Eşari

Din, inanç ve ahlakın da içerisinde değerlendirildiği uygulama/amel olmak üzere iki temele dayanmaktadır. Dinin aslını oluşturan inanç konuları, İslam’ı diğer dinlerden ayıran temel prensipleri içermektedir. Bu alan, İslamî bilimlerde Kelam ve akaid şeklinde belirginleşmiştir. Bu sahanın iki öncüsünden birisi olan İmam Eş’arî’nin önderliğini yaptığı Eş’arîlik ekolünün inanç sisteminin temel kaynaklarından kabul edilen el-İbâne ve Usulü Ehli’s-sünnet adlı çalışmalar, İslam inancının ana konularını içermektedir.
İmam Eş’arî’nin kaleme aldığı eser, öncelikle bir Müslümanın neye nasıl inanması gerektiği hususuna açıklık getirmek amacıyla kaleme alınmıştır. Kur’an ayetleri ve Hz. Peygamberin sağlam hadisleri doğrultusunda Ehl-i sünnet itikadının sunumunun yapıldığı bu çalışma, aynı zamanda diğer din ve inançlara karşı, İslam dinini savunma görevini üstlenmektedir.
Kitabın birinci bölümünü oluşturan el-İbâne, İslam’ın inanç sistemini derli toplu sunmakta, İslam dışı görüş ve dinlere cevap vermekte, batıl olarak kabul edilen düşüncelerin de tashihine yönelik fikirler üretmektedir. Çalışmanın ikinci bölümünü oluşturan ve dönemin Azerbaycan halkının inancını tashih etmek amacıyla kaleme alınan Usulü Ehli’s-sünnet ise, Ehl-i sünnet akidesinin derli toplu ve özlü bir sunumunu yapmaktadır.
Kitapta yer alan konular üslup bakımından o dönemin kültürünü yansıtmakla birlikte, günümüz inanç problemlerine de çözüm üretici bir niteliğe sahiptir.

Bu çalışma, Gazzâlî öncesi kelâm anlayışında örtük şekilde de olsa Aristocu yöntemle hakikat, tanım ve kavram anlayışının olmadığını temellendirme amacıyla kaleme alınmıştır. Çalışma, temellendirmenin amacına yönelik olarak Eş‘arî kelâm düşüncesinin değişim ve dönüşü- münde azımsanmayacak derecede etkisi olan, aynı zamanda Gazzâlî gibi bir sîmânın hocalığını yapan İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî’yi merkeze alır.
Cüveynî, ilk dönemlerinde Bâkıllânî’nin etkisinde kalarak kelâm atomculuğunun tümel modeli şeklinde tâbir ettiğimiz hâller teorisini benimser. Bu teori baz alınarak dilin ötesinde zâtlar için ortak hakikatların sâbit olduğu ve bu sayede hakikî tanımların geçerlilik kazandığı savunulur. Ancak ortak haki- katler mesâbesindeki hâller, Aristocu anlayıştaki tümeller gibi bir işleve sahip olmakla beraber dönemin kelâm anlayışının üzerine inşâ edildiği zât-sıfat ayrımından ötürü beş tümel gibi bir yapıya evrilmemiştir. Hâller teorisi üzerinden kavram gerçekçiliğine yaklaşan kelâmcılar, önerme merkezli düşün- me biçiminden kavram merkezli bir düşünme biçimine geçiş sağlamamıştır. Bu bakımdan onların önermeleri konu olarak tikellerden, yüklem olarak da kelâm atomculuğunun tümelle-ri olan hâllerden oluşur. Bu önermelerin konusu zât-sıfat ayrımından ötürü kaçınılmaz şekilde tikellerden oluştuğu için hâllerin içlemleri de (mefhûm) ortaya çıkmamıştır.

This work was written with the purpose of substantiating that, even implicitly, the pre-Ghazali theological understanding lacks truth, definition, and conceptual comprehension through an Aristotelian method. The study centers around Imam al-Haramayn Juwayni, who significantly influenced the transformation and evolution of Ash’ari theological thought and also served as a mentor to prominent figures like Ghazali.

During his early years, Juwayni embraced the theory of “states” (ahwāl) as a comprehensive model for theological atomism, influenced by Bakillani. Based on this theory, it is argued that beyond language, there exist fixed shared truths for entities, allowing genuine definitions to hold validity. However, these states, which occupy a position akin to common universals in Aristotelian thought, do not evolve into a structure resembling the five universals due to the fundamental distinction between essence and attribute upon which the theological understanding of the time was built. While theologians approaching conceptual realism through the theory of states did not transition from a proposition-centric mode of thinking to a concept-centric one, their propositions consist of subjects (particulars) and predicates (ahwāl), which are the universals of theological atomism. Since the subject-predicate distinction inevitably relies on subjects, the internal operations of states (mefhûm) remain unexplored.

