Dzieje Najnowsze, Rocznik LII – 2020, 2
PL ISSN 0419–8824
Paweł Malendowicz
https://orcid.org/0000-0003-2325-9966
Wydział Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego
w Polsce od lat osiemdziesiątych XX w.
A b s t r a k t: Artykuł przedstawia historię ruchu anarchistycznego w Polsce od lat osiemdziesiątych XX w. Pierwszą grupą anarchistyczną w Polsce po II wojnie światowej był Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, który powstał w 1983 r. W 1989 r. została utworzona Federacja
Anarchistyczna. Najważniejsze czasopisma anarchistyczne w tym okresie to: „Mać Pariadka”,
„Inny Świat” i „Przegląd Anarchistyczny”. W polskiej myśli anarchistycznej dominowały
anarchokomunizm i anarchosyndykalizm.
S ł o w a k l u c z o w e: anarchizm, transformacja polityczna, myśl polityczna, ruchy społeczne,
władza, państwo, wolność.
A b s t r a c t: The article presents the history of the anarchist movement in Poland since the
1980s. The first anarchist group formed in Poland after World War II was the Alternative
Society Movement, established in 1983. In 1989, the Anarchist Federation was founded. The
most important anarchists periodicals were: Mać Pariadka, Inny Świat (Another World), and
Przegląd Anarchistyczny (Anarchist Review). The Polish anarchist thought was dominated by
anarcho-communism and anarcho-syndicalism.
K e y w o r d s: anarchism, political transformation, political thought, social movements, power,
state, freedom.
Anarchizm to myśl polityczna, w której ideą przewodnią jest wolność interpretowana zarówno w znaczeniu pozytywnym, jako „wolność do”, jak i negatywnym, jako „wolność od”. Istotę anarchizmu stanowi uznanie całkowitej
i nieskrępowanej prawem wolności pojedynczego człowieka i dobrowolnie
http://dx.doi.org/10.12775/DN.2020.2.08
http://rcin.org.pl
184
Paweł Malendowicz
organizujących się grup ludzkich złożonych z jednostek niezwiązanych przymusem1. Z anarchistycznej krytyki hierarchicznych organizacji, w tym państwa,
wynika wizja wolnego, samorządnego i sprawiedliwego społeczeństwa, która
może być interpretowana jako utopijna i nieziszczalna, co bynajmniej nie
znaczy, że jest absurdalna2. Anarchistyczna krytyka państwa, demokracji,
instytucji hierarchicznych, a współcześnie także procesów globalizacyjnych,
może bowiem przybrać postać destrukcyjną wobec społeczeństwa wówczas,
kiedy jest realizowana, ale może być funkcjonalna wobec niego, kiedy jest
nierealizowana, ale wskazuje istotne zakłócenia w funkcjonowaniu państwa,
systemu politycznego, gospodarki, elit społecznych czy instytucji.
Ruch anarchistyczny w Europie kształtował się od drugiej połowy XIX w.
Z tego okresu pochodzą dzieła anarchistów, do których odwołują się ich współcześni akolici. Anarchizm to jednak nie tylko wizja wolnego społeczeństwa,
oparta na idei sprawiedliwości i równości, ale także aktywność organizacyjna
i propagandowa na poziomie międzynarodowym, jak również działalność terrorystyczna. Przełom XIX i XX w. przeszedł do historii jako czas terroryzmu
motywowanego anarchizmem3.
Na ziemiach polskich anarchizm przełomu XIX i XX w. rozwijał się
w postaci spontanicznie powstających, często efemerycznych grup, a także
aktywności prekursorów polskiego anarchizmu. Idee anarchistyczne propagowali m.in. wybitny biochemik Augustyn Wróblewski (1866 – ok. 1913)4
i lekarz Józef Zieliński (1861–1927)5. Źródeł polskiej myśli anarchistycznej
współcześni jej akolici poszukiwali w dziełach i aktywności pisarza i działacza politycznego Jana Wacława Machajskiego (1866–1926) oraz myśliciela
społecznego, socjologa i psychologa Edwarda Abramowskiego (1868–1918),
a także w aktywności anarchistów w czasie rewolucji lat 1905–1907 w Rosji
i Królestwie Polskim, przedwojennych strukturach organizacyjnych, jak np.
Anarchistycznej Federacji Polski (AFP), która działała w latach dwudziestych
i trzydziestych XX w., czy w powstałym w 1939 r. Związku Syndykalistów
Polskich (ZSP). Wzorami aktywizmu motywowanego ideami anarchistycznymi
były dla nich takie postaci, jak Tomasz Pilarski (1902–1977), którego życiorys mógłby posłużyć za kanwę filmu sensacyjnego, czy anarchiści aktywni
1
2
3
4
5
L. Kulczycki, Anarchizm w obecnym ruchu społeczno-politycznym w Rosji, Warszawa 1907,
s. 4.
J. Muszyński, Anarchizm. Rzecz o nieziszczalnej wolności, Warszawa 1982, s. 6.
Zob. B.W. Tuchman, The Proud Tower. A Portrait of the World Before the War, London
1966; W. Potkański, Terroryzm na usługach ugrupowań lewicowych i anarchistycznych
w Królestwie Polskim do 1914 roku, Warszawa 2014.
Zob. A. Wróblewski, Anarchista z rozpaczy, wybór, wstęp, przypisy R. Antonów, Kraków
2011; A. Łaniewski, Augustyn Wróblewski: krakowski anarchista i „adwokat umarłych”,
„Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2010, t. XLV, s. 277–297.
Zob. A. Jeleń, Dr Józef Zieliński – polski anarchista w Paryżu, w: Studia z dziejów polskiego
anarchizmu, red. E. Krasucki, M. Przyborowski, R. Skrycki, Szczecin 2011, s. 174–187.
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
185
w ramach ruchu oporu antyhitlerowskiego6. Dzieje polskiego anarchizmu
tego okresu wieńczy koniec II wojny światowej i początek Polski Ludowej.
Od tego czasu anarchizm jako ruch polityczny przestał istnieć, a nieliczne
przykłady aktywności motywowanej anarchizmem, w formie towarzyskich
spotkań i spontanicznych wystąpień artystycznych oraz związanej z okresem
kontestacji młodzieżowej lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w.,
miały charakter epizodyczny i efemeryczny. Anarchizm odrodził się w latach
osiemdziesiątych wraz z kształtowaniem się szerokiego i pluralistycznego
ruchu opozycyjnego wobec państwa socjalistycznego.
