Huzur

ÖZET
Bu makalede genel olarak Batılılaşma sürecinin Türk romanındaki
yansımaları özelde ise Ahmet Hamdi Tanpınar’ın üç romanından-Huzur,
Mahur Beste, Saatleri Ayarlama Enstitüsü- hareketle bu sürece bakışı konu
edilmektedir. Tanzimat dönemi Türk romanı bir tür olarak yeniliğini korusa
da içerik olarak geleneksel öğeler taşımaktadır. Bu dönem romancılarından
Namık Kemal’in ve Ahmet Mithat Efendi’nin romanlarında Batılılaşma
karşısında takınılan tavrı, teknolojiyi alıp kültürel dokuyu muhafaza etmek
şeklinde özetlemek mümkündür. Cumhuriyet dönemi romanı ise yeni bir ulus
yaratma amacına hizmet etme görüntüsündedir. Ahmet Hamdi Tanpınar bu
dönemin önemli romancılarındandır. Batılılaşmanın başladığı Tanzimat’tan
Cumhuriyet dönemine kadar geçen sürede gerçekleşen kültürel dönüşümleri romanlarında sorunsallaştırıp tartışan Tanpınar’ın düşünceleri bu dönemi
anlamak açısından önemlidir. Bu çalışmada Tanpınar’ın romanlarından
kalkarak yazarın Batılılaşma karşısındaki konumu ortaya konmaya
çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Batılılaşma, Medeniyet, Modernleşme, Batı
Doğu İkilemi, Kültür Değişimi.

Çok yönlü kişiliğiyle edebiyatımızda önemli bir yere sahip olan Ahmet Hamdi Tanpınar, eserlerini kaleme alırken mekân olarak İstanbul’u seçmiştir. Doğduğu ve hayatının önemli bir kısmını geçirdiği şehir olan İstanbul’un Tanpınar’daki yeri ayrıdır. Deneme olarak kaleme aldığı Beş Şehir adlı kitabında en fazla yeri İstanbul bölümüne ayıran Tanpınar’ın, eski İstanbul dediği Türk İstanbul’a duyduğu özlem eserin dikkat çeken unsurlarındandır. Huzur romanı boyunca ana karakterlerini İstanbul’un semtlerinde dolaştıran Tanpınar, çok sevdiği bu şehre bambaşka bir gözle bakmıştır. Karakterlerin ruh halleriyle İstanbul’un çehresindeki uyumun ön plana çıktığı bu romanda, semtlerin de adeta bir ruhu vardır. Tanpınar, eserlerinde İstanbul’u da bir roman karakteri, canlı bir varlık gibi işlemiştir. Her semtine ayrı anlamlar yüklemiş, her birini karakteristik özellikleriyle birlikte ele almıştır. Semtlerin bu kendilerine has özellikleri insana da yansıyarak, kişinin bulunduğu semte göre hislerinin ve düşüncelerinin değişmesini sağlamıştır. Bu nedenle Tanpınar, kişinin bulunduğu semtten başka bir semte özlem duyabileceğini söylemiştir. Bu yazıda, Huzur romanında ve Beş Şehir’de, İstanbul’un ilçe ve semtlerinin ne şekilde ele alındığı ve Tanpınar’daki yeri incelenecektir.

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “İstanbul mahallesi”, birbirine komşu ve birbirinden haberli evleriyle birlikteliğin simgesi, semtin veya şehrin içinde kendine has bir ahengin ifadesi, sıcak samimi yaşama alanıdır. Mektebi, kahvesi, çeşmesi, satıcı
sesleriyle hayat bulur. Her nesil için yeni baştan kurulur, yirmi otuz senede bir çehre değiştirerek yaşar.
Türkiye’nin iki yüz yıla yakın zamandır geçirmekte olduğu değişim, tarihin ve hadiselerin ışığında aydınlanır Tanpınar’ın nazarında. Huzur, Sahnenin Dışındakiler, Mahur Beste serüvenindeki mahallenin hayatî meseleleri, çehresi, kahramanları da bu anlamda bir var oluş savaşının içinde hayat bulur: “İstanbul’un bu izbe mahallelerinde dolaşmak kadar öğretici şey pek azdır. Çünkü bütün bakımsızlığı ve haraplığı içinde size üst üste bütün tarihi verir.” (Tanpınar, Türk İstanbul’un Eski Mahallesi, Yaşadığım Gibi, 1970) Çalışmamız, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Huzur, Sahnenin Dışındakiler, Mahur Beste romanlarındaki “mahalle” olgusunun, Abdülaziz Devri’nden Meşrutiyet’e, İstibdat Dönemi’nden Kurtuluş Savaşı’na kadar uzanan bir zaman yelpazesinde gösterdiği değişim sürecini mercek altına almaktadır.

