rwanda

Rwanda har dei fem korte vokalane /i e a o u/ og dei fem lange vokalane /iː eː aː oː uː/, men dei korte og dei lange er ikkje skilde ortografisk, og blir begge skrivne i, e, a, o, u.

Språket har dei 24 eller 26 enkeltkonsonantane i Tabell 1, med dei fem oral artikulasjonsstadene labial, alveolar, postalveolar, palatal og velar. Dei to konsonantane i parentes har ikkje fonemisk status i alle dialektar.

Rwanda har mange konsonantgrupper, av typane NK, KK og NKK, der K = ikkje-nasal konsonant og N = nasal konsonant. Døme på NK er /mb nd nɡ mp nt nk mf ns nʃ mv nz nʒ/. Gruppene /mp nt nk/ blir uttala om lag som [mh nh ŋh]. Grupper av typen KK blir skrivne som konsonant + y eller w, der y blir uttala [c], [ɟ] eller [ɲ], mens w blir uttala [kʷ], [ɡʷ] eller [ŋʷ], som i desse døma:

• py [pc], by [bɟ], my [mɲ]
• pw [pkʷ], bw [bɡʷ], mw [mŋʷ]
• ty [tc], dy [dɟ], nny [nɲ]
• tw [tkʷ], dw [dɡʷ], nw [nŋʷ]

Språket skil mellom ein høg (H), ein låg (L) tone og ein fallande (HL) tone. Tonane er ikkje markerte ortografisk, som i dette dømet, der H er merkt med ´, L med ̀ og HL med ̂ i den fonemiske transkripsjonen:

• Ortografisk: Kino gitabo ni gishya.
• Fonemisk: /kînò ɡìtàbò nì ɡíɕà/
• Tyding: 'Denne boka er ny.'

Substantiva i rwanda har 13 genus, med eigne prefiks i eintal og fleirtal, som illustrert med fire genus i denne tabellen – ortografisk, med bindestrek mellom prefiks og stamme:

• umu-ntu 'menneske', fleirtal aba-ntu
• iki-ntu 'ting', fleirtal ibi-ntu
• uru-dodo 'tråd', fleirtal in-dodo
• aka-nwa 'munn', fleirtal utu-nwa
• ubu-shyo '(ku)flokk', fleirtal ama-shyo

Adjektiv, talord, determinativ, possessiv og verb kongruerer med substantiv i genus. Her er det illustrert med talord:

• umu-ntu u-mwe 'eitt menneske'
• aba-ntu ba-biri 'to menneske'
• iki-ntu ki-mwe 'éin ting'
• ibi-ntu bi-tatu 'tre ting'

Her er to setningar som viser korleis både adjektiv, talord og verb kongruerer med substantivet:

substantiv	talord	adjektiv	verb
igi-tabo	ki-mwe	ki-nini	ki-rahagije
bok	éi	stor	er nok
'éi stor bok er nok'

substantiv	talord	adjektiv	verb
ibi-tabo	bi-tatu	bi-nini	bi-rahagije
bøker	tre	store	er nok
'tre store bøker er nok'

Som andre bantuspråk er rwanda eit SVO-språk: Subjektet (S) står føre verbalet og objektet kjem etter, som i denne setninga:

subjekt	verbal	objekt
umuhigi	yarashe	inzovu
jeger	skaut	elefant
'jegeren skaut elefanten'

Som fleire eksempel i avsnittet om morfologi viser, står attributtane (adledda) etter kjernen (overleddet) i ein nomenfrase.