Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Edukira joan

Orisoain

Koordenatuak: 42°35′57″N 1°35′29″W / 42.599141°N 1.5914472°W / 42.599141; -1.5914472
Wikipedia, Entziklopedia askea
Orisoain
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Orisoain bandera
Bandera

Orisoain armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala Orísoain
Alkatea
(2015-2023)		Alexandre Duró Cazorla
(Amarrain)
Posta kodea31395
INE kodea31197
Herritarraorisoaindar
Geografia
Koordenatuak42°35′57″N 1°35′29″W / 42.599141°N 1.5914472°W / 42.599141; -1.5914472
Azalera7 km²
Garaiera517-958 metro
Distantzia30,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria74 (2023:  2)
alt_left 36 (%48,6)(2019) (%58,1) 43 alt_right
Dentsitatea10,57 bizt/km²
Zahartzea[1]% 13,39
Ugalkortasuna[1]‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 6,82 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]% 6,70 (2018: %2,1)
Datu gehigarriak
Sorrera1847 (independentzia)

Orisoain[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 30,1 kilometrora. Altuera 517 eta 958 metro artekoa da, eta 7,00 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 74 biztanle zituen.

Orbaibar erdian kokatua, herri hau, inguruko gehienak bezala, muino baten gainean dago, Leotz ibaiaren ibarrean. Herrigune txiki bat da, bere etxeak ibarreko arkitektura tipikoari jarraitzen diote, fatxadak erabat pilatutako harriez osatuta daudela.

Bertako biztanleak orisoaindarrak dira.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoain toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]

  • Orissoin (1198)
  • Orissoain (1268)
  • Orissoayn (1366)
  • Oriziain (1366)
  • Orisoain (1534)
  • Orissoayn (1587)
  • Orisoayn (1591)
  • Orisoain (1802)
  • Orisoain (1945)
  • Orisoain (1996)

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mikel Belaskok adierazten du bere esanahia ziurrenik "Oriso izeneko pertsona baten jabetzakoa" (oriso + ain) dela, lehenengo elementua identifikatu gabeko pertsonaren izena izanik eta bigarrena jabetza adierazten duen atzizkia. Julio Caro Barojak herriaren izena Oriso(n) pertsona-izenarekin lotzen du. Gainera, Diodoro aipatzen du, orestarren Orisses errege baten izen bezala ematen zuena.

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoaingo armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Hondo gorri batez eta aurrean Kristoko monogramaz, J. H. S. (Jesus Hominum Salvator), osatua dago, urrezko letretan. »

Bandera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoaingo banderak Orisoaingo armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoain Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Oloritz Oloritz Leotz
Oloritz Leotz
Mendebaldea
   Orisoain  
Ekialdea
Garinoain Leotz Leotz

Inguru naturala eta kokapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herria, Nafarroa erdialdean kokatzen da, Erriberriko merindadearen ipar-ekialdean, Orbaibarrean. Udalerria 581 metroko altueran kokatzen da batez beste, altuera maximoa 963 metrokoa delarik.

Orisoainek Oloritz eta Leotzekin egiten du muga iparraldean, Leotzekin ekialdean, Garinoainekin mendebaldean, eta Leotzekin hegoaldean.

Klima eta landaredia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoaingo klimaren ezaugarriak klima mediterraniar eta azpimediterraniarraren arteko nahastea dira, urteko batez besteko prezipitazioak 600 eta 900mm artekoak eta tenperaturak 12 eta 13 gradu bitartekoak dira. Udak nahiko lehorrak, eta neguak hotzak dira. Urteroko egun euritsuak 80 eta 100 inguru izaten dira.

Udalerriaren gehiena estaltzen zuten jatorrizko basoen azalera asko gutxitu da, eta gaur egun apenas aurki daiteke haritz eta arterik herrigunetik gertu.

Estazio meteorologikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoainen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]


    Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 22.0 27.0 29.0 36.0 40.0 42.0 41.0 37.0 31.0 25.0 18.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.2 10.9 14.3 16.1 20.6 25.3 28.4 28.7 23.8 18.6 12.6 9.5 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.1 10.7 14.7 18.8 21.4 21.8 17.9 13.8 8.6 5.7 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 1.9 3.9 5.3 8.7 12.2 14.4 15.0 12.0 8.9 4.6 2.0 7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.5 -9.0 -10.0 -3.0 0.0 2.0 7.0 7.0 2.0 -3.0 -7.0 -11.0 -11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 34.6 41.8 66.6 55.1 42.6 25.3 28.8 43.9 54.3 59.9 51.7 548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 46.0 22.0 44.0 40.0 42.0 38.5 39.0 86.0 95.0 44.0 53.0 40.0 95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.0 8.0 10.7 10.5 6.4 5.1 4.9 5.4 9.8 11.4 10.9 102.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.9 1.1 0.9 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1407an, Nafarroako koroak Orisoaini eman zizkion hamar urteko lehen sariak, San Martin elizako kanpandorrea konpontzeko.

