Lyngdal

Berggrunnen i heile kommunen er grunnfjell og består hovudsakleg av gneis og granitt. Båe dei to hovuddalføra, Lyngdalen i vest og Audnedal i aust er tronge, med relativt slakt fall og bratte dalsider. Lyngdalen opnar seg lengst sør til Lyngdalssletta, som er vid og open.

I det tidlegare Lyngdal i vest når heiane opp i 300–500 meter over havet; høgast her er Kalåskniben, nær grensa til Farsund, med 504 meter over havet. Heiane i det tidlegare Audnedal i nordaust når noko høgare. Her ligg den høgaste toppen til kommunen, Ørnemyrfjellet (578 meter over havet), nær grensa mot Hægebostad og Åseral. Praktisk talt heile arealet til Lyngdal ligg under skoggrensa. Vel halvparten av kommunen sitt areal er skog, medan seks prosent er dekt av elvar og vatn.

Jordbruksareala i Lyngdal er relativt småe og utgjer noko under fem prosent av kommunearealet. Dei største jordbruksareala finn me på Lyngdalssletta. Elles er det ein del jordbruksareal i Audnedalen, nedanfor morenen som demmer opp Ytre Øydavatnet i sørenden, dessutan stadvis ved Øvre Øydavatn og Ytre Øydavatnet i Audnedalen, og i Sveindal, lengst nordaust i kommunen, der Mandalselva renn gjennom.

Den kaldaste månaden er februar, med normal på 1,2 °C, og den varmaste er juli, med normal på 16,4 °C. Mest nedbør er det i oktober, med normal på 148,7 millimeter, og minst er det i mai, med normal på 60,6 millimeter. Målingane er gjennomførte ved Mandal III målestasjon.

Folketalet i Lyngdal viste ein monaleg nedgang frå siste halvdelen av 1800-talet og fram til 1930-åra. Dette var særleg eit resultat av fråflytting frå heiegardane og ei betydeleg utvandring til Amerika, i tillegg til den meir generelle utflyttinga frå landsbygda til byane. Etter andre verdskrigen har folkemengda i Lyngdal stort sett vakse; i tiårsperioden 2009–2019 auka han til dømes med gjennomsnittleg 1,2 prosent årleg (etter grensene frå 2020), mot 1,0 prosent i Agder fylke generelt.

Av befolkninga i den nye kommunen bur 56 prosent på Lyngdalssletta, det vil seie i området mellom botnen av Lyngdalsfjorden/Rosfjorden og tettstaden Lyngdal (Alléen, Rom og Årnes), administrasjonssenteret i kommunen. Busetjinga i Audnedal er for det meste konsentrert til Audnedalen, særleg områda rundt Konsmo og Helle i sør, og Byremo i nord.

Bustadbygginga har dei siste åra vore særleg konsentrert til området Rom, ved E39, nordaust i tettstaden Lyngdal. Alléen har utvikla seg til eit handel- og servicesenter for Lyngdal og bygdene omkring. Andre tettstader er Skomrag og Svenevik, som båe ligg i indre delen av Rosfjorden. I alt bur 54 prosent av innbyggjarane til kommunen i tettstader (2018), mot 79 prosent i tidlegare Vest-Agder fylke samla sett.

Ifylgje definisjonen til Statistisk sentralbyrå er det tre tettstader i Lyngdal. Tettstadene er til saman 5,3 km², og omfattar 1 % av arealet i kommunen.

Etter offentleg administrasjon og tenesteyting er varehandel-, overnattings- og serveringsverksemd den viktigaste næringa i Lyngdal, måla i sysselsetjing, med 24 prosent av arbeidsplassane i kommunen (2018). Industrien er nest største næringa, med 15 prosent av arbeidsplassane, 26 prosent, dersom ein inkluderer byggje- og anleggsverksemd og kraft- og vassforsyning.

Industrien byggjer i stor grad på skogbruket, og den dominerande industribransjen etter sysselsetjing er trelast- og trevareindustri med 83 prosent av dei tilsette i industrien (2017). I Lyngdal er dette mellom anna Fibo-Trespo AS på kommunen sitt industriområde på Kvåvikmoen ved botnen av Lyngdalsfjorden og BerryAlloc AS på Rom. Audnedal òg har mykje verksemd i denne bransjen, som sagbruk, høvleri og ferdighusproduksjon (Konsmo Fabrikker AS). Særskilt for kommunen er at dei har mykje foredling av lauvtrevirke (Øydna Sagbruk AS) og ein tradisjonsrik tønnestavproduksjon.

Andre viktige industribransjar i Lyngdal er (prosentdel av dei industrisysselsette i 2017): verkstadsindustri (tolv prosent), næringsmiddelindustri (fire prosent) og gummi-, plast- og mineralsk industri (seks prosent).

Jordbruket er i hovudsak basert på husdyrhald, i fyrste rekkje storfe og sau. Det er elles noko hønsehold. Det blir dyrka noko poteter og grønsaker. Sidan 1950 har Lyngdal hatt éin av dei statlege planteskulane, noko som har vore viktig for skogplantinga i fylket. Skogavverkinga i 2020 utgjorde 50 250 kubikkmeter.

Lyngdal er den viktigaste turistkommunen i fylket etter Kristiansand, ikkje minst på grunn av sommartrafikken på og nær kysten. Kommunen har i alt rundt 1200 kommersielle overnattingsplassar (2015), og i tillegg rundt 2000 private hytter og 1000 oppstillingsplassar for campingvogner ved campingplassane. Nye hytteområde er under utvikling. Ein anslår at folketalet i kommunen meir enn doblar seg om sommaren.

