Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Transkafkasya Arkeolojisi

" …… O zamanda krallığımın başlangıcında saltanatımın ilk yılında krali tahtıma merasimle oturduğum zaman savaş arabalarımı ve ordularımı topladım, Simesi geçitlerine girdim; Ninni'nin krali şehri Aridi'ye yaklaştım. …….. Aridi'den yola çıktım. Engebeli yolları, zirveleri demir bir hançerin bıçağı gibi gökyüzünü delen sarp dağları bronz ve bakır kazmalarla açıp geçtim. Arabaları ve askerleri (buralardan) geçirdim. Hubuşkia'ya yaklaştım. Hubuşkia'yı civarındaki 100 şehir ile birlikte yaktım. Nairi ülkesinin kralı Kakia ve ordularından arta kalanlar benim korkunç silahlarımdan korktular ve yüksek dağlara çıktılar…… Urartulu Arame'nin krali şehri Sugunia'ya yaklaştım. Şehre saldırdım (ve) zaptettim. Çok sayıda askerini öldürdüm. Ganimetlerini götürdüm. Şehrinin kapısının önüne başlardan oluşan bir piramit (sütun) diktim civarındaki 14 şehri yaktım.

The Urartians established the first central state structure in the most difficult highlands of the Eastern Anatolia Region. They ruled over nearly all of the region between 858/844-590 BC, and the region experienced a golden age during this period. We understand from the Palu inscription that the Urartian Kingdom had been trying to establish authority over Tunceli and its surroundings since the reign of Minua. This information is evident from the narration of the conquest of the Huzuna identified as Hozat and the conquest of the Şupa state identified as Tunceli. Mazgirt Kaleköy Rock Tomb with its inscription, which is a sophisticated art piece, confirms that Tunceli maintained its prominence until the time of Rusa II, the last great king of the Urartians.
The Urartians were able to reach the Elazig-Tunceli area through the high and rugged Bingol Mountains. For the Urartians, the Tunceli region must have been an appealing place especially in terms of mineral resources. The exploitation of animals and animal products other than mining may have also pushed them to go through this challenging route. It is understood that Kurmizak Fortress was an important base for safely transferring the taxes and resources obtained from Tunceli to other provincial centers in the east. When the splendor and distribution of the Urartian city walls are analyzed which have survived partially until today, it is assumed that the castle was a key stronghold. Wall foundation beds displaying Urartian cultural artifacts, open-air worship areas, monumental signs carved into the rocks, cascaded and round-mouthed cisterns, bright red slipped and fluted ceramics, Biainili pottery, embossed stone fragments and arrowheads indicate that it was a strategic fortress in its time.

İran coğrafyası ve Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki arkeolojik merkezlerde ele geçen arkeolojik bulgular en azından MÖ IV. binyıldan itibaren bölgeler arasında kültürel iletişim olduğunu göstermektedir. Anadolu’nun kuzeyinde Karadeniz Dağlarının güney eteklerinden güneyde Maraş hattına, batıda Kızılırmak ve Fırat Havzası’ndan Kuzeybatı İran’a daha doğuda Urmiye Gölüne kadar uzanan geniş coğrafyada MÖ III.-II. binyıl süresinde benzer toplumsal yapının hüküm sürdüğü bilinmektedir. Benzer sosyal yapının binlerce yıl devam etmesinin temel sebebi coğrafyaları birbirine bağlayan doğal geçitlerdir.
Bu geçitler sonraki yıllarda özellikle batılı araştırmacılar, gezginler ve seyyahlar tarafından kullanılmaya devam edilmiştir. Biz bu makalede İran ve Doğu Anadolu’nun kültürel iletişimini arkeolojik veriler temelli irdeledikten sonra her iki coğrafyada gerçekleşen arkeolojiye dönük araştırma, gezi, kazı çalışmalarının kısa serüvenini ele alacağız. Bunu her iki coğrafyanın araştırma tarihçesini belirli bölümlere ayırarak tamamlayacağız. Bu bölümler yakın tarihler aralığında arkeolojik çalışmalara damga vuran önemli dönüm noktaları tespit edilerek belirlenmiştir.