1568. urtean, Orisoaingo bizilagunak jauregiko jaunarekin eztabaidatzen ari ziren jauregiaren pribilegio batzuen balioaz, haiek umiliatzen baitzituzten. Pribilegio horietako bat zen jauregiko jaunak mahats-bilketa lehenago hasi ahal izatea, zeinak, kalterik eta onurarik eragin ez arren, lehentasuna ematen baitzion jauregiari.[9]

1811ko apirilean, Iberiar Penintsulako gerrapean, Frantzisko Espotz Minaren gerrilariak Orisoaindik joan ziren, Galipentzutik, Garesera bidean.

Orbaibar ibarraren zati izan zen XV. mendetik 1847 arte. Orduan, udalerri propioa eta bereizia osatu zuen. Erreforma horiek egin arte, Orisoain Iruñeko merkatuko alkatearen jurisprudentziaren mende egon zen; horietatik, erregimen komunaren mende. Elizari dagokionez, parrokia Jerusalemgo San Joanen mandatukoa izan zen XIX. mendean desagertu zen arte, eta, beraz, parrokoa eta zegoen onuradun bat komendadorea hornitzeko ziren. 1847an, eskolak 110 gari-lapurreta zituen, eta irin-errota bat zuen, herriarena.[10]

1936ko uztailaren 18tik aurrerako errepresioan, Adrian Luquin orisoaindarra hil zuten.

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 74 biztanle zituen Orisoainek.[11]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
245 266 266 221 278 280 242 198 228 208 200 188 153 106 76 102 89 90 87
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoaingo udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Garinoaingo, Oloritzeko, Puiuko eta Untzueko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta zinegotzi batek osatzen dute. Egungo alkatea Alexandre Duró Cazorla da, Amarraingo hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Amarrain - - - - - - - - - 2 2
Orisoaingo Talde Independentea 5 5 5 5 - - 3 - 3 - -
Orisoaingo Udalarako Presidentea - - - - - 1 - - - - -
Roblar - - - - 5 - - - - - -
Ezkerren Nafar Batasuna 0 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafarroako Alderdi Sozialista 20 38,46 ▲ 14
 Navarra Suma 13 25,00 -
 Ahal Dugu 7 13,46 ▼ 1
 Geroa Bai 5 9,62 ▼ 3
 Euskal Herria Bildu 4 7,69 ▼ 5
 Izquierda-Ezkerra 3 5,77 ▲ 1
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 17 31,48 ?
 Euskal Herria Bildu 9 16,67 ?
 Ahal Dugu 8 14,81 ?
 Geroa Bai 8 14,81 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 6 11,11 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 5,56 ?
 Izquierda-Ezkerra 2 3,70 ?

Udala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Elizatik gertu dagoen oinarri laukizuzeneko eraikina da. Kanpoaldeko hormak harlankaitzezkoak dira, eta plazara begira dagoen ate nagusian, dobela handiko erdi puntuko arkua dauka. Eraikuntzaren gainontzeko hormak, harlankaitz arruntekoak dira, harlanduzko ertzekin. XX. mendearen amaieran, eraikinaren eraberritze txiki bat burutu zen, 22 milioi pezetako aurrekontua izan zuena. Lanek Nafarroako gobernuaren diru-laguntza izan zuten.

  • HELBIDEA: Kale Nagusia z/g

Egungo banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orisoaingo Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Alexandre Duró Cazorla da, Amarrain zerrendakoa. Zinegotzi bakarra da:

  • Sara Labiano Sevigné (Amarrain)

Alkateak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik, Orisoainek 4 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[12]
Herminio Recalde Salinas[13] 1979 1995 Orisoaingo Talde Independentea
Teresa Pedrosa Sarasola[13] 1995 1999 Roblar
Maria Victoria Labiano Alvarez[14] 1999 2003 Orisoaingo Udalarako Presidentea
Maria Victoria Labiano Alvarez[14] 2003 2007 Orisoaingo Talde Independentea
Maria Victoria Labiano Alvarez[14] 2007 2011 kudeaketa-batzordea
Alexandre Duró Cazorla[15] 2011 2015 Orisoaingo Talde Independentea
Alexandre Duró Cazorla[15] 2015 jardunean Amarrain

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 331 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bat du Tafallarantz eta Uzkitarantz.

 Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
331 Tafalla Barasoain • Orisoain • Artariain • Munarrizketa • Iratxeta • Leotz Uzkita

Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 331 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Orisoain atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Orisoain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Orisoain eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %4,60k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 4,60k eta 2018n % 6,70k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Orisoain) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[18]

Jaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • San Pelaioko eguna, ekainaren azken asteburuan
  • San Martingo jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
  • Orbaibarreko Boilurreko Azoka, abenduaren bigarren igandean

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikus zerrenda: «Orisoaingo kultura ondasunak»

Irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /oɾíso.ain/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. ↑ «Orisoain - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  6. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Barasoain» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) «ORISOAIN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
  10. ↑ «Nafarroako Entziklopedia Handia | ORISOAIN» www.enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
  11. ↑ «Orisoain» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  13. ↑ a b (Gaztelaniaz) «ORISOAIN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
  14. ↑ a b c María Victoria Álvarez Labiano, Orisoaingo kudeaketa-batzordeko presidente berria
  15. ↑ a b «Alexandre Duró Cazorla - Google Bilaketa» www.google.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
  16. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  17. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  18. ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Orisoain&oldid=9261234"(e)tik eskuratuta