Vilhelm Andreas Wexelsen

V.A. Wexelsen var son av Fredrik Nannestad Wexelsen – som var systerson av den framståande grundtvigianaren W.A. Wexels i Kristiania. Trønderske folkeopplysarar som Ole Vig og Anders Reitan var familievener, og gjennom ungdomsåra fekk Wexelsen med seg mange stemne, talar og samtalar i Grundtvigs ånd.

Oppveksten fall saman med dei åra faren var prest på Bakklandet (1852–1867). Fram til byutvidinga i 1864 var det ein forstad til Trondheim. Dei fleste som budde der, var fattige fiskarar, sjøfolk, verftsarbeidarar og handverkarar. Fredrik Wexelsen synte stor omsut for dei sosiale og kulturelle kåra til sokneborna, og nærkontakten med utfordringane på Bakklandet var med og vekte sonen sitt engasjement for opplysning og radikal politikk.

I studieåra (1867–1872) var Wexelsen minst like oppteken av dei åndelege brytingane i samtida som av fagstudiet. Han var med både i den grundtvigske «Torsdagsforeningen» og i Bjørnsons meir politiske «Mandagsforening». Den gamle Grundtvig, Chr. Bruun og Johan Sverdrup var kvar på sitt vis viktige inspiratorar.

Demokratisering og folkeleggjering var sentrale prinsipp for Wexelsen – både i høve til kyrkje og kristendom og i høve til kultur og språk. Gjennom heile karrieren støtta han målsaka.

Våren 1880 vitja han gode vener på folkehøgskulen i Stjørdal. Heimkomen til Kolvereid skreiv han attende og takka så mykje for samværet. Det hadde vore livfulle og hugnadsame dagar. Men i takkebrevet vart ei hending særleg framheva. Ho hadde gitt presten eit «stærkt indtryk af, at modersmål er vort hjertesprog, kun 'løs' er al fremmed tale». Kva var det som hadde teke han så sterkt? Jau: «Mest tak for hin kveldstund, da vi bekjendte vor fælles tro.» Framseiing av truvedkjenninga i nynorsk språkdrakt vart ståande som høgdepunktet for Wexelsen etter gjestinga i Stjørdal.

Som medlem av Kyrkjekomiteen var han i 1885 med og førebudde stortingsvedtaket som likestilte «det norske Folkesprog» med «vort almindelige Skrift- og Bogsprog». Som statsråd fekk han i 1892 autorisert Blix-salmane til kyrkjebruk, og same året fremja han saka som jamstelte nynorsk og bokmål i folkeskulen. Hans eigne kyrkjelydar i Overhalla var dei første som nytta retten til å innføre landsmålssalmar i gudstenestene.

Wexelsen var formann i Det Norske Samlaget 1894–1898, og i 1896 gjorde han som stortingsrepresentant framlegg om obligatorisk sidemålsstil til artium (noko som vart vedteke først i 1907). Då Noregs Ungdomslag i 1902 søkte om midlar for ein prest til å halde landsmålsgudstenester i hovudstaden, tala han som kyrkjeminister varmt for støtte til tiltaket.

Wexelsen tok sjeldan del i offentlege debattar om teologiske spørsmål. Han synest å ha hatt større respekt for tradisjonell kristenlære enn mange av dei «nygrundtvigianske» venene. Men først og fremst var han oppteken av toleranse og fridom både i kyrkja og i samfunnslivet.

Det første han gjorde i Stortinget var å tale for at ikkje berre konfirmasjonshandlinga, men også førebuinga til konfirmasjonen måtte gjerast frivillig. Han støtta sakene om reisestipend for Arne Garborg og diktargasje til Alexander Kielland, han retta kraftfull kritikk mot det konservative oppropet «til Christendommens Venner», han arbeidde for liberalisering av dissentar- og ekteskapslovgivinga, demokratiseringar i skuleverket og grundtvigske ideal om valforsamlingar og friare tilgang til å tale i kyrkjene.

Som kyrkjeminister stod Wexelsen i 1898 bak utsendinga av den fjerde versjonen av instruksane om bruk av samisk og kvensk i undervisinga, den såkalla «Wexelsen-plakaten», som stramma kraftig inn på bruken av samisk og kvensk som undervisnings- og hjelpespråk. Wexelsen fekk og sett inn ein skoledirektør for Finnmark som skulle ha ansvar for fornorskingspolitikken i fylket. Då Wexelsen-plakaten vart oppheva av Stortinget i 1959, var dette ein viktig del av å avslutta den offisielle fornorskingspolitikken.

I dei harde kulturelle og politiske kampane i 1880-åra var Wexelsen ein raud klut for dei kyrkjelege leiarane. Dei såg venstrepolitikken som eit uttrykk for avkristning. Saman med dei faste representantane for Nordre Trondhjem («det røde Amt») var Wexelsen under valkampen i 1882 med på eit opprop som førte til offentleg refs frå biskopen.

Då han to år seinare søkte soknekallet i Overhalla, karakteriserte den nye Trondheims-bispen han som «Tilhenger af den yderligste kirkelige og folkelige Liberalisme». Då han få år seinare vart utnemnd til dei høge embeta som statsråd og biskop, er det eit talande uttrykk for dei store samfunnsomveltingane i Noreg på slutten av 1800-talet.

• Vilhelm Andreas Wexelsen i Norsk biografisk leksikon
• kristendommens historie i Norge
• Norsk historie fra 1815 til 1905

• Nasjonalbiblioteket i Oslo: Brevsamling nr. 514
• Statsarkivet i Trondheim: Biskopens kopibok