Adnan Oktar (Harun Yahya)

Zulüm gören, işkenceyle öldürülen insanlar, masum bebekler, bir ekmek alacak parası dahi olmayanlar, soğuk havada, bezden çadırlarda neredeyse sokakta yatanlar, hastalıklarını tedavi ettirecek para bulamayanlar veya ihtiyar ve güçsüz olmalarına rağmen hastane kapılarında saatlerce hatta günlerce tedavi sırası bekleyenler, sadece belli bir kabileye mensup oldukları için katledilenler, dinlerinden dolayı evlerinden, yurtlarından çıkartılan kadınlar, çocuklar ve yaşlılar, bir tarafta ardı arkası gelmeyen israf, diğer tarafta ise açlıktan ve bakımsızlıktan yok olan, ölüme terk edilen zavallı insanlar, sokağa atılan, kendi başının çaresine bakamayacak kadar küçük ve savunmasız çocuklar, ailesini geçindirebilmek için küçük yaşta okula gitmeyip, oyun oynamayıp çalışan veya dilenen çocuklar, her an hasımları tarafından öldürülme korkusuyla yaşayan insanlar…

Adnan Oktar (Harun Yahya)

Allah'ın insanlar için, yaratılışlarına en uygun olarak seçtiği din, İslam dinidir. Allah Kuran ahlakını insanların yaşayabilmesi için çok kolay kılmıştır. Din ahlakı, insanların üzerindeki tüm külfeti, kısıtlayıcı ve sınırlayıcı, insanlara zorluk getiren ağırlıkları kaldırır. İnsanın sadece sonsuz merhametli, şefkatli, bağışlayıcı, salih kulları için herşeyi hayırla yaratan, tüm gücün sahibi olan Allah'ın kendisi için belirlediği kadere teslim olmasını, herşeyde sadece O'nun rızasını arayarak O'na yönelmesini bildirir.

Evrendeki her varlığın ve gerçekleşen her olayın sahibi olan Allah'a güvenip dayanmak ve O'nu dost edinmek, bir insanın hayatındaki tüm korkuların, endişelerin, sıkıntıların ve zorlukların da sonu demektir. Kuran ahlakını yaşayan bir insan için dinin getirdiği en önemli kolaylık ve güzelliklerden biri budur. Bunun dışında Allah, tüm emir ve hükümlerini insanların fıtratlarına en uygun şekilde bildirmiştir ve hiçbirinde bir zorluk bulunmamaktadır.

Allah, Kuran'da din ahlakının kolay olduğunu, dinine tabi olanların işlerini kolaylaştıracağını şöyle bildirir:

"Ve seni kolay olan için başarılı kılacağız." (A'la Suresi, 8)

"… O, sizleri seçmiş ve din konusunda size bir güçlük yüklememiştir, atanız İbrahim'in dini(nde olduğu gibi)..." (Hac Suresi, 78)

Peygamberimiz (sav) de, bu ayetler doğrultusunda "Din kolaylıktır." (Buhari, Iman: 29; Nesai, İman: 28; Musned, 5:69) diye buyurarak, insanları din ahlakını yaşamaya davet etmiştir.

