi da (1980ko hamarkadan).

Artaxoan hainbat elkarte eta nekazal koperatiba osatu dira XX. mendea hasi zenetik. 1904ko azaroaren 10ean Nafarroako nekazal aurrezki kutxak sustaturiko koperatiba sortu zen, 1939ko abenduaren 3an Frantzisko Xabierkoaren upategi koperatiba, 1944ko azaroaren 24ean Mesedeetako Amaren koperatiba, 1962ko abuztuaren 6an Jerusalengo Ama Birjinaren koperatiba, eta 1965ko uztailaren 3an, Kontserben San Santurnino koperatiba.

Azken urteetan nekazalturismoaren garapena gertatu da, eta horrela, hainbat landetxe zabaldu dira udalerrian.

Industria

Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, Vergalada industrialdea eraikitzea erabaki zuten. Proiektua 2008ko otsailaren 7an aurkeztu zioten gobernuko ordezkariek Artaxoako udaleko arduradunei eta herrigunearen kanpoaldean eraik behar zen 50 000 metro koadroko gune batean. Indusrialdeak bederatzi lursail izango zituen orotara. Azpiegituraren datu teknikoak honakoak dira:

2008ko krisialdi ekonomikoaren ondorioz proiektua bertan behera geratu zen, eta gaur egun herriaren hegoaldean nekazaritzari lotuta dauden zenbait nabe aurki daitezke bakarrik, hurbileneko industriaguneak Barasoain eta Tafallakoak izanik.

Parke eolikoak

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Artaxoan Nafarroako Gobernuak eraikitako bi parke eoliko daude, "Karakidoia" eta "Egastiaga" izenekoak. Lehenak 15,00 megawatteko potentzia dauka eta airesorgailuak Artaxoa eta Barasoain bitartean hedatzen dira, bigarrenak 6,00 megawatteko potentzia dauka eta parkeko airesorgailuak Artaxoako mugen barruan bakarrik hedatzen dira.

Politika

Artaxoako udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta zortzi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Juan Ramon Elorz Domezain da, Artaxoa Kudeaketa eta Garapenako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Artaxoa Kudeaketa eta Garapena	-	-	-	-	-	-	-	-	4	6	6
Artaxona	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3	3
Nafarroako Alderdi Popularra	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0	-
Artaxoako Talde Independenea	4	3	3	3	5	4	4	5	5	-	-
Nafar Herriaren Batasuna	-	-	-	-	4	5	3	3	-	-	-
Nafarroako Alderdi Sozialista	1	1	0	1	-	-	2	1	-	-	-
Nekazarien eta Abeltzainen Batasuna	4	5	5	4	-	-	-	-	-	-	-
Herri Batasuna	-	0	1	1	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 416 40,27 -  Nafarroako Alderdi Sozialista 258 24,98 ▲ 97  Geroa Bai 173 16,75 ▲ 30  Euskal Herria Bildu 48 8,13 ▼ 8  Ahal Dugu 43 4,16 ▼ 69  Izquierda-Ezkerra 25 2,42 ▼ 3  Vox 15 1,45 -  Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 5 0,48 ▼ 0  Equo 3 0,29 ▼ 7  Libertate Nafarra 3 0,29 ▼ 6

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 350 34,31 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 161 15,78 ?  Geroa Bai 143 14,02 ?  Ahal Dugu 112 10,98 ?  Euskal Herria Bildu 92 9,02 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 34 3,33 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 33 3,24 ?  Izquierda-Ezkerra 28 2,75 ?  Equo 10 0,98 ?  Libertate Nafarra 9 0,88 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 5 0,49 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 4 0,39 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 4 0,39 ?  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 2 0,20 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Udaletxea 1959. urtean eraikitako harrizko eraikina da, eta San Pedro elizaren ondoan dago. Udaletxe berria zaharra zegoen toki berdinean eraiki zen eta beheko solairu eta gainean eraikitako beste bi solairu dauzka. Fatxada nagusiak malda handiko bi kaleen elkargunean dago.