Ġbn Fûrek VIII. Yüzyılda yaĢamıĢ çok yönlü bir Ġslâm bilginidir. BaĢta kelâm ilmi olmak üzere fıkıh, hadîs gibi birçok alanda eserler veren müellif, EĢ‟arî Mezhebi içerisinde, mezhebin kurucusu olan Ebû Hasen el-EĢ‟arî‟den sonra üçüncü kuĢakta yer alan önemli bir ilmî Ģahsiyyettir. Ebû Hasen el EĢ‟arî‟nin görüĢlerini sistemleĢtirerek mezhebin genel çerçevesini çizmiĢtir. ÇağdaĢı olan Bâkıllânî ile beraber, mezhebin görüĢlerinin yayılmasında son derece etkin olmuĢlardır. Ġbn Fûrek‟in yüze ulaĢan eserleri arasında bir de tefsiri vardır. Bu tefsirde Ġbn Fûrek genelde EĢ‟arî Mezhebi‟ne, özel olarak da kendine ait bazı görüĢleri yansıtmıĢtır. Haberî sıfatların bu mezhep içerisinde te‟vîl edilmeye ve kabul görmeye baĢlamasının ilk adımı olarak değerlendirebileceğimiz Ġbn Fûrek yaklaĢımı, bu tefsirde net bir Ģekilde görülebilmektedir.  Tez; giriĢ ve iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde Ġbn Fûrek‟in yaĢadığı dönemin sosyal ve ilmî hayatı, kendisinin hayatı, eserleri ve çalıĢmamıza konu olan Tefsîru‟l-Kur'ân‟ın genel özellikleri incelenmiĢtir. Ġkinci bölümde ise, tefsirin rivayet ve dirayet açısından izlediği yöntem ele alınmıĢtır.

Eş’ariyye ekolünün kurucusu olan İmam Eş’ari’nin, Mutezileden ayrıldıktan sonra, farklı görüşlere kaydığı zikredilse de aslında o kendi kelami düşünce sistemini oluşturmuş ve onun bu sistemi kendisini takip eden âlimler tarafından kabul edilmiş olsa da bazı mantıksal kurallar doğrultusunda eleştiriye tabi tutulmuş ve onun görüşleri olgunlaştırılmaya çalıştırılmıştır.Öncelikle Bakıllani tarafından yorumlanarak daha düzenli hale getirilmeye çalışılan Eş’ari’nin görüşlerini daha sonra İbn Fürek, Cüveyni, Gazali, Şehristani, Fahreddin Razi, Amidi, Kadı Beyzavi, İci, Teftazani, Cürcani ve Devvani gibi Eş’ariyye içinde öne çıkan âlimlerin benimsediklerini görmekteyiz.