Celem artykułu jest odtworzenie i usystematyzowanie procesu odradzania
się ruchu anarchistycznego w Polsce od lat osiemdziesiątych XX w. oraz jego
kształtowania się na przełomie XX i XXI w., ze szczególnym uwzględnieniem
jego struktur organizacyjnych, działalności publicystycznej i propagandowej
oraz innych inicjatyw i akcji społecznych. W artykule scharakteryzowane
zostały także główne nurty myśli anarchistycznej oraz stanowiska anarchistów
wobec wybranych wyzwań i problemów politycznych Polski, w tym przemian
1989 r. i wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, a także stosunek anarchistów
do państwa, systemu politycznego i elit politycznych. Cele te autor osiągnął
poprzez analizę dokumentów i publikacji ruchu anarchistycznego z przełomu
XX i XXI w. Ich wstępna analiza, a także wyniki badań naukowych w przedmiotowym zakresie7 posłużyły do sformułowania hipotezy, zgodnie z którą
anarchizm w Polsce w tym okresie odradzał się i kształtował w oparciu
o maksymalistycznie interpretowaną ideę wolności, jako ruch pozostawał na
marginesie form aktywności politycznej w Polsce, jednocześnie kwestionując
kierunki przemian politycznych i gospodarczych w kraju.
Odrodzenie anarchizmu w latach osiemdziesiątych XX w.
Przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. to czas, kiedy do
Polski przenikały idee nowych subkultur młodzieżowych. Wśród nich była
6
7
Zob. R. Chwedoruk, Ruchy i myśl polityczna syndykalizmu w Polsce, Warszawa 2011.
Na temat historii anarchizmu na ziemiach polskich zob. W. Kołodziej, Anarchizm i anarchiści
w Rosji i Królestwie Polskim, Toruń 1992; Anarchizm i anarchiści na ziemiach polskich do
1914 roku, zebrał i oprac. H. Rappaport, Warszawa 1981; A. Łaniewski, Wizerunek anarchistów i anarchii na łamach „Naprzodu” i „Robotnika” (1892–1927), „Dzieje Najnowsze” 2014,
nr 4; W. Potkański, Działalność ruchów anarchistycznych w Królestwie Polskim na przełomie
XIX i XX stulecia, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” 2014, nr 4, s. 99–113; D. Wierzchoś, Polscy anarchiści podczas rewolucji i wojny domowej w Rosji (1917–1920), w: Studia
z dziejów anarchizmu (2). W dwusetlecie urodzin Michaiła Bakunina, red. R. Skrycki,
Szczecin 2016, s. 225–245. Anarchizm w Polsce przełomu XX i XXI w. był przedmiotem
takich opracowań zwartych, jak m.in.: R. Antonów, Pod czarnym sztandarem. Anarchizm
w Polsce po 1980 roku, Wrocław 2004; P. Malendowicz, Polski ruch anarchistyczny wobec
współczesnych wyzwań politycznych, Piła 2007.
http://rcin.org.pl
186
Paweł Malendowicz
subkultura punk. Treści utworów muzycznych i prasy trzeciego obiegu (ziny,
fanziny) związanej z tym ruchem akcentowały problematykę kontestacji systemu politycznego i anarchiczność jako alternatywę dla państwa8. Subkulturowość idei anarchistycznych stanowiła jednak tylko podłoże zainteresowania
młodzieży tym nurtem myśli politycznej. To samo dotyczy innych subkultur,
w tym np. hipisów.
Anarchizm jako ruch społeczny kształtował się jednakże niezależnie od
subkulturowych konotacji anarchizmu. W 1983 r. w Trójmieście powstał Ruch
Społeczeństwa Alternatywnego (RSA). W czasopiśmie „Homek”, które ruch ten
wydawał w Gdańsku, jego założyciele oświadczyli, że domagają się amnestii,
rozbrojenia, zniesienia kary śmierci i obowiązkowej służby wojskowej. Byli
przeciwko władzy i państwu. Wolność uznali za wartość najwyższą. Postulowali budowę społeczeństwa alternatywnego, czyli „niezależnie myślących
wspólnot, działających poprzez tworzenie klubów dyskusyjnych, niezależne
wydawnictwa i ośrodki twórcze (kulturalne i naukowe), aż po niezależną
działalność gospodarczą. Wszystko to poza policyjnymi strukturami państwa”9.
To oznaczało utożsamianie się członków RSA z anarchizmem.
Poza aktywnością wydawniczą w ramach alternatywnego obiegu prasy
RSA organizował spotkania klubu dyskusyjnego, a także inicjował manifestacje i happeningi. Istotną inicjatywą było utworzenie Porozumienia Grup
Niezależnych „Wolność” w 1984 r. Należały do niego trójmiejskie organizacje
młodzieżowe10.
Od końca lat osiemdziesiątych nieliczne i kilkuosobowe grupy RSA powstawały w innych regionach Polski, m.in. w Warszawie, Sochaczewie, Chełmnie,
Białymstoku, Zakopanem, Szczecinie, Poznaniu, Łodzi, Słupsku, Lublinie,
Krakowie i Rzeszowie. Grupy w tych miastach działały pod różnymi nazwami11.
Proces restytucji anarchizmu w Polsce wiązał się także z powstałą w 1985 r.
nieformalną organizacją Ruch „Wolność i Pokój” (WiP). Uczestnicy WiP byli
pacyfistami, ale współtworzyli ją także anarchiści. W deklaracjach ruch
ten zwracał uwagę na zagrożenie wojną (także atomową), prawa człowieka,
wyzwolenie narodowe i potrzebę ochrony środowiska12.
Podobne znaczenie dla kształtowania się anarchizmu miało powstanie
we Wrocławiu Pomarańczowej Alternatywy, której działalność objęła przede
wszystkim aktywność happeningową o największym natężeniu w latach
1986–1989. Nazywana ona była „najbardziej kolorowym przejawem polskiej
opozycji antykomunistycznej”. Jej symbolem stał się krasnoludek, a to za
sprawą graffiti krasnali malowanych przez jej lidera w czasie stanu wojennego
8
9
10
11
12
Por. J. Donaghey, Punk and Anarchism. UK, Poland, Indonesia, Loughborough 2016,
s. 70–90.
Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, „Homek” 1983, nr 2, s. 1.
J.P. Waluszko, Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, Sopot 1992, s. 5.
Ibidem, s. 1–14.
Ruch Wolność i Pokój, Deklaracja ideowa, „A Ceppella” 1987, nr 3, s. 7–8.
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
187
na plamach powstałych wskutek zamalowywania antykomunistycznych
napisów na murach miast przez służby bezpieczeństwa. Działała ona także
poza Wrocławiem, m.in. w Warszawie, Poznaniu, Krakowie i Łodzi. Istotne
znaczenie dla oblicza i aktywności Pomarańczowej Alternatywy miała postać
jej charyzmatycznego lidera Waldemara Fydrycha, zwanego „Majorem”,
a następnie „Komendantem Twierdzy Wrocław”. W Pomarańczowej Alternatywie działali młodzi ludzie, którzy po latach tworzyli elity artystyczne
kraju, a już w XXI w. również elity polityczne13.
W tym okresie ruch anarchistyczny nie funkcjonował w formie skrystalizowanej. Tworzony był przez RSA, który można określić mianem protagonisty anarchizmu kolejnej dekady, a także grupy „anarchizujące”, choć nie
anarchistyczne, jak WiP czy Pomarańczowa Alternatywa.
