Isyan

Tarafımızdan kaleme alınan bu yazının amacı, Anadolu Selçuklu Devleti’nde sürekli görmeye alışık olduğumuz Türkmen isyanlarının nedenlerine dair genel değerlendirmelerde bulunarak, ortaya çıkan sonuçlara ilişkin bir takım çıkarımlara gitmektir. Genel olarak isyanların ele alınmasının yanında, spesifik örneklerin de verileceği bu makalede esas hedef, örneklerden hareketle genel sonuçlar konusunda objektif değerlendirmelerde bulunmaktır. Çoğu zaman mevcut merkezi devlet otoritesine karşı gerçekleştirilmiş olan söz konusu isyanların, bir yandan Türkmenlerin devlete olan inanç ve güvenin sarsılmasına; diğer yandan merkezi otoritenin, Türkmen gruplarına olan siyaset ve uygulamalarında köklü değişikliklerin yaşanmasına neden olduğu açıkça gözlenmektedir.
    Anahtar Kelimeler
Türkmenler, Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollar, İsyan.

In this article we aimed at evaluating, in general, the reasons for the Turkmen rebellions usual in the State of Anatolian Seljuks and drawing inferences from the results. The main goal of this article is to make an objective assessment of the results based on the specific samples given. It is observed that the related rebellions, mostly against the State, weaken Turkmens trust in the State in one hand, and cause radical regulations relative to the central authority’s policies towards Turkmen groups on the other hand.
    Keywords
Turkmen, State of Anatolian Seljuks, Mongols, Rebellion.

20. yüzyılın ilk çeyreğinde Bitlis vilayetinde önemli bir halk isyanı meydana gelmiştir. Bu isyan, Bitlis merkez ve civarını etkilemiş olan 1907 Mart depreminden üç ay sonra ve bu depremin bir neticesi olarak Bitlis şehir merkezinde patlak vermiştir. İsyan, depremin sonrasında oluşan toplumsal gerilimin patlaması olsa da Bitlis valisinin idari zafiyetleri, olayın başlaması ve büyümesinde büyük bir etkiye sahiptir. Dolayısıyla isyancılar doğrudan valiyi hedef almışlardır. Yapılan tahkikat sonrasında Bitlis Valisi Mehmed Ferid Paşa azledilmiştir. Toplamda otuz sekiz gün süren, dini ve etnik ayrım olmaksızın tüm şehir halkının katıldığı bu isyanda, şehrin uleması, eşrafı ve tarikat liderleri ise halka öncülük etmişlerdir.

Danyal TEKDAL * Özet 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Bitlis vilayetinde önemli bir halk isyanı meydana gelmiştir. Bu isyan, Bitlis merkez ve civarını etkilemiş olan 1907 Mart depreminden üç ay sonra ve bu depremin bir neticesi olarak Bitlis şehir merkezinde patlak vermiştir. İsyan, depremin sonrasında oluşan toplumsal gerilimin patlaması olsa da Bitlis valisinin idari zafiyetleri, olayın başlaması ve büyümesinde büyük bir etkiye sahiptir. Dolayısıyla isyancılar doğrudan valiyi hedef almışlardır. Yapılan tahkikat sonrasında Bitlis Valisi Mehmed Ferid Paşa azledilmiştir. Toplamda otuz sekiz gün süren, dini ve etnik ayrım olmaksızın tüm şehir halkının katıldığı bu isyanda, şehrin uleması, eşrafı ve tarikat liderleri ise halka öncülük etmişlerdir. Abstract In the first quarter of 20th century, in Bitlis a big important public rebellion took place. This rebellion broke out in the city center of Bitlis three months after 1907 March earthquake which was effected center of Bitlis and around and this rebellion was a consequence of this earthquake. Although this rebellion is a result of the public tension which come into existence after the earthquake, Bitlis Governor has an enormous impact on starting and shooting up of this rebellion. The rebellious took aim at Bitlis Governor directly fort his reason. Mehmed Ferid Pasha who is the governor of Bitlis was discharged as a result of being inquiried. In this rebellion, which lasted totally thirty eight days and all people in the city participated without discriminating about ethnic and religious aspects, the notables of the city leaded to the community of Bitlis.

Özet:

1718 Pasarofça Antlaşması’ndan sonra, Sultan III. Ahmed’in saltanatının son 12 yılında sadrâzamlık makâmını elinde bulunduran Nevşehirli Dâmat İbrâhîm Paşa, kaptan-ı deryâ Mustafa Paşa, Mehmed Kethüdâ ve daha pek çok devlet adamının katliyle sonuçlanan 1730 isyânı; Osmanlı tarihinin hâlâ karanlıkta kalan ve yeni belge ve kronikler ışığında aydınlatılmayı bekleyen olaylarından birisidir. Patrona Halil, Muslı Beşe, Kara Ali ve Mehmed Ağa’nın ihtilâlî bir yönetimle Devlet-i ‘aliyye’nin pâyitahtı İstanbul’u zulümle kasıp kavurdukları, devrin pâdişâhını tahttan indirip yerine Sultan I. Mahmud’u oturttukları, saray çevresini baskı ve kontrol altında tuttukları bu süreçte; zorbalar gasp, hırsızlık ve rüşvetle istedikleri devlet makamlarını ve toprakları kendi taraftarlarına verir olmuş; yıkılan kasırlar, köşkler ve bitmek bilmeyen baskın ve yağmalar yüzünden İstanbul’un önemli bir kısmı târumâr olmuştu.