İslam geleneğinde erken dönemde en temel ayrışma noktalarından biri kuşkusuz epistemolojikti. Zira akıl veya nassı esas alma hususunda tartışma ve görüş ayrılıkları, ekolleşmenin mihverinde yer alıyordu. Eş'arî'ye gelinceye kadar Sünnî gelenekte Ehl-i hadis ve Ehl-i rey ayrışması oluşmuştu. İmam Malik, Şafii ve Ahmed b. Hanbel'in gibi önemli âlimlerin temsil ettiği selef uleması nasslara sımsıkı bağlanmayı zorunlu ve yeterli görmekte; buna karşılık, Ehl-i rey olarak tanımlanan Ebu Hanife ve ekolü ile İbn Küllab, Muhasibi ve Kalânîsî gibi sünnî kelamın öncüleri, nassı esas almakla birlikte aklı da inanç ilkelerini temellendirmede kullanılmasını öngörmekteydiler. Eş'arî de son tahlilde söz konusu Sünnî kelam olarak değerlendirilebilecek hareketin bir sistemleştiricisi olmuştur. O epistemolojik olarak nassla belirlenen inanç ilkelerini aklî yöntemlerle temellendirme yöntemini benimsemiştir. Hangi dönemde yazıldığı konusunda farklı görüşler bulunan el-Hass ale’l-bahs veya daha yaygın olarak bilinen ismiyle er-Risale fi istihsani’l-havz fi ilmi’l-kelâm adlı eserinde aklî tefekkürü ve te'vili reddeden kimseleri eleştirir, kelam yöntemini savunur ve kullanır. Luma'da tam olarak kelam yöntemini benimser.  Yine başta İbn Fürek'in Mücerredu makalâti Şeyh Ebi'l-Hasan el-Eş'arî adlı eserinde olmak üzere kendisinden sonra mezhebin gelişimine katkıda bulunan kelamcıların ondan yaptığı nakillerden onun sistemli bir kelam geliştirdiğine dair bilgiler bulmak mümkündür.  Eş’arî her ne kadar Mutezile sonrası sürecin başında Ahmed b. Hanbel’e tabi olduğunu deklare etmiş olsa da çoğu meselede selef yöntemini değil, aksine Mutezilî geleneğin başvurduğu cedel ve istidlal yöntemlerini kullanmıştır.  Bu bağlamda Eş'arîyi değerlendirirken Ahmed b. Hanbel'e tâbi bir selef âliminden ziyade Sünnî ekol içerisinde itikadî konularda aklî yöntemlere başvuran İbn Küllab'ın takipçisi olarak kabul etmek daha doğru olacaktır. 
Bu çalışmamızda Eş'arî'nin kelam sistemini ortaya koymaya dönük küçük bir katkı olması bakımından bilgi teorisinin temel unsurlarını inceleyeceğiz. Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki Eş’arî’nin kendi eserlerinde bilgi konusu müstakil bir başlık altında incelenmez. Luma' ve el-Hass ale’l-bahs adlı eserlerinde itikadî konuları aklî olarak temellendirmenin gerekliliği ve istidlâl yöntemlerine ilişkin meselelerde dolaylı olarak bilgi problemine değinilir. Eş’arî’nin görüşlerini toplayan İbn Fürek’in el-Mücerred adlı eserinde ise müstakil bir başlık olarak bilgi konusuna yer verilir. Günümüze ulaşan kendi eserleri Luma' ve el-Hass ale’l-bahs'ın yanı sıra İbn Fürek'in ondan yaptığı nakiller, çalışmanın başlıca kaynaklarını teşkil edecektir. Çağdaşı İmam Matüridî ve kendisinden hemen sonra Eş’ariliğin sistemleşmesini sağlayan Bakıllânî ve Cüveynî gibi kelamcılarla karşılaştırmalara gidilecektir.  Bilgi nazariyesinin temel başlıkları olan bilginin tanımı, mahiyeti, kaynakları ve alanı merkezli bir inceleme yapılacaktır.
Eş’arî’de bilginin tanımı ve mahiyeti konusuna geçmeden önce onun kelam sistemi içerisinde bilgiyi konumlandırmasını ele almamız gerekmektedir. Eş’arî’nin kelam sistemine baktığımızda onun kelâmî meseleleri “dakîku’l-kelam” ve “celîlu’l-kelam” olarak ikiye ayırdığını görürüz.  “Dakîku’l-kelam” varlık bahisleri ile cevher-araz kozmolojisini içermektedir. Bu aynı zamanda ana meselelerin bir temelini oluşturmaktadır. Hakikate ulaşmanın mahiyeti ve kaynaklarını içeren bilgi bahsini de bu kapsamda değerlendirebiliriz.  Bu bağlamda daha sonraki dönemlerde mebâdi’ denilen varlık, cevher-araz kozmolojisi, bilginin mahiyeti ve kaynakları gibi kelamın öncül problemleri konusunda Eş’arî’nin, Mutezile kelamından tevarüs etmiş olduğu geleneği sürdürdüğünü söylemek mümkündür.

Bugün Şiî-Sünnî ilişkilerinde bir gerilim hâkimdir. İslam dünyasında en çok müntesibi bulunan iki mezhep arasındaki sosyo-politik ilişkiler, yalnızca mensuplarının değil, bütün İslam’ın kaderini etkileyebilecek bir mahiyet arz etmektedir. Bu gerilimin arka planında güncel siyasî tartışmaların bulunduğunda kuşku yoksa da hiç kuşkusuz daha köklerinde karşılıklı algı problemleri yatmaktadır. Bu yüzden iki mezhep arasındaki ihtilafları körükleyen olumsuz algının tarihsel köklerini tespit etmek, Müslümanların birbirlerine bakışlarındaki sorunlu bakış açılarını ortaya koymak ve böylece atalarından miras aldıkları paradigmalarla hesaplaşmalarını sağlamak, sadece akademik bir merak değil, aynı zamanda toplumsal bir görev teşkil etmektedir.