W 1988 r. RSA, anarchiści z WiP oraz formacja artystyczna Totart powołali
Międzymiastówkę Anarchistyczną14. Należało do niej stworzenie warunków
służących wzajemnej komunikacji oraz integracja środowisk wolnościowych.
Międzymiastówka stawiała sobie za cel „pozbawienie państwa sensu jego
istnienia” poprzez „dążenie do eliminacji hierarchicznych struktur, dominacji
i wyzysku” oraz stworzenie stanu, w którym „społeczeństwo będzie się samo
organizować w wolne wspólnoty i zrzeszenia”15. Cele i formy aktywności
anarchistów i młodzieży alternatywnej stanowiły jedną z przyczyn zainteresowania się tym ruchem przez Służbę Bezpieczeństwa16.
Struktury organizacyjne i główne ośrodki anarchizmu w Polsce
w latach dziewięćdziesiątych XX w. i od 2000 r.
W 1989 r. na zjeździe anarchistów w Dobrzeniu Wielkim Międzymiastówka
przekształciła się w Federację Międzymiastówki Anarchistycznej. W tym
samym roku zmieniła ona nazwę, przeistaczając się w Federację Anarchistyczną (FA). Odeszły z niej jednak osoby związane z formacją artystyczną
Totart. Natomiast anarchiści ze Śląska rozpoczęli działalność jako Grupa
13
14
15
16
Pomarańczowa Alternatywa, http://www.pomaranczowa-alternatywa.pl/tekst,pomaranczowaalternatywa,232.html (dostęp: 22 I 2020). Zob. też: W. Fydrych, Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław 2001; R. Zybrant, Wrocławskie organizacje opozycyjno-kontrkulturowe
z lat 80. XX wieku i ich wpływ na powstanie Pomarańczowej Alternatywy, w: 80s Again!
Monografia poświęcona latom 80. XX wieku, red. A. Jabłońska, M. Koryciński, Warszawa
2017, s. 5–21.
J.P. Waluszko, op. cit., s. 7.
Deklaracja MA, „Rebeliant Poranny” [b.d.w.], nr 1, s. 2.
Zob. A. Łaniewski, „Dążność do opanowania ruchu”. Anarchiści lat 80. XX w. w świetle
dokumentów i archiwów IPN, w: Studia z dziejów polskiego anarchizmu…, s. 248–262;
Wszyscy proletariusze bądźcie piękni! Pomarańczowa Alternatywa w dokumentach aparatu
represji PRL (1987–1989), wstęp, wybór, oprac. J. Dardzińska, K. Dolata, Wrocław 2011.
http://rcin.org.pl
188
Paweł Malendowicz
An Arche. Opuściła ona FA w 1998 r. Jedną z przyczyn były różnice ideowe
pomiędzy anarchistami17.
Po okresie gwałtownego rozwoju ruchu anarchistycznego w ostatniej
dekadzie XX w., nastąpił czas jego krystalizacji jakościowej i stabilizacji
ilościowej po 2000 r. W 2002 r. Federacja liczyła 24 sekcje. Działały one
w takich miastach, jak: Toruń, Wrocław, Ostrowiec, Słupsk, Warszawa, Gdańsk
(Trójmiasto), Poznań, Kraków, Łódź, Białystok, Sochaczew, Koszalin, Kielce,
Zielona Góra, Inowrocław, Biała Podlaska, Rzeszów, Żyrardów, Częstochowa,
Lubaczów, Krosno, Szczecin, Lublin, Ciechanowiec18. W 2006 r. sekcje FA
prowadziły działalność w Warszawie i oddzielnie na warszawskiej Pradze,
Toruniu, Wrocławiu, Słupsku, Poznaniu, Krakowie, Łodzi, Białymstoku,
Zielonej Górze, Inowrocławiu, Białej Podlaskiej, Rzeszowie, Częstochowie,
Szczecinie, Lublinie, Opolu, Ciechanowie, Przasnyszu, Kędzierzynie-Koźlu,
Gorzowie Wielkopolskim, Żyrardowie, Łasinie, Trójmieście. Działała również
nowa sekcja na Śląsku. Łącznie w tym roku istniało 25 sekcji19. W 2008 r.
FA tworzyły m.in. grupy z Warszawy, warszawskiej Pragi, Śląska, Torunia,
Słupska, Trójmiasta, Poznania, Piły, Krakowa, Łodzi, Zielonej Góry, Inowrocławia, Częstochowy, Szczecina, Lublina, Opola, Ciechanowa, Kędzierzyna-Koźla,
Gorzowa Wielkopolskiego, Żyrardowa, Łasina, Piły oraz Dublina w Irlandii20.
W 2020 r. FA działała w 16 regionach: w Bydgoszczy, Częstochowie, Gnieźnie, Krakowie, Koninie, Lesznie, Lublinie, Łodzi, Nowym Sączu, Ostrowie,
Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu, na Śląsku21. Koniec
drugiej dekady XXI stulecia to spadek liczby sekcji FA.
Podczas 30 lat istnienia FA miała dwie sekcje zagraniczne: efemeryczną
w niemieckim Werl22 w latach dziewięćdziesiątych oraz wcześniej wymienioną, w irlandzkim Dublinie. Niezmiennie w analizowanym okresie działały
sekcje w Poznaniu, Warszawie, Krakowie, Gdańsku, Łodzi i Wrocławiu. Poza
nimi funkcjonowanie ruchu cechowała wysoka płynność. Działalność sekcji
koordynowana była przez nieregularne zjazdy, których do 2010 r. odbyło
się 37. Ten rok okazał się przełomowy dla FA, gdyż podczas zjazdu przyjęta
została nowa „Płaszczyzna ideowa”, która zastąpiła określającą ideowe oblicze
Federacji „Płaszczyznę większościową”, opracowaną w 1989 r.23
Liczba uczestników ruchu anarchistycznego zmieniała się. Sekcje tworzone
były przez grupy kilku lub kilkunastoosobowe, rzadziej kilkudziesięcioosobowe,
17
18
19
20
21
22
23
P. Malendowicz, op. cit., s. 29; J.P. Waluszko, op. cit.
Federacja Anarchistyczna, www.fa.most.org.pl/fa (dostęp: 17 IX 2002).
Federacja Anarchistyczna, http://fa.most.org.pl/?go=sekcje (dostęp: 20 XII 2006).
Federacja Anarchistyczna, http://fa.most.org.pl/?go=adress (dostęp: 25 XI 2008).
Federacja Anarchistyczna, http://federacja-anarchistyczna.pl/ (dostęp: 22 I 2020).
Sekcja Polonijna F.A. w Niemczech!, „Biuletyn Informacyjny Federacji Anarchistycznej”
[b.d.w.], nr 4, s. 2.
37. Zjazd Federacji Anarchistycznej w Poznaniu, 10 II 2010, https://www.rozbrat.org/
informacje/ruch/640-37-zjazd-federacji-anarchistycznej-w-poznaniu (dostęp: 22 I 2020).