Although the eastern part of Anatolia and the geography of Georgia contain different political formations, geographically, they are like two halves of a whole. Both geographies were home to a culture - Kura Araxes - that subsisted from the end of the 4th millennium BC to the end of the 3rd millennium BC. Taking into account the surface area of the geography in which Kura-Araxes culture has spread, it is understood that the hegemony of culture has a developed, multi-component social dynamics. Thus, what were left from their communities, which are the carriers of the culture, exhibit some common features as well as some differences: one of these is the burial customs. In this article, graves/gravesites sharing the cultural chronology of Kura-Araxes in the Eastern Anatolia Region and the geography of Georgia are discussed. The parallelisms and contradictions in the burial customs are analyzed through the key graves/gravesites. The fi ndings obtained from the key graves/gravesites are reviewed in order to compare the burial customs of both geographies. With this method, the relations between the Eastern Anatolia Region and Georgia during Kura-Araxes period, where the culture spread, are analyzed through the burial customs. The data obtained show that even though the people of both geographies have buried their dead in a number of different practices, they share a rather homogeneous tradition.

M.Ö. 69 yılında Malatya’nın Roma topraklarına katılmasının ardından, Malatya’ya Legio Fulmineta Lejyonu yerleştirilmiştir. böylece doğuda önemli bir askeri üs kurulmuştur. Lejyonda görevli askerlerin Roma yasalarına göre yöreden evlenmeleri yasak olmasına rağmen evlenmeler gerçekleşmiştir. Böylece tümülüs ve kaya mezarları geleneği de başlamış, kaya mezarları bir aile mezarlığı kimliğine bürünmüştür.
Çalışmamızda iki amaç bulunmaktadır: İlk amaç Malatya sınırları içerisinde bulunan özellikle tek odalı kaya mezarlarının çevresel olarak dağılımını göstermek; mimari, tipolopji ve plastik bezeme elemanları ile resim bezemelerini açıklamaktır. Yine bu çerçevede mezar ve ölü gömme geleneği ilgili çıkarımlar yapmaktır.
İkinci ve ana amaç ise; Malatya’da bulunan ve sayısı yüzü aşkın kaya mezarlarının bugüne kadar tarihsel tanımlamada net bir tarihleme olmadığından, Malatya Müze Müdürlüğü tarafından kazısı gerçekleştirilmiş “Samanköy Kaya Mezar”ının girişinde bulunan mezar stelinden hareketle yaptığımız epigrafik inceleme sonucu olarak; genelde Doğu Anadolu’da, özelde de Malatya’da bulunan tek odalı kaya mezarlarındaki dönem tarihleme karışıklığına son vermek olarak açıklanabilir.
Bildiri bütünlüğü içerisinde oda mezarların bir gelenekten gelip gelmediği konusu ise ayrı bir araştırma konusu olarak karşımıza çıkmaktadır. “Oda mezar anlayışının kurganlardan gelişip gelişmediği, iki türün birlikte olup olmadığı ve kesin kronolojisinin oluşturulması” gibi sorunlar çözüm beklese de, bunların önemli bir kültürel değişimin belgeleri olduğu açıktır. Çalışmamızda Samanköy kaya mezarı iskeletleri ve mezar buluntuları gelenek içerisinde de değerlendirilmeye tabii tutulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Fulmineta, Lejyon, Malatya, Samanköy, Kaya Mezar Odası