Elimizdeki eser, söz konusu bakış açısının ortaya çıkardığı bir doktora tezidir. İslam Mezhepleri Tarihi’nin en velüt geleneklerinden birisi olan Eşʻarî geleneğin Şiîlik algısının mahiyetini, tarihsel köklerini ve sorunlu yönlerini tespit etmeye odaklanmaktadır. Çünkü bu gelenek, bugün dahi mezhepler üzerine yapılan araştırmaların en temel referans kaynakları arasında yer almakta ve çok sayda insanın mezheplere bakışının genel çerçevesini belirlemeye devam etmektedir.

Öz Şiîlerle Şiî olmayanlar arasında ilk dönemlerden itibaren başta imamet bahsi olmak üzere ilmi konular tartışılmış ve karşılıklı eleştiriler yöneltilmiştir. Şiîlerle imamet bahsi üzerinden ilk tartışmaları Mu'tezilîler yapmıştır. Her ne kadar sonraki süreçte Hanbeliler Şiîlerin şiddetli bir muhalifi olarak karşımıza çıkmışlarsa da, eleştiriler ilmi anlamda daha ziyade Eş'arî âlimler tarafından sürdürülmüştür. Eş'arî gelenekten Şiîlik eleştirisiyle öne çıkan isimlerden birisi Bâkıllânî'dir. O hem Bâtınîlere karşı müstakil bir eser yazarak eleştiride bulunmuş hem de diğer eserlerinde İmamiyye'yi eleştirmiştir. Dolayısıyla bu şekilde Şîa'nın iki güçlü kolunu da muhatap olarak karşısına almıştır. Bunun sebebi, onun, İmamilerin daha rahat hareket edebildikleri ve bunun yanı sıra Fâtımîlerin ve Karmatilerin farklı bölgelerde etkili olduğu bir dönemde yaşamış olmasıdır. Bâkıllânî, Bâtınîlik reddiyesinde tevil anlayışları üzerine yoğunlaşırken İmamiyye'yi imamet bahsi üzerinden eleştirmiştir. O, imametle ilgili eleştirilerde temelde Mu'tezilî geleneği takip etmişse de meseleyi detaylı bir biçimde ele almış ve kendi delillerini ortaya koymuştur. Bâtınîlik eleştirisi ise, günümüze ulaşan ilk tam reddiye olması dolayısıyla oldukça önemlidir. Onun Bâtınîlere yaklaşımı kendisinden sonraki âlimler için de belirleyici olmuştur. Bâkıllânî'nin iki mezhebe yönelik eleştirinde de, kendisinden sonraki Eş'arî âlimler üzerinde hem yöntem hem de delillendirme yönünden etkisi olduğu anlaşılmaktadır. Abstract Shi'i and non-Shi'i scholars discussed scientific topics, especially about imamate and they criticized each other since the first period. Mu'tezilîte scholars made the first discussions on the imamate debate with Shi'ite scholars. Although in the next process, Hanbalites emerged as a violent opponent of Shi'ites, the criticism

Öz: İslam kelamında teklîf-i mâ lâ yutâk, ilahi fiiller bağlamında tartışılmıştır. Bu tartışma Ehl-i sünnet ile Mu'tezile arasında Allah'ın kudretinin alanını belirlemeye dönük düşünsel bir çabadır. Bu mevzuda kelamî ekollerin tutumlarını belirleyen temel husus, ulûhiyet tasavvurlarıdır. Eş'ariler, kulların Allah'ın fiillerini değerlendirme ve belirleme haklarının bulunmadığını ifade etmektedirler. Kulların ilahi fiillere anlam ve değer verme çabası, bir haddi aşma olarak telakki edilmiştir. Mâtürîdîler, ilahi fiillerin bir gaye ve hikmetten ari olmasının mümkün olmadığını, ancak ilahi kudrete bir sınır çizilemeyeceğini belirtmektedirler. Mu'tezile ise, bu konuyu adalet prensibi bağlamında değerlendirmiştir. Mu'tezile'nin va'd, va'id, lutuf, teklifin sıhhati gibi konularda yaptığı değerlendirmeler, Allah'ın fiillerinin ahlakî bir " değer " lendirmesi olarak okunabilir. Anahtar Kelimeler: Teklif, kudret, fiil, değer, Eş'ari, Mu'tezile. Moral and Theological Background of the Divine Offer: Things That Offered, But Cannot Be Done (Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk) Sample Abstract: " Things that offered, but cannot be done " (teklîf-i mâ lâ yutâk) has been discussed in the context of divine acts in Kalam. This discussion, which has particularly happened between Mu'tazila and Ahl al-sunnah, aims to determine the fields of acts of God. In this issue, what determines the attitudes of Kalam schools are divine considerations. Ash'ari thinkers say that human beings have no right to evaluate and decide about the acts of God. They consider such attitudes as transgression. Mâtürîdî thinkers think the acts of God have their own purpose and reason, but a border cannot be drawn to the divine power. According to Mu'tazila schools, the relations between God and humans are based on the principle of justice. The evaluation notions of Mu'tazila schools on va'd and va'id/the promise and the threat, lutf, and so on can be considered as a moral assessment of the acts of God.

İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî el-Cüveynî (ö. 478/1085) ve öncesi Eş'arî kelâm sisteminde yer alan hâller teorisi, bu sistemin tümeller anlayışı şeklinde değerlendirilebileceği gibi ortak hakikatler şeklinde de değerlendirilebilir. Ancak bu dönemde söz konusu teoriyi savunanlar ve savunmayanlar olmak üzere iki farklı hakikat anlayışı göze çarpar. Hâlleri reddedenler hakikatleri nominal çerçevede değerlendirirken, bu teoriyi savunanlar ise realist bir tavırla mevcutlar için ortak hâl ve hakikatten bahseder. Bu doğrultuda onlar her ne kadar hâller teorisi üzerinden realist bir yöntem takınarak Aristotelesçi tümel anlayışına yaklaşmış olsalar da aralarında temel farklar bulunur. Aristotelesçi tümel anlayışı nesnelere dair olmasına karşın kelâmcıların hâlleri, hâdis âlemde nesnelerin bütününe değil, onların yapıtaşları olan cevher-araz ikilisinin kapsamıyla sınırlıdır. Yani Cüveynî özelinde kelâmcılar nesnelerin yapıtaşlarında realist ancak nesneler bütünü dikkate alındığında nominalisttirler. Ayrıca hâller, Aristotelesçi tümellerden farklı olarak önermelerde asla konu kabul edilmemektedir. Hâllerde gözlemlenen bu durum nedeniyle söz konusu dönemin Eş'arî kelâmında ikinci cevherler yer bulamamıştır. Son olarak da arazlar ve ilâhî mânâlar sıfat kategorisinden çıkartılıp yerine hâller yerleştirilmiştir. Böylece hakikî anlamda cevherler ve Zât-i ilâhînin yanında arazlar ve ilâhî mânâlar da zât kategorisine dâhil edilmiştir. Dolayısıyla zât-sıfat bağlamında yeni bir kelâm dili ortaya çıkmış ve hâllere ontik bir "yer" biçilmiştir. Ancak bu yer; kelime, zihin, nesne veya nesnenin ötesi değildir. Bu çerçeveyle hâller teorisi "şekil", "kapsam" ve "yer" olmak üzere bu makalede üç noktada değerlendirilmeye tabi tutulacaktır.

İmam Eşʿarî ortaya koyduğu ilkeler vasıtasıyla kendisinden sonra takip edilecek bir kelamî ekolün oluşmasına sebep olmuştur. Onun sistemini benimseyen pek çok isim vardır. Ama bu isimler içerisinde Ebu Bekr el-Bâkıllânî ve İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî oldukça önemlidir. Biz bu çalışmamızda Bâkıllânî ve Cüveynî’nin Eşʿarî düşüncedeki yerini genel olarak hedeflemekten ziyade bu isimlerin, Eşʿarîliğin özellikle İslam’ın batısında (Mağrib) yayılması açısından etkilerine değinmeye çalışacağız. Öyle ki onların oluşturdukları bu etki sonucu Eşʿarîlik İslam’ın batısında ilk zamanlardan günümüze kadar resmî bir mezhep olarak kabul görmüştür. Yöntem olarak Bâkıllânî’yi göndermiş olduğu öğrenciler vasıtasıyla “fiilî etki” bakımında inceleyecek; Cüveynî’yi ise yazmış olduğu eserlerin bölgedeki geniş yayılımını göz önünde bulundurarak “eğitim etkisi” bakımından inceleyeceğiz. Bu bölgede Bâkıllânî’nin göndermiş olduğu Ebû Abdullah el-Ezrî (ö. 423/1032), Ebû Tâhir el-Bağdâdî (ö. 517/1123) gibi isimler oldukça etkili olmuştur. Cüveynî ise eserleri ile bölgeye tesir etmiştir. Mağribli âlimler özellikle de onun “Kitabü’l-İrşâd” eserini yöntem olarak benimsemiş; bu eser üzerine birçok şerh ve haşiye yazmışlardır.