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
189
tylko w przypadku grup z Gdańska w latach dziewięćdziesiątych oraz Poznania w tym czasie i po 2000 r. liczebność sekcji była wyższa. Należy dodać, że
określenie dokładnej liczby anarchistów w poszczególnych miastach Polski
nie jest możliwe właśnie z uwagi na wspomnianą płynność ruchu, zmienność
czasową i efemeryczność sekcji. Ponadto anarchizm cechowała stopniowalność
uczestnictwa w ruchu. Jego jądro stanowił pierwszy krąg anarchistów – osób
zaangażowanych w ruch, publicystów, organizatorów wystąpień publicznych
i liderów wyznaczających kierunki działalności ruchu. W kolejnych kręgach
znajdowali się uczestnicy bierni bądź okresowo aktywni, a następnie jego
sympatycy, w tym wspierający publiczne wystąpienia FA i innych organizacji,
a także czytelnicy prasy anarchistycznej.
Poza FA na poziomie krajowym działały inne organizacje anarchistyczne.
Wśród nich wymienić należy Ogólnopolski Związek Zawodowy Inicjatywa
Pracownicza, który jako nieformalna grupa powstał w 2001 r., a jako związek
zawodowy został zarejestrowany w 2004 r.24 Na forum krajowym od 2007 r.
działał także Związek Syndykalistów Polski, który stanowił sekcję Międzynarodowego Stowarzyszenia Pracowników (The International Workers Association)25. Międzynarodówka ta powstała w Berlinie w 1922 r. W odróżnieniu
od Związku Syndykalistów Polski FA nie była członkiem międzynarodowych
struktur ruchu anarchistycznego, w tym przede wszystkim Międzynarodówki
Federacji Anarchistycznych (The International of Anarchist Federations),
która powstała w 1968 r. w miejscowości Carrara we Włoszech26.
Główna aktywność ruchu anarchistycznego w Polsce miała jednak charakter
lokalny. Poza sekcjami FA istniały setki nielicznych i najczęściej efemerycznych
grup angażujących się w działalność publicystyczną, akcje społeczne i inicjatywy skierowane przeciwko innym ruchom politycznym, w tym przede wszystkim ruchowi neofaszystowskiemu. Istotną formą anarchistycznej aktywności
było tworzenie wspólnot autonomicznych, tzw. squatów. Squatowanie polegało
na zajmowaniu opuszczonych miejsc lub budynków bez pozwolenia ich właścicieli27. Wspólnoty takie powstały w kilku miejscowościach, a największy squat
w Polsce został utworzony w 1994 r. w Poznaniu. Mieszkańcy i goście squatu
Rozbrat angażowali się w liczne akcje społeczne, w tym przede wszystkim
w działalność antyeksmisyjną, antymilitarną, kulturową, artystyczną, ekologiczną, edukacyjną oraz na rzecz imigrantów i propagowania idei libertarnych28.
24
25
26
27
28
Inicjatywa Pracownicza 2001–2011 – kalendarium wydarzeń, „Inicjatywa Pracownicza”
2011, nr 31, s. 12.
International Workers Association, 7 VII 2012, https://iwa-ait.org/content/addresses (dostęp:
22 I 2020).
International of Anarchist Federations, http://i-f-a.org/ (dostęp: 22 I 2020); „Biuletyn
Informacyjny Federacji Anarchistycznej” 1997, nr 22 (11), s. 2–4; Documentos de la Internacional de Federaciones Anarquistas, Carrara 2001.
An Introduction to Squatting, „Mesho” 2008, s. 2.
Radykalny Poznań. Rozbrat.org, http://www.rozbrat.org/ (dostęp: 22 I 2020).
http://rcin.org.pl
190
Paweł Malendowicz
Marginesem aktywności ruchu anarchistycznego w Polsce była działalność
mająca znamiona terroryzmu. W 1991 r., m.in. w Gdańsku i Grudziądzu, działał
Ludowy Front Wyzwolenia. W tym okresie grupa przeprowadziła zamachy na
ambasadę Izraela, pomieszczenia LOT w Gdańsku, konsulat radziecki w Gdańsku i obrzuciła butelkami z benzyną Wojskową Komendę Uzupełnień w Grudziądzu. Jej członkowie zostali ujęci przez policję i Urząd Ochrony Państwa29.
Natomiast w 2016 r. anarchiści niezrzeszeni w Federacji planowali zamach
na jeden z komisariatów w Warszawie. Zostali również ujęci przez policję30.
Wśród innych lokalnych struktur działających w latach dziewięćdziesiątych XX w. i w kolejnej dekadzie wymienić należy m.in. takie jak: Lubelska
Autonomiczna Grupa Anarchistów, De Doxa z Wrocławia, Zielonogórska Grupa Anarchistyczna, Bielska Bojówka Anarchistyczna, Grupa An
Arche z Katowic, Autonomiczna Grupa Aktywności z Kielc, Grupy Antypaństwowe z Łukowa i Kielc, Grupa Aktywności Pińczowskiej, artystyczna
Komuna Otwock, anarchofeministyczne Wiedźma z Siedlec i Koedukacyjna
Unia Rewolucyjno-Wyzwoleńczo-Anarchistyczna z Warszawy31.
Prasa anarchistyczna
Poza strukturami organizacyjnymi przejawem aktywności ruchu anarchistycznego była działalność wydawnicza. W analizowanym okresie prace
wydawnicze ruchu objęły prasę i pozycje zwarte, głównie o charakterze
broszurowym. Szczególną rolę w systemie obiegu informacji i komunikowania ruchu anarchistycznego pełniła prasa. Poza funkcjami informacyjnymi
stanowiła ona forum dyskusyjne i środek kształtowania opinii anarchistów
oraz umożliwiała wzajemne komunikowanie.
Cechą prasy ostatnich dwóch dekad XX w. była prostota wydawnicza.
Niektóre tytuły nie odbiegały sposobem druku i jakością wydawniczą od prasy
anarchistycznej sprzed II wojny światowej, np. wydawanego przez AFP „Głosu
Anarchisty”. Prasa anarchistyczna była zwykle powieleniem przy użyciu ksero
stron pisanych na maszynie z wklejonymi ilustracjami. Już jednak w ostatnim
dziesięcioleciu XX w. forma wydawnicza prasy ewoluowała, a coraz większa
liczba tytułów stopniowo ulegała profesjonalizacji poligraficznej. Podobnie jak
przy liczebności struktur anarchistycznych, tak i w przypadku prasy tego ruchu
nie są znane dokładne nakłady czasopism. Nieprofesjonalne tytuły powielano
w nakładach od kilku i kilkudziesięciu egzemplarzy, ale tytuły profesjonalne,
29
30
31
M. Rzeszut, Grudziądzcy „terroryści” przypomnieli o sobie, „Gazeta Pomorska” 1991, nr 239,
s. 1; Ja anarchista. Wywiad z Piotrem Ratyńskim, „Gazeta Pomorska” 1992, nr 86, s. 5.