Bu makalede Ardahan’ın Göle ilçesindeki Balçeşme köyünde ve köyün yakın çevresinde tespit edilmiş dört farklı arkeolojik alanın değerlendirmesi yapılmaktadır. Balçeşme köyünün Göle ilçe merkezine uzaklığı 22 km kadardır ve merkezin kuzeydoğusunda, Kars ili sınırına yakın bir coğrafi noktada yer almaktadır. Makalede değerlendirilen arkeolojik buluntular, Kayınlık Kulesi, Şipşirik Kulesi, Tekmezar Yerleşimi ve Kulesi ve son olarak yaylacılık faaliyetleri doğrultusunda oluşturulduğunu düşündüğümüz bir Eskiçağ arkeolojik alanıdır. Kuleler ve yerleşim Kura Nehri’ne bağlı derelerin yakınında konumlandırılmıştır. Yapılar genel olarak orta işçilikli taşlarla kuru duvar tekniğinde oluşturulmuştur. Kayınlık Kulesi dışındaki arkeolojik alanlar ne yazık ki oldukça tahrip durumdadır. Kayınlık Kulesi Balçeşme’nin kuzeyinde yer almaktadır. Yanlardan basık yarım daire planında olup ayrıca bir çevre duvarına sahiptir. Burada Ortaçağ seramikleri dışında çok az miktarda Demir Çağı seramik parçası tespit edilebilmiştir. Şipşirik Kulesi ise Balçeşme’nin güneyinde yer alır ve dörtgen planlıdır. Kule yapısı dışında işlevi anlaşılamayan bir yapı grubu daha bu gözetleme kulesinin hemen
güneyinde yer almaktadır. Tekmezar Yerleşimi ve Kulesi ise Balçeşme köyünün hemen doğu kenarında yer almaktadır. Arazi gözlemlerimizden anlaşıldığı kadarıyla en az 15-20 civarında kare ve dörtgen planlı mekanlardan oluştuğu anlaşılan bu yerleşim Tekmezar Deresi’nin 60 metre kadar güneyinde yer alır. Yerleşimin merkezinde aynı zamanda dörtgen planlı bir kule bulunmaktadır. Eskiçağ arkeolojik alanı ise Balçeşme köyünün kuşbaşı 2 km kuzeybatısından itibaren başlayan ve batıya doğru 5 km boyunca uzanan çam ormanının merkezinde yer alır. Burada, tek sıra duvar yapısı, üzerinde yer aldığı arazinin koşullarına göre yamuk plan oluşturmakta ve bu yapı dışında herhangi bir kalıntı bulunmamaktadır.
In this article, four different archaeological sites detected in the village of Balçeşme in the Göle district of Ardahan and in the immediate vicinity of the village are evaluated. The distance of Balçeşme village to Göle district center is 22 km and it is located to the northeast of the center, near the border with Kars province. The archaeological finds evaluated in this article are the Kayınlık Tower, Şipşirik Tower, Tekmezar Settlement and Tower, and finally an Ancient Archaeological site which we believe was built in the direction of the transhumance activities. The towers and the settlement are located near the creeks of the Kura River. The buildings were generally constructed with dry-wall technique with medium craftsmanship stones. The archaeological sites other than the Kayınlık Tower are unfortunately quite destroyed. Kayınlık Tower is located to the north of Balçeşme. It has a semicircular plan and a peripheral wall. Very few Iron Age pottery fragments could be identified other than the Middle Age ceramics. Şipşirik Tower is located to the south of Balçeşme and has a rectangular plan. Apart from the tower structure, another group of buildings which cannot be understood is located just south of this observation tower. Settlement and Tower of Tekmezar is located on the eastern edge of Balçeşme village. According to our field observations, it is understood that it consists of at least 15-20 square and quadrangular planned rooms. It is located 60 meters south of Tekmezar Creek. There is also a rectangular tower in the center of the settlement. The ancient archaeological site is located in the center of the pine forest, which starts from 2 km northwest of the Balçeşme village and extends for 5 km to the west. Here, the single row wall structure forms a trapezoidal plan according to the conditions of the land on which it is located, and there are no residues other than this structure.