• HELBIDEA: Eugenio Mendiorotz kalea, 3

Egungo banaketa

Artaxoako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Juan Ramon Elorz Domezain da, Artaxoa Kudeaketa eta Garapena zerrendakoa. Zinegotziak 8 daude:

• Arkaitz Aznar Malo (Artaxoa Kudeaketa eta Garapena)
• Maria Yolanda Guembe Rodriguez (Artaxoa Kudeaketa eta Garapena)
• Iñaki Maiora Mendia (Artaxoa Kudeaketa eta Garapena)
• Olimpia Sagrario Recarte Perez de Ciriza (Artaxoa Kudeaketa eta Garapena)
• Cesar Valencia Guembe (Artaxoa Kudeaketa eta Garapena)
• Julia Diez Asenjo (Artaxona)
• Maria Teresa Jurio Vidarte (Artaxona)
• Jose Miguel Nuñez Ardanaz (Artaxona)

Batzordeak

Artaxoako Udalan 16 bartzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:

• Hirigintza eta Azpiegiturak (Cesar Valencia Guembe)
• Industria eta Energia (Iñaki Maiora Mendia)
• Enplegua eta Zerbitzuak (Jose Miguel Nuñez)
• Nekazaritza eta Abelzaintza (Juan Ramon Elorz Domezain)
• Ekologia eta Ingurumena (Julia Diez Asenjo)
• Gizarte Ongizatea (Olimpia Recarte Perez de Ciriza)
• Jaia (Arkaitz Aznar Malo)
• Kirolak (Arkaitz Aznar Malo)
• Hezkuntza (Yolanda Guembe Rodriguez)
• Elkarteak eta Kolektiboak (Yolanda Guembe Rodriguez)
• Berdintasuna (Cesar Valencia Guembe)
• Kultura (Maria Teresa Jurio Vidarte)
• Turismoa (Iñaki Maiora Mendia)
• Komunikazioa eta Herritarren parte-hartzea (Iñaki Maiora Mendia)
• Euskara (Juan Ramon Elorz Domezain)
• Aurrekontuen kudeaketa (Juan Ramon Elorz Domezain)

Alkateak

1979tik, Artaxoak 8 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
?	1979	1983		?
?	1983	1995		Nekazarien eta Abeltzainen Batasuna
?	1995	1999		Artaxoako Talde Independenea
Jesús Zabalegi Jimeno	1999	2003		Nafar Herriaren Batasuna
Pedro María Egea Ortiz	2003	2011		Artaxoako Talde Independentea
Beatriz Mendia Belatz	2011	2015		Artaxoako Talde Independentea
Adolfo Vélez Ganuza	2015	2019		Artaxoa Kudeaketa eta Garapena
Juan Ramon Elorz Domezain	2019	jardunean		Artaxoa Kudeaketa eta Garapena

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 326 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du zeharkarrikan Tafallarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 326 Tafalla Artaxoa Mendigorria

Hirigintza

Herria Artaxoako muinoaren hegoaldeko hegaletik hedatzen da, eta bere baserria kale estuetan biltzen da. Kale horiek malda sare bat osatzen dute, lurraren desnibeletara egokitzen diren beste malda batzuekin gurutzatuta. Remaguako atarian Eugenio Mendioroz karrikako aldapa hasten da, Ospitalekoak luzatuta hirigune osoa zeharkatzen duena. Bertan eta beste bide batzuetan ugariak dira arku zorrotzeko edo zirkuluerdiko atariak dituzten eraikuntzak, XVI. mendekoak, eta armarri barroko itxurosoak. Karrika Nagusian XVIII. mendeko jauregiak daude.