Anarchiści planowali zamach na komisariat w Warszawie. Policja złapała ich na gorącym
uczynku, 25 V 2016, https://www.newsweek.pl/polska/anarchisci-planowali-zamach-nakomisariat/9m9c3pn (dostęp: 22 I 2020).
P. Malendowicz, op. cit., s. 30–67.
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
191
o wysokim poziomie edytorskim, zwielokrotniane w drukarniach, wydawano
w nakładach przekraczających kilkaset sztuk, niekiedy w tysiącach egzemplarzy, choć niezbyt często. Różne były objętości czasopism: od 1 strony do
ponad 300. Do redakcji czasopisma należała zwykle jedna osoba, rzadziej
kilka. Redakcje stanowiły substytut struktur organizacyjnych. Wokół nich
gromadzili się sympatycy anarchizmu. Także tematyka czasopism była zróżnicowana – od prasy typowej dla subkultur młodzieżowych, ubogiej w treści,
ale bogatej w grafikę, do profesjonalnych, podejmujących istotne tematy
analitycznych publikacji. Pod koniec pierwszej dekady XXI w. działalność
wydawnicza anarchistów nie odznaczała się już jednak taką dynamiką, jak
w poprzedniej dekadzie. Przyczyną było mniejsze zainteresowanie anarchizmem
ludzi młodych, a także przenoszenie aktywności publikacyjnej do Internetu.
Tytuły anarchistycznych periodyków miały charakter ideologiczny, informacyjny, sprofilowany, subkulturowy bądź prowokacyjny. Wśród głównych
wydawnictw wymienić należy takie jak: „Mać Pariadka” (wydawana w latach
1990–2005 z przerwami, ze zmiennie formułowanymi podtytułami), „Przegląd
Anarchistyczny” (publikowany od 2003 r., początkowo jako „Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej”), „Inny Świat” (wydawany od 1993 r.). Inne
tytuły wydawane na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.
to m.in.: „Homek” (od 1983 r.), „A Cappella”, „Fraternité”, „Rewolta”, „Anarcholl”,
„Psychopata”, „Rebeliant Poranny”, a następnie od ostatniej dekady XX w. po
kolejne stulecie – np.: „A-tak”, „Gazeta An Arche”, „Antypolityka”, „Inicjatywa
Pracownicza”, „Ulica”, „Czarna Gwiazda”, „Czarny Blok”, „Czarny Sztandar”,
„Wybór Polityczny”, „Lokomotywa Bez Nóg”, „Parada Krytyczna”, „Monada”,
„Podaj Dalej”, „Robol”, „Zmowa Robotnicza”, „Syndykalista”, „Szerszuń”, „Tej”,
„Uczeń i Uczennica”, „Buntownik”, „Biuletyn Informacyjny Anarchistycznego
Czarnego Krzyża”, „Biuletyn Informacyjny Federacji Anarchistycznej”. Tylko
nieliczne oznaczano ISSN i można je było nabyć w salonach prasowych. Inne
kolportowano w ramach alternatywnego obiegu prasy i wydawnictw zwartych.
Udział anarchistów w działalności akcyjnej
Poza strukturami organizacyjnymi i redakcjami czasopism anarchiści inicjowali
inne przedsięwzięcia nietemporalne. Jednym z nich był udział w tworzeniu
i organizowaniu w kraju Pacyfistycznych Komend Uzupełnień (PKU). Funkcjonowały one w okresie powszechnego i obowiązkowego poboru do wojska.
Ich działacze protestowali przeciwko przymusowi poborowemu młodych ludzi
i opowiadali się za jego likwidacją. Pomagali też osobom chcącym uniknąć
służby wojskowej w uzyskaniu możliwości odbycia służby zastępczej. Na przełomie wieków istniało w Polsce kilkadziesiąt punktów PKU32.
32
Pacyfistyczna Komenda Uzupełnień. Wywiad z R. Barankiem, „Młyn. Nieokrzesany dwutygodnik młodzieżowy” [b.d.w.], s. 1.
http://rcin.org.pl
192
Paweł Malendowicz
Inną inicjatywą była aktywność w ramach Anarchistycznego Czarnego
Krzyża (ACK, The Anarchist Black Cross). To międzynarodowa sieć grup
anarchistycznych i pojedynczych osób pomagających więźniom i osobom represjonowanym za antyautorytarne przekonania i działalność społeczno-polityczną.
ACK organizował pomoc prawną oraz materialną i prowadził kampanie na
rzecz uwolnienia więźniów i zaprzestania represji wobec nich. Działania tego
rodzaju, w czasie których używana była nazwa ACK, prowadzono w Polsce
od 1994 r. W latach 1996–2003 istniała ogólnopolska sieć ACK. Składała się
ona z autonomicznych, lokalnych grup i osób. W 1996 r. tworzyły ją grupy
z Warszawy, Opola, Poznania, Zielonej Góry, Dąbrowy Górniczej, Słupska,
Bogatyni, Trójmiasta i Krakowa, a w kolejnych latach grupy z Wrocławia,
Wodzisławia, Ciechanowca, Koszalina, Radomia, Torunia, Bydgoszczy, Gliwic, Płocka, Krosna, Łodzi i Lublina. W 2003 r. na liście ośrodków ACK
widniały adresy grup z Poznania, Łodzi, Trójmiasta, Wrocławia i Warszawy.
Po 2003 r. ACK jako sieć przestała istnieć z uwagi na nikłe zainteresowanie
jej działalnością. Od tego czasu na forum lokalnym działały tylko nieliczne
grupy ACK33.
Anarchiści uczestniczyli także w kampanii „Żaden człowiek nie jest nielegalny” (No One Is Illegal), która rozpoczęła się w 1997 r. w Niemczech.
Celem kampanii była pomoc imigrantom. Jej uczestnicy sprzeciwiali się
deportacjom i propagowali ideę likwidacji granic państwowych. W Polsce
formą kampanii były demonstracje, działalność wydawnicza i organizacja
obozów antygranicznych. Jeden z nich w 1999 r. odbył się w niemieckim Zittau
(Żytawa)34.
Inną formą anarchistycznej aktywności była kampania „Jedzenie zamiast
bomb” (Food Not Bombs). Polscy anarchiści prowadzili ją od lat 1998–1999.
Miała ona charakter antymilitarny. W jej zakresie organizowali zbiórki pieniędzy i żywności dla najuboższych35. Później jej przejawem było przygotowywanie oraz wydawanie ciepłych i darmowych posiłków wegańskich osobom
potrzebującym. Akcja stanowiła wyraz sprzeciwu wobec wojen i zbrojeń,
w kontraście z innymi potrzebami społecznymi, przede wszystkim potrzebami
ludzi żyjących na marginesie społeczeństwa36.
To wybrane przykłady aktywności anarchistów. Poza nimi angażowali
się oni w inne akcje antymilitarne, pacyfistyczne, a także ekologiczne, antyfaszystowskie, przeciwko eksmisjom, na rzecz rozwoju kultury alternatywnej, antyglobalizacyjne i w kontekście bieżących wydarzeń politycznych na
poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym.