İnsanların dinde zorluk olarak gördükleri uygulama veya inançlar ise, dine sonradan müşrikler veya insanları dinden uzaklaştırmak isteyen inkarcılar tarafından eklenmiş ve hak dinin bir parçasıymış gibi insanlara aktarılmıştır. Bazı kimseler de, kendilerini daha takva göstermek için zor olanı yapmanın daha makbul olacağı yanılgısına kapılarak, gösterişe yönelik bir din anlayışını benimsemişlerdir. Oysa, Peygamber Efendimiz (sav) yanındaki Müslümanlara her zaman dini "kolaylaştırmayı" emretmiştir. O halde salih Müslümanlar bu emre itaat etmeli ve insanlara kolay olanı zor göstermenin vebalini yüklenmemelidirler. Peygamber Efendimiz (sav)'in bu konuyla ilgili bir hadisi şöyledir:

"Kolaylaştırın, güçleştirmeyin. Müjdeleyin, nefret ettirmeyin. Birbirinizle iyi geçinin, ihtilafa düşmeyin." (Hz. Said ibni Ebu Berde r.a.) (Ramuz El-Hadis 2. Cilt, s. 510)

Bu kitapta da, Peygamberimiz (sav)'in bu tavsiyesine uygun olarak, Allah'ın dininin yaşanmasının son derece kolay olduğu hatırlatılmaktadır. Ayrıca İslam dininin, insanın yaratılışına, huzuruna, mutluluğuna en uygun yaşam biçimi olduğu ve Kuran ahlakına uyularak sürdürülen yaşamın bir insan için olabilecek en güzel yaşam olduğu anlatılmaktadır.

Türk romanının dönüm noktasında yer alan Huzur romanıyla “zamanın ne içinde ne de büsbütün dışında” yer alan Ahmet Hamdi Tanpınar (1901- 1962), sözcelemenin alıcısını (okuyucu) modern bir anlatı geleneğine alıştırmaya başlar. Romanın anlatısal yapısındaki farklılaşma klasik incelemelerin yanı sıra modern kuram ve yöntemlere de açıktır. Sözceleme öznesi Tanpınar’ın sözce öznesiyle iç içe geçerek özdeşleştiği romanı olan Huzur, anlatıcı ekseninde şekillenen ve uzamı devre dışı bırakan Gérard Genette’in (1930-2018) yapısal dilbilimden esinlenerek yazınsal bir göstergebilim kategorisinde öbeklendirilen anlatıbilim modeliyle göstergelerin ışığında çözümlenmeye uygun veriler içerir. Bir yapısalcı/göstergebilimci ya da kısaca anlatıbilimci olarak tanımlanan Genette, yazınsal göstergebilimin 21. yüzyıldaki önemli isimlerinden biridir ve sonradan anlatıbilim adı verilen yazınsal söylem çözümlemesine dayalı yaklaşımı başlatan kişidir. Tanpınar’ın sözcesinin; Genette’in anlatı söylemi etrafında analiz edilmesi “eşikte” yer alan bir şairin romanının anlatısal yapısındaki değişimleri dilbilimsel olarak gözler önüne serer. Metinlerarasılık ve göstergelerarasılık bağlamında dizisel ve dizimsel ilişki ekseninde incelenmesi, Huzur’un çoksesli yapısının diğer metinlerin yanı sıra bilim ve sanat dallarından nasıl etkilendiğini ortaya koyar. Sözlüksel ve kavramsal alanları tamamlanmış olan göstergebilim, metinlerarası ve göstergelerarası ilişkiler, Tanpınar anlatısının çoksesli romanı Huzur üzerinden roman çözümlemesinde başvurulacak önemli kaynaklardan biridir.