ÖZET
Ardahan İli 2017 arkeolojik yüzey araştırması çalışmaları Ardahan'ın Merkez, Çıldır ve Göle İlçeleri'ne bağlı yerleşim alanlarında ve bu alanların yakın çevresinde gerçekleştirilmiştir. Buna göre, Merkez ilçede Ölçek, Gölgeli, Balıkçılar, Sulakyurt, Beşiktaş; Göle’de Çobanköy, Bellitepe, Kuzupınarı, Dedeşen, Çıldır’da Kotanlı, Eskibeyrehatun, Doğankaya ve Yıldırımtepe köyleri ve bu yerleşimlerin çevresi araştırılmıştır. 2017 yılında tespit edilen arkeolojik alanlar Ölçek-Kuzey Kalesi, Gölgeli Güneydoğu Kalesi ve Yerleşimi, Beşiktaş Kalesi, Yerleşimi ve Kurgan Mezarları, Çobanköy Kalesi ve Yerleşimi, Çobanköy Höyüğü, Kuzupınarı Kalesi ve Yerleşimi, Bellitepe’de iki kule ve bir ağıl ve Kotanlı yerleşimidir. Bunlar dışında Sulakyurt ve Doğankaya’da Demir Çağı ile Ortaçağ dönemlerine ait çanak çömlekler tespit edilmiş ve Çıldır’daki Şeytan Kalesi’nde de çalışılmıştır. Araştırmada Bronz ve Demir Çağ'dan kalma mimari kalıntıların yanı sıra, Bellitepe ve Dedeşen'de iki kilise ve Balıkçılar, Ölçek, Sulakyurt ve Eskibeyrehatun'da dört şapel tespit edilmiştir. Şapeller; dolgu duvar tekniğinde inşa edilmiş tek nefli tipik dini yapılardandır. Bellitepe ve Dedeşen Kiliseleri ise ek mekânları ve daha büyük boyutlarıyla şapellere göre daha karmaşık bir yapıya sahiptirler.


ABSTRACT
Field surveys in Ardahan in 2017 were conducted in Çıldır, Göle and the central district of Ardahan. During the survey in 2017, settlements of Ölçek, Gölgeli, Balıkçılar, Sulakyurt and Beşiktaş in the central district; Çobanköy, Bellitepe, Kuzupınarı, Dedeşen in Göle district and finally Kotanlı, Eskibeyrehatun, Doğankaya and Yıldırımtepe in Çıldır were researched. Northern Fortress of Ölçek, Southeastern Fortress of Gölgeli and its settlement, Fortress of Beşiktaş with its settlement and the kurgan cemetery, Fortress of Çobanköy and its settlement, Çobanköy Höyük, Fortress of Kuzupınarı and its settlement, two towers and a sheep pen in Bellitepe and an ancient archaeological site in Kotanlı were detected in the survey. In addition, two sites of ceramic finds from the Iron Age and Medieval Period in Sulakyurt and Doğankaya were discovered and the Devil’s Fortress in Çıldır was researched by our survey team. Besides the architectural ruins from Bronze and Iron Ages, two medieval churches in Bellitepe and Dedeşen and four chapels in Balıkçılar, Ölçek, Sulakyurt and Eskibeyrehatun were identified during the research. The chapels are from the typical single-naved religious buildings built in infill wall technique in Ardahan. Comparing to the chapels, the churches in Bellitepe and Dedeşen are more complex with their additional rooms and larger dimensions.


АННОТАЦИЯ
В 2017 году в Ардаханской провинции в районах самого Ардахан, Чылдыр и Гёле были проведены археологические исследования поверхности, а также места в непосредственной близости от этих районов. Соответственно, в Ардазанском районе были проведены исследования в сёлах Ёлчек, Гёлгели, Балыкджылар, Сулакюрт, Бешикташ; в Гёлейском районе в сёлах Чобанкей, Беллитепе, Кузупынав, Дедешен; в Чылдырском районе в сёлах Котанлы, Ескибейрехатун, Доганкайя,  и Ийлдырымтепе. В 2017 г. Были выявлены следующие Археологические памятники: северная крепость села Ольчек; юговосточная крепость и место поселения села Гёлгели; крепость, место поселения и курганные гробницы села бешикташ; Чобанкёй курган; крепость и место поселения села Кузупынар; две башни и загон в Беллитепе; место поселения села Беллитепе. Помимо этого изучена керамика, относящаяся к железному веку и средневековью, которая была найдена в Сулакюрте и Доганкая и проведена исследовательские работы на территории замка Шейтан Кале в Чылдыре. Кроме архитектурных памятников бронзового и железного веков, в ходе исследования были выявлены две церкви в Беллитепе и Дедешен и четыре часовни в Балыкджыларе, Ёльчеке, Сулакюрте и Эскибейрехатуне. Часовни, это одно из типичных религиозных сооружений с одним нефом, построенные по принципу заливки стен. С другой стороны, церкви Беллитепе и Дедешен имеют более сложную структуру, чем часовни с их дополнительными пространствами и большими размерами.