33
34
35
36
Anarchistyczny Czarny Krzyż. Serwis informacyjny, http://www.ack.most.org.pl/ (dostęp:
23 I 2020).
Żaden człowiek nie jest nielegalny, „Wzbronione” 1999, nr 3, s. 3.
Food Not Bombs, „Inny Świat” [b.d.w.], s. 6–7.
Jedzenie zamiast bomb, http://foodnotbombs.pl/ (dostęp: 23 I 2020).
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
193
Nurty dominujące w polskim anarchizmie
na przełomie XX i XXI w.
Jako kierunek myśli politycznej anarchizm nie jest jednolity. W polskim
ruchu anarchistycznym w analizowanym okresie dominowały jego nurty –
komunistyczny i syndykalistyczny. Anarchokomunizm to w lapidarnym ujęciu
połączenie idei wspólnotowej przyszłości z wolnościowymi ideami, które legły
u podstaw anarchizmu. Ten nurt, odwołujący się do myśli Piotra Kropotkina
i Errica Malatesty, niekiedy do kolektywizmu Michaiła Bakunina, a na gruncie
polskim do myśli Wróblewskiego, reprezentowany był przez większość grup
i sekcji FA. Anarchosyndykalizm to natomiast zunifikowanie idei wolności
z formami walki i postulatem organizacji przyszłych stosunków społecznych
w oparciu o związki zawodowe. Właściwy był zatem takim związkom zawodowym, jak Inicjatywa Pracownicza i Związek Syndykalistów Polski.
Poza tym w polskim ruchu anarchistycznym działały grupy anarchofeministyczne, np. Wiedźma. Anarchofeminizm to kwestionowanie hierarchii płci,
a następnie upatrywanie możliwości osiągnięcia wolnościowego społeczeństwa
za sprawą likwidacji męskiej dominacji. Przeciwko autorytaryzmowi kultury
opowiadali się anarchiści sytuacjoniści, skupieni głównie wokół redakcji
czasopism „Rewolta”, „Monada” i „Parada Krytyczna”. Niemal do końca lat
dziewięćdziesiątych ruch anarchistyczny w Polsce współtworzyli śląscy libertarianie z Grupy An Arche. Dominującymi wartościami w libertarianizmie były
wolność i własność w ujęciu indywidualistycznym. Taka koncepcja wolności
indywidualnej zdecydowała o odejściu tej grupy z FA. W ruchu działali też
tzw. anarchiści zieloni, czyli reprezentujący ekologiczne nurty anarchizmu.
Widzieli oni możliwości i szanse przetrwania życia na Ziemi w realizacji
postulatów radykalnie ekologicznych i organizacji życia społecznego opartego
na idei zgodności z naturą i równości organizmów żywych. Anarchiści alternatywiści poszukiwali możliwości realizacji ideałów anarchistycznych w tworzeniu wspólnot squaterskich. W końcu analizowanego okresu umiarkowane
znaczenie zyskał anarchizm insurekcyjny, który postulował organizowanie
manifestacji, zamieszek, a także powstań przeciwko państwu. Mniejszością
w polskim ruchu anarchistycznym byli niezorganizowani anarchopacyfiści.
Próbę osiągnięcia kompromisu w ideowych sporach pomiędzy anarchistami
stanowił natomiast anarchizm bezprzymiotnikowy.
Stanowisko anarchistów wobec przemian politycznych
w Polsce i głównych kierunków polskiej polityki
Ruch anarchistyczny w Polsce odradzał się i kształtował w okresie przemian
politycznych lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w., a także realizacji głównych wyzwań politycznych i gospodarczych w kolejnej dekadzie.
http://rcin.org.pl
194
Paweł Malendowicz
To determinowało myśl polityczną tego ruchu, w tym programy grup anarchistycznych i publicystykę czasopism o tym profilu ideowym.
Cechą anarchizmu jest bezkompromisowy sprzeciw wobec władzy i instytucji państwa, co determinuje maksymalistyczna interpretacja idei wolności.
Dlatego anarchiści podjęli krytykę państwa i jego władzy już w okresie odradzania się ruchu w latach osiemdziesiątych. W następnych latach publicystyka libertarna nadal żywo interesowała się wydarzeniami tamtego okresu.
Przykładowo po wielu latach od wprowadzenia stanu wojennego na łamach
czasopisma „A-tak” ukazał się artykuł, którego autorzy pisali: „Mija 34 lata od
momentu wygłoszenia przemówienia, w którym generał Jaruzelski, odwołując
się do troski o bezpieczeństwo ludowego państwa, uzasadniał wprowadzenie
stanu wojennego. Na ulicach pojawiły się czołgi, tysiące osób znalazło się
w obozach internowania, wzmożono cenzurę prewencyjną… Ludzie zostali
przybici totalitarną pięścią państwa”37.
Jednakże dla anarchistów „Każdy ustrój państwowy i każda partyjność,
nieważne czy bliższa «demokracji», czy dyktaturze, ma w sobie pierwiastek
autorytatywny. Jest nim zasada władzy, która zawsze, choć z różnym nasileniem, opiera się na nierówności, sprowadza niesprawiedliwość i niewolę,
z różną dynamiką, jednak w sposób nieprzerwany, zmierza w kierunku
totalności, wbrew rzeczywistej naturze i potrzebom ludzi”38.
Takie stanowisko było przesłanką krytyki nie tylko władzy państwowej
i partyjnej w Polsce Ludowej, ale także w okresie transformacji w 1989 r.
W tym czasie anarchiści redagujący czasopismo „Homek” na bieżąco analizowali wybory z czerwca tego roku. Według redakcji czasopisma 4 VI
1989 r. do wyborów nie przystąpiło ok. 10 mln osób, a „drugie tyle – wbrew
apelom Wałęsy – skreśliło komunistów z listy krajowej”. Miało to świadczyć o niechęci społeczeństwa do władzy i o tym, że mit Solidarności był
ciągle żywy, gdyż ugodowa polityka kierownictwa związku w stosunku do
komunistów nie cieszyła się poparciem społecznym39. We wrześniu tego
roku Piotr Rymarczyk w artykule pt. Dzieje pewnej zdrady, opublikowanym
w czasopiśmie „Rewolta”, pisał, że społeczeństwo polskie wiąże nadzieje
z rządem Tadeusza Mazowieckiego, dotyczące przede wszystkim jego wysiłków na rzecz poprawy warunków życia. Jednakże, jak stwierdził, ten rząd
był „praktyczną realizacją PZPR-owskiej idei wielkiej koalicji Solidarności z organizacjami reprezentującymi reżim komunistyczny”. Miało to
świadczyć o zaawansowaniu procesu integracji solidarnościowego establishmentu z systemem władzy, co stanowiło efekt polityki ugody. Według
autora artykułu
37
38
39
Stan wojenny „wczoraj” i dziś…, „A-tak” 2016, nr 2, s. 4.