Undoubtedly, Tanpınar is one of the great names of the modern Turkish novel. He preferred Istanbul as the background in many of his novels and stories. Also, we can say that he describes/ uses İstanbul as a character. When Tanpınar's novels are examined, it is seen that he has deep connection with İstanbul. İstanbul is the city that he most comprehensively described in his book " Beş Şehir " In addition to this, in "Huzur" he literally gives his readers a breathtaking tour of İstanbul. Tanpınar's love and curiosity of İstanbul is naturally reflected in his characters. In this article I examined Huzur in the context of İstanbul. Huzur , stands out with depicted places and philosophical narratives made over the characters not with plot. We see that the main point of the novel is not love between Nuran and Mümtaz as it seems, there are more than one main points. Let's start our journey… Tanpınar's interest in İstanbul starts at a young age. The indisputable reason for this interest is his teacher Yahya Kemal. Yahya Kemal's sad and deep connection to İstanbul is a well-known fact. He is " the poet of İstanbul". If İstanbul were a woman, Yahya Kemal would be her number one lover. After Yahya Kemal became teacher of Tanpınar, they took long walks together. Beyatlı taught him how to watch the city, how to talk with the city, how to tour the city, how to read the city's signs. Tanpınar got the awareness of paying attention and interest to İstanbul from Yahya Kemal. Our main character Mümtaz seeks "peace" and happiness in his life. He lost his parents at a young age. Even though he finds the love and care from İhsan and his wife Macide he can't be happy and peaceful. Mümtaz, who is affected by "every" person and "every" detail around him, finds peace only in Nuran, but he loses her soon. Nuran and İstanbul literally replace each other. Everything that depicts İstanbul also seems to describe Nuran. The novel takes place in different

ÖZ
Ahmet Hamdi Tanpınar, modern Türk Edebiyatını derinden etkilemiş, hem Doğu düşüncesini hem de Batılı düşünceyi yakından tanımış, her ikisinin ortaya koyduğu kültürel birikimden nasibini fazlasıyla almış nevi şahsına münhasır bir sanatçı ve entelektüeldir. Verdiği edebi ürünlere yansıyan özgün tarzının ötesinde, Tanpınar’ı nevi şahsına münhasır kılan özelliği, felsefi, ve sanatsal düşüncesini, ilgisini Batılı modernleşmenin bir sonucu olan gelenek ve modernlik arasındaki gerilimin, bireyin
ve toplumun dünyasında doğurduğu huzursuzluğa yoğunlaştırmış olmasıdır. Tanpınar, şairliğinin, edebiyat tarihçiliğinin ve tenkitçiliğinin yanı sıra, özellikle Türk edebiyatına kazandırdığı romanlarıyla önemli bir iz bırakmıştır. Tanpınar’ın romanları incelendiğinde onun kapsayıcı ve nitelikli bir tarihsel alt yapıya dayanan derin bir bakış açısına sahip olduğu görülmektedir. Tanpınar, Türk toplumunun özellikle Tanzimat’tan itibaren yaşadığı büyük dönüşümü “medeniyet değiştirme” olarak kavramsallaştırmış, bu dönüşümü gerek romanlarında gerekse düzyazılarında kendisinin inandığı “devam ederek değişmek değişerek devam etmek” düşüncesinin ışığında, “yeni insan”, “yeni hayat”, “siyasal iktidar”, “aydın”, “Doğu ve Batı”, “kültürel süreklilik” gibi kavramlar ekseninde incelemiştir. Böylece Tanpınar hem bir romancı hem de bir düşünür kimliğiyle, Tanzimat’tan Cumhuriyete uzanan süreçte Batılı
modernleşmenin ironik bir eleştirisini yapmıştır. Bu makalede, toplumsal değişme sürecinde, Türkiye’nin modernleşme/batılılaşma deneyimi, Tanpınar’ın, süreklilik ve değişimle ilgili düşüncelerinin yansıdığı “Abdullah Efendi’nin Rüyaları”, “MahurBeste”, “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” ve “Huzur” gibi romanları üzerinden tahlil edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ahmet Hamdi Tanpınar, Türk romanı, toplumsal değişme, modernleşme, gelenek, süreklilik

* Dr. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Din Sosyolojisi
ABD, e-posta: zaferdemir1919@hotmail.com
** Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Din Sosyolojisi ABD, e-posta: m.cem.sahin@ankara.edu.tr
Makalenin Geliş Tarihi: 28.06.2018 Kabul Tarihi: 12.07.2018