Kultura

Euskara

Euskaldun peto-petoen artean, bai onomastika pertsonala, bai toponimia, XII. mendetik daude horren lekuko. Gaur egun ofizialtasunik ez izan arren, euskara izan zen artaxoarren ama hizkuntza XIX. mendeko azken herenera arte, eta hizkuntzaren arrastoak gelditzen dira oraindik ere herriko leku izenetan, hala nola Kaskiturria, Zumadia, Andiuz, Farangortea edo Txerriturria izenetan. Bertako euskalkia hegoaldeko goi nafarrera zen, Iruñean solastatzen zen euskalki berbera.

1703an, normalean, herri osoan hitz egiten zen euskaraz, urte hartan egindako informazio batean Nikolas Armendariz lekukoak euskaraz azaltzen baitzuen, interesatuak, Larragako bizilagunak, ez baitzekien ondo hizkuntza hori, Grazian Dartaguite Artaxoako bizilagunei eta Estefania Zurur emazteari aztertu beharreko gaia, gaztelaniaz ez zekitelako, baizik eta euskaraz bakarrik.

1863an gaztelaniaren eta euskararen arteko muga zen.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artaxoa ez-euskal-eremuan sailkatu zen.

Koldo Zuazok, 2010ean, Artaxoa ez-euskal-eremuan sailkatu zen.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Artaxoa eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 1,46k zekien euskaraz, 2010ean % 1,47 eta 2018n % 5,10k.

2009an Artaxoako, Larragako eta Mendigorriko guraso batzuek Biderra taldea sortu zuten, hiru herri horietako umeek irakaskuntza publikoan euskaraz (hau da, D ereduan) ikasi ahal izateko beharrezkoak diren neurriak lortu nahian.

Kirolak

Herriak bi futbol elkarte dauzka, C.A. Artajones eta C.D. El Cerco. Biak herriko La Alameda belar naturaleko futbol zelaiean jokatzen dira, entrenamenduak ondoko legarrezko zelaiean eginez. Bi cluben eta udalaren arteko harremanak eztabaidatsuak izan dira, liskarrak auzitegietaraino iritsiz.

Herrian udal igerilekuak aurki daitezke, baita pilotaleku bat.

Jaiak

• San Joseko jaiak edo Jai Txikiak, martxoaren 19an
• Ertaroko jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• Jerusalemgo Andre Mariaren jaiak, irailaren 7tik irailaren 15era arte
• San Saturnino eguna, azaroaren 29an

Ondasun nabarmenak

Ikus zerrenda: «Artaxoako kultura ondasunak»

• San Saturnino eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• San Pedro eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Jerusalemgo Andre Mariaren baseliza, XVIII. mendean eraikitako kristiau basilika, barroko estiloan.
• Artaxoako harresiak, Erdi Aroko harresiak eta gaztelu zaharra, herrian inguratzen, zerkoa ere deitua.

Artaxoar ospetsuak

• Saturnino Lasterrakoa (XI. mendea), militar.
• Lope Artaxoakoa (?-1159), apaiz eta Iruñeko apezpikua.
• Petri Artaxoakoa (?-1193), apaiz eta Iruñeko apezpikua.
• Felix Zabalegi Catalan (1845-1903), poeta.
• Jose Maria Jimeno Jurio (1927-2002), historialari eta etnografo.
• Jose Agustin Ganuza Garcia (1931-), apaiz eta Pauzerako apezpikua.
• Jose Angel Divasson Zilbeti (1933-), apaiz eta Bamaccorako apezpikua.
• Jesus Maria Elio Ofizialdegi, politikari.
• David Beriain Amatriain (1977-2021), kazetari eta dokumentagile.

Irudiak

• 
  Herrigunea
• 
  Harresiak
• 
  Jerusalemgo Andre Mariaren baseliza eta larreak
• 
  Eneritz dolmena

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Izarbeibar-Novenera
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Artaxoako Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q1645743
• Multimedia: Artajona / Q1645743
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artaxoa