Ibidem.
Redakcja, 4ego czerwca…, „Homek” 1989, nr 38, s. 1.
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
195
Komuniści dając związkowemu establishmentowi możliwość legalnego działania
i współudział we władzy słusznie przewidywali, że obdarowani bojąc się utracić
to, co już mają, będą powstrzymywać wszystkie bardziej radykalne wystąpienia
społeczne. Obecne losy członków tego establishmentu to żywa ilustracja tezy, iż
„władza to trucizna”. Niedawni bohaterowie stopniowo zmieniają się w „solidnych
polityków” zainteresowanych głównie karierą, forsą i świętym spokojem. Diametralnie zmieniła się też ideologia związku. Idea samoorganizującego się społeczeństwa
zastąpiona została przez koncepcję „mądrego kierownictwa” […]. Politykę oddolnych
nacisków i akcji bezpośredniej zastąpiono polityką tajnych rokowań w zaciszu gabinetów. Wreszcie idea wprowadzenia gospodarki samorządowej – w której obecne są
wartościowe elementy ekonomiki kapitalistycznej (wolny rynek), a nieobecne negatywne (niesprawiedliwości majątkowe, alienacja) – zamieniona została na program
reprywatyzacji40.
Oceny wydarzeń 1989 r. w Polsce, formułowane na bieżąco w tym właśnie
roku, były tożsame z treścią publicystyki anarchistycznej w kolejnych latach.
W 2000 r. w czasopiśmie „Mać Pariadka” opublikowany został artykuł publicystyczny, którego autor sugerował, że elity polskiej opozycji politycznej pod
koniec lat osiemdziesiątych były zdominowane przez warszawskich „doradców” Solidarności, co doprowadziło do tego, że porzuciły ideały Sierpnia ’80
i komitetów obywatelskich. Okrągły Stół został zdominowany przez osoby
desygnowane przez Lecha Wałęsę, a kampania przed wyborami prezydenckimi
ujawniła partykularne interesy osób z władz związku41. Taka interpretacja
procesów politycznych z 1989 r. była bliska myśli politycznej Machajskiego,
którą cechowała wrogość wobec inteligencji42. W interpretacji anarchistów
„doradcy”, którzy przeniknęli do kierownictwa Solidarności, to właśnie inteligencja, która chciała wyzyskać związek do partykularnych celów.
Prasa alternatywna kontestowała procesy polityczne z 1989 r. nie tylko
w analitycznych artykułach i krytycznych ocenach wyraźnie sprofilowanych
ideologicznie, ale także w formie satyry. W jednym z czasopism tego okresu
opublikowany został persyflaż pt. Komiks polityczno-kanibalistyczny czyli nasi
w RPA. Opiewał on wizytę Wojciecha Jaruzelskiego i Tadeusza Mazowieckiego w Afryce. Tam politycy mieli zostać napadnięci przez dwa plemiona
miejscowych ludożerców. Na pytanie przedstawiciela jednego z nich o podział
łupów reprezentant drugiego plemienia odpowiedział: „wasz prezydent,
nasz premier”43.
Na przełomie XX i XXI w. publicystykę anarchistyczną zdominowały
sprawy organizacyjne ruchu i zagadnienia związane z kształtowaniem jego
40
41
42
43
P. Rymarczyk, Dzieje pewnej zdrady, „Rewolta” 1989, nr 2, s. 2.
Zob. M. Muskat, Solidarność 1980–2000. Sukces w oczach świata, klęska w oczach Polaków,
„Mać Pariadka” 2000, nr 4, s. 65–69.
Zob. M.J. Zacharias, Inteligencja, socjalizm i rewolucja w myśli politycznej Jana Wacława
Machajskiego (1866–1926), „Dzieje Najnowsze” 2019, nr 3, s. 69–104.
Komiks polityczno-kanibalistyczny czyli nasi w RPA, „Przegięcie Pały” [b.d.w.], nr 8, s. 1.
http://rcin.org.pl
196
Paweł Malendowicz
oblicza ideowego, jak również analizy bieżących wydarzeń politycznych,
kwestionowanie Paktu Północnoatlantyckiego, negacja kapitalizmu, krytyka
demokracji i procesu integracji europejskiej.
Szczególny przedmiot zainteresowania ruchu stanowiła problematyka
demokracji i przyszłości Europy. W ocenie demokracji parlamentarnej anarchiści podkreślali, że daje ona „wolność tylko takiej grupie, która tworzy
większość i ma możliwości wyrażania oraz narzucania swojej woli poprzez
parlament i środki masowego przekazu”44. Zwracali ponadto uwagę na alienację
elit politycznych i ekonomicznych ze społeczeństwa, pauperyzację i podziały
społeczne. Anarchiści byli również przeciwni integracji europejskiej, w tym
wstąpieniu Polski do UE. Opinie w tej sprawie motywowali także maksymalistyczną interpretacją idei wolności. Przed wstąpieniem Polski do UE
opublikowali stanowisko, zgodnie z którym
Planowane […] wejście Polski do struktur UE spowoduje zdublowanie instytucji
państwowych, a co za tym idzie zwiększenie zakresu i rozmiaru państwa oraz jego
ingerencji w życie obywateli. Spowoduje to także powstanie megapaństwa z megapolicją […] i tajnymi, dobrze opłacanymi służbami bezpieczeństwa, skutecznymi
w walce z wszelkimi przejawami niezależności […]. Z drugiej strony […] to nie
szczytne hasła współpracy między narodami, wymiany kulturalnej i naukowej były
podstawą zawiązania Unii, lecz zwykłe przyziemne interesy finansowe wielkich multikorporacji, które chciały uzyskać swobodę przepływu kapitału, towarów i możliwość
opanowywania coraz to nowych rynków zbytu na swoje produkty45.
Zakończenie
Ruch anarchistyczny w Polsce odradzał się i kształtował od lat osiemdziesiątych XX w. Apogeum jego aktywności nastąpiło pod koniec ostatniej dekady
tego stulecia. Po 2010 r. nastąpił spadek aktywności anarchistów w Polsce,
co można tłumaczyć inercją polityczną młodych ludzi, a jednocześnie wzrostem ich zainteresowania ruchami nacjonalistycznymi. Anarchizm w Polsce
odradzał się i kształtował w oparciu o maksymalistycznie interpretowaną
ideę wolności, o czym świadczy negacja państwa, czyniona niezależnie od jego
formy ustrojowej, a także kwestionowanie każdej formy władzy, UE, NATO,
jak również ukrytych struktur władzy globalizacyjnej. Jako ruch anarchizm
pozostawał na marginesie form aktywności politycznej w Polsce. Liczebność,
radykalizm ideowy, rzadziej ekstremizm działania, efemeryczność i płynność
przejawów jego aktywności nie sprzyjały krystalizacji ruchu anarchistycznego
w dłuższej perspektywie czasowej.
44
45
Salwa, Demokracja parlamentarna, „Rewolta” 1989, nr 3, s. 8.