Lyngdal har lite vasskraftproduksjon. Kommunen har eitt vasskraftverk, Helle (i drift fra 2007), med ein årleg produksjon på 3,81 gigawattimer (gjennomsnitt 1993-2020).

Av dei busette yrkestakarane i Lyngdal har 34 prosent arbeid utanfor kommunen. Av desse arbeider sju prosent i Mandal, seks prosent i Farsund og Flekkefjord, fem prosent i Kristiansand, tre prosent i Lindesnes og to prosent i Kvinesdal (2018).

Sørlandsbanen fylgjer Audnedalen frå Konsmo til Audnedal stasjon (54 kilometer frå Kristiansand), og går så vestover gjennom Hægebostadtunnelen, til Snartemo stasjon i Hægebostad. Herfrå er det bussamband sørover til Lyngdal tettstad og Farsund. Lyngdal har elles bussamband med Mandal og Kristiansand.

E39 (Ålborg–Kristiansand–Stavanger–Bergen–Trondheim) går gjennom Lyngdal. Ved Rom kryssar den fylkesveg 43 (Farsund–Lyngdal–Eiken), som knyter saman E39 og indre veg gjennom Agder, fylkesveg 42 Arendal–Evje–Egersund. Gjennom nordre del av Lyngdal går fylkesveg 461 over heia frå Liknes til Kvås og vidare til Konsmo i Audnedalen, og så til fylkesveg 455 i Lindesnes kommune. Fylkesveg 460 følgjer Audnedalen, og knyter saman E39 i Vigeland i Lindesnes med fylkesveg 42, som kryssar dalen i nord.

Lyngdal har moderne djupvasskai i Agnefest. inst i Rosfjorden.

KVS-Lyngdal, tidlegare Lyngdal jordbruksskule, ligg i kommunen, og er ein vidaregåande skule eigd av Indremisjonsforbundet, med ei rekkje yrkesfaglege linjer. Nord i kommunen ligg Kvås folkehøgskule, som tilhøyrer Norsk Luthersk Misjonssamband. Det er fylkeskommunal vidaregåande skule, med yrkesretta linjer, på Byremo.

Lyngdal høyrer til Agder politidistrikt, Agder tingrett og Agder lagmannsrett.

Lyngdal er med i regionrådet Lister interkommunale politiske råd, saman med Farsund, Flekkefjord, Hægebostad, Kvinesdal og Sirdal.

Lyngdal kommune omfattar dei tre sokna Lyngdal, Grindheim og Konsmo, i Lister og Mandal prosti (Agder og Telemark bispedømme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde tidlegare Lyngdal til Lister fogderi i Lister og Mandals amt. Tidlegare Audnedal høyrde til Mandal fogderi i same amt.

Lyngdal har talrike oldtidsfunn. Vest for Konsmo finn ein restar etter ei bygdeborg frå folkevandringstida. Ifølgje sagaen vitja Heilag-Olav Seløy i Lyngdal hausten 1028; restane av ei steinkyrkje der blir sett i samband med dette. Ved Lyngdal kyrkje står Per Palle Storms minnesmerke over Heilag-Olav. På Markøy står restane etter eit kolblussfyr, som vart nedlagt i 1844, etter å ha fungert som tvillingfyr for Lindesnes fyr frå 1725.

Lyngdal og Austad kyrkjer er båe trekyrkjer med krossplan, frå høvesvis 1848 og 1803. Også Grindheim (frå 1783) og Konsmo (frå 1802) er trekyrkjer med krossform. Grindheim kyrkje er rikt dekorert innvendig. Kvås kyrkje er ein langkyrkje i tre frå 1836.

Nordvest i kommunen ligg Undalens molybdengruver, som var i drift under fyrste verdskrigen. Det har i tillegg vore sporadisk drift på jernmalm i Brandsdalen. På Hausvikodden, ved munninga av Rosfjorden, ligg eit kystfestningsanlegg frå andre verdskrigen.

Audna er den nest-viktigaste fiskeelva på Sørlandet, etter Mandalselva. Elva var den første i landet som vart fullkalka, for å eliminere skadane etter sur nedbør. I Lyngdalsvassdraget går laksen opp til den 36 meter høge Kvåsfoss.

Kommunevåpenet til nye Lyngdal kommune (godkjent i 2020) viser eit kvitt tre ved ei elv på grøn bakgrunn. Det symboliserer at skogbruk og landbruk står sterkt i den nye samanslåtte kommunen, men også at folket der er oppteke av vekst og rørsle.

Namnet kjem av elva Lygna, avleidd av norrønt logn, ‘stille, roleg', som siktar til dei mange rolege partia til elva gjennom Lyngdalen.

• Agder
• Noregs geografi

• Lyngdal kommune sine nettsider
• Statistisk sentralbyrå: Kommunefakta Lyngdal

• Eikeland, Sigmund: Lyngdal: fra istid til nåtid, 1981
• Knudsen, Sigurd Ernst, red.: Lyngdal kirke 150 år 1848–1998, 1998, isbn 82-994729-0-3
• Lian, Oddleif og Klev, Ådne Fardal: Lyngdal, 1981–99, sju bind, isbn 82-991979-0-2
• Lyngdal i bilder i det 20. århundre, 2003, to bind
• Bergstøl, Tore: Konsmoboka, 1964–66, to bind
• Breilid, Magnus: Bjelland, bind 1: Gards- og ættesoge, 1965
• Breilid, Magnus: Grindheim, bind 1: Gards- og ættesoge, 1966
• Breilid, Magnus: Kultursoga for Bjelland og Grindheim, 1974