Stanowisko anarchistów wobec Unii Europejskiej, http://www.innyswiat.most.org.pl/w/
ue.htm (dostęp: 23 I 2020).
http://rcin.org.pl
Odrodzenie i kształtowanie się ruchu anarchistycznego w Polsce
197
Streszczenie
Przedmiotem artykułu jest historia ruchu anarchistycznego w Polsce od lat osiemdziesiątych
XX w. Ruch anarchistyczny na ziemiach polskich istniał przed II wojną światową. Jednakże
w okresie rządów komunistycznych jego działalność została zakończona. Ruch anarchistyczny
odrodził się na początku lat osiemdziesiątych XX w. Pierwszą grupą anarchistyczną w Polsce
po II wojnie światowej był Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, który powstał w 1983 r.
W 1989 r. ukształtowała się Federacja Anarchistyczna. Istniały także inne grupy anarchistyczne
oraz anarchosyndykalistyczne związki zawodowe. Anarchiści wydawali również czasopisma.
Najważniejsze z nich to: „Mać Pariadka”, „Inny Świat” i „Przegląd Anarchistyczny”. Anarchiści w analizowanym okresie byli aktywni także w innych akcjach, np. „Jedzenie zamiast
bomb”, „Żaden człowiek nie jest nielegalny”. Najważniejsze nurty myśli anarchistycznej to
anarchokomunizm, anarchosyndykalizm, anarchofeminizm, anarchizm zielony, anarchizm
insurekcyjny, sytuacjonizm, libertarianizm, anarchopacyfizm, anarchizm bezprzymiotnikowy.
W polskiej myśli anarchistycznej dominowały anarchokomunizm i anarchosyndykalizm.
Anarchiści zanegowali przemiany polityczne w Polsce w 1989 r. Byli przeciwnikami Unii
Europejskiej i NATO. Krytykowali władzę i państwo. Przyczynę tego stanowiła maksymalistyczna interpretacja idei wolności.
Rebirth and Formation of the Anarchist Movement in Poland since the 1980s
The subject of this article is the history of the anarchist movement in Poland since the
1980s. The anarchist movement existed in Poland before World War II. However, during
the communist rule, its activities ceased. The anarchist movement was revived at the beginning of the 1980s. The first anarchist group formed in Poland after World War II was the
Alternative Society Movement, established in 1983. In 1989, the Anarchist Federation was
founded. There were other anarchist groups and anarcho-syndicalist trade unions. Anarchists published periodicals; the most important of them were: Mać Pariadka, Inny Świat
(Another World), and Przegląd Anarchistyczny (Anarchist Review). Anarchists in the analysed
period also participated in other actions, such as Food Not Bombs, or No One Is Illegal. The
most relevant trends of anarchist thought are: anarcho-communism, anarcho-syndicalism,
anarcho-feminism, green anarchism, insurrectionist anarchism, situationism, libertarianism,
anarcho-pacifism, anarchism without adjectives. Anarcho-communism and anarcho-syndicalism dominated in the Polish anarchist thought. Anarchists criticised political transformation
in Poland in 1989. They were against the European Union and NATO. They reprehended
authorities and the state. The reason for it was the maximalist interpretation of the idea
of freedom.
Bibliografia
80s Again! Monografia poświęcona latom 80. XX wieku, red. A. Jabłońska, M. Koryciński,
Warszawa 2017.
Antonów R., Pod czarnym sztandarem. Anarchizm w Polsce po 1980 roku, Wrocław 2004.
Chwedoruk R., Ruchy i myśl polityczna syndykalizmu w Polsce, Warszawa 2011.
Donaghey J., Punk and Anarchism. UK, Poland, Indonesia, Loughborough 2016.
Fydrych W., Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław 2001.
Jeleń A., Dr Józef Zieliński – polski anarchista w Paryżu, w: Studia z dziejów polskiego
anarchizmu, red. E. Krasucki, M. Przyborowski, R. Skrycki, Szczecin 2011, s. 174–187.
Kołodziej W., Anarchizm i anarchiści w Rosji i Królestwie Polskim, Toruń 1992.
http://rcin.org.pl
198
Paweł Malendowicz
Kulczycki L., Anarchizm w obecnym ruchu społeczno-politycznym w Rosji, Warszawa 1907.
Łaniewski A., Augustyn Wróblewski: krakowski anarchista i „adwokat umarłych”, „Studia
z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2010, t. XLV.
Łaniewski A., „Dążność do opanowania ruchu”. Anarchiści lat 80. XX w. w świetle dokumentów i archiwów IPN, w: Studia z dziejów polskiego anarchizmu, red. E. Krasucki,
M. Przyborowski, R. Skrycki, Szczecin 2011, s. 248–262.
Łaniewski A., Wizerunek anarchistów i anarchii na łamach „Naprzodu” i „Robotnika”
(1892–1927), „Dzieje Najnowsze” 2014, nr 4.
Malendowicz P., Polski ruch anarchistyczny wobec współczesnych wyzwań politycznych, Piła
2007.
Muszyński J., Anarchizm. Rzecz o nieziszczalnej wolności, Warszawa 1982.
Potkański W., Działalność ruchów anarchistycznych w Królestwie Polskim na przełomie XIX
i XX stulecia, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” 2014, nr 4.
Potkański W., Terroryzm na usługach ugrupowań lewicowych i anarchistycznych w Królestwie
Polskim do 1914 roku, Warszawa 2014.
Tuchman B.W., The Proud Tower. A Portrait of the World Before the War, London 1966.
Waluszko J.P., Ruch Społeczeństwa Alternatywnego, Sopot 1992.
Wierzchoś D., Polscy anarchiści podczas rewolucji i wojny domowej w Rosji (1917–1920),
w: Studia z dziejów anarchizmu (2). W dwusetlecie urodzin Michaiła Bakunina, red.
R. Skrycki, Szczecin 2016, s. 225–245.
Zacharias M.J., Inteligencja, socjalizm i rewolucja w myśli politycznej Jana Wacława Machajskiego (1866–1926), „Dzieje Najnowsze” 2019, nr 3.
Paweł Malendowicz – dr hab. nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, profesor
uczelni, kierownik Katedry Myśli Politycznej i Ruchów Społecznych na Wydziale Nauk
o Polityce i Administracji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zainteresowania badawcze: anarchizm w Europie, radykalna lewica i skrajna prawica w Polsce i na
świecie, koncepcje przyszłości w programach ugrupowań politycznych, Polonia w Stanach
Zjednoczonych. E-m a i l: p.malendowicz@ukw.edu.pl.
Paweł Malendowicz – dr hab. in social sciences in the field of political sciences, university
professor, head of the Department of Political Thought and Social Movements at the Faculty of Political Science and Administration of Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz.
Research interests: anarchism in Europe, hard left and the far right in Poland and the
world, concepts of the vision of future in the policy of political groups, Polish Americans in
the United States. E-m a i l: p.malendowicz@ukw.edu.pl.
http://rcin.org.pl