Bu bildiride; hakkında birkaç kronik ve belge dışında fazla bir tarihî materyale rastlanmayan bu vak‘a ve onu takip eden süreçteki diğer iki isyan hakkında, şimdiye kadar bilinmeyen ve neşredilmeyen Mühimme kayıtları, masraf kayıtları, Patrona ve ekibinin gasp ve yolsuzluklarına ilişkin telhisler ve arzlar, önemli devlet ricâlinin Hazîne’ye aktarılan eşyâ ve taahhütlerine ilişkin muhallefât ve borç tutanakları, ikinci zorba vak‘asına ilişkin mektuplar ve çağdaş kayıtlarla, isyana tanık olmuş bir görgü şâhidinin yazdığı kısa bir kronik ilk kez tanıtılarak; bu belgelerin ve çağdaş kroniğin isyanın bilinmeyen yönlerini ve Osmanlı pâyitahtına etkilerini aydınlatmadaki önemi üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:  Patrona, İstanbul, Topkapı Sarayı, isyan, belgeler, kronikler.

İsyanlar Türk tarihinde önemli bir mevki işgal ederler. Gerek İslâm öncesi Türk
devletlerinde ve gerekse Türk-İslâm devletlerinde isyan hadiselerine sık sık rastlanmıştır.
Tarihimizin bu mühim meselesini ve bu fiillere tatbik edilen müeyyideleri anlamak, yine fiilî
bir isyan söz konusu olmasa dahi icra edilen kardeş katli uygulamalarını ve siyaseten katl
müessesesini idrak etmek, bahse konu hukukî mefhumlara tarihî gelişim süreci içerisinden
bakmayı gerektirir.
İtaat beklentisinin mutlak olduğu toplumlarda isyan sayılan suçların muhtevası geniş,
unsurları muğlak, müeyyidesi şedit, muhakeme vetîresi sathîdir.

Dünyanın neresinde olursa olsun devleti yöneten kişinin çocuk yaşta ve tecrübesiz olması başta vezirler, büyük devlet adamları ve emirlerin devlet yönetimine karışarak hükümdarlar üzerinde tahakküm kurmalarına hatta yönetimi bile ele geçirmelerine neden olmuştur. Bu durumun en güzel örneklerinden biri de 1250-1517 yılları arasında Mısır, Suriye, Hicaz ve Güneydoğu Anadolu'da hüküm süren Memlûk Devleti'nde görülmektedir. Memlûk Devleti'nin XXII. sultanı olan el-Melik el-Eşref Şaban (1363-1377), selefi el-Melik el-Mansûr Selâhaddîn Muhammed'in aklî dengesinin yerinde olmadığı gerekçesiyle emirler tarafından tahtan indirilmesinden sonra 30 Mayıs 1363 tarihinde henüz on yaşında iken tahta oturtulmuş bir sultandır. Onun emirler tarafından sultan yapılması, saltanatının da nasıl geçeceğine dair önemli ipuçları vermiştir. Bu çalışmada, kendisinden önce olduğu gibi Sultan Şaban zamanında da tahtı vesayet altında tutan büyük emirler ve onların adeta döneme damgasını vuran isyanları hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir.

Özet
Arap yarımadasının büyük kısmı, Yavuz Sultan Selim’in 1517 yılında Mısır’ı fethinden sonra Osmanlı Devleti’nin topraklarına katılmış ve bu tarihten 1916 yılına kadar; Mısır’ın önce Napolyon Bonapart komutasındaki Fransızlar tarafından işgali (1798-1801) ve daha sonra 1882 yılında İngiltere tarafından ilhakı istisna olmak üzere yaklaşık 400 yıl Osmanlı idaresinde kalmıştır. Arap yarımadasındaki Osmanlı varlığı I. Dünya Savaşı’nın başlarındaki isyan ile sona ermiştir. Osmanlı
Devleti’nin karşılaştığı son başkaldırı olan Arap isyanı, I. Dünya Savaşı’nın en zorlu günlerinde Çanakkale’de bir varoluş mücadelesi verilirken gerçekleşmiştir. İsyana Araplar bir bütün olarak destek vermemişlerdir. Buna karşın Arap yarımadasındaki Türk askerleri isyan nedeniyle önemli
miktarda zarar görmüşler ve zayiat vermişlerdir. Zikredilen durum siyasallaşan Arap milliyetçiliğinin de etkisiyle Cumhuriyet kurulduktan sonra Türk-Arap ilişkilerinde bir güvensizlik ortamı oluşturmuş, kimi dönemlerde yakınlaşmalar sağlanmış olsa bile diplomatik ilişkiler tarihsel güvensizlik üzerinde şekillenen tereddütlü telakki nedeniyle uzun süre güven artırıcı temellerde yapılanma imkânından yoksun kalmıştır.
"Britain’s Plot for Arab Revolt (1914-1918): The Revolt’s Reflections on
Republic Era Government Programs"
Abstract
Arabian peninsula was brought under Ottoman rule after the conquest of Egypt by Sultan Selim the Grim in 1517. From this date onward it was ruled by Ottomans about 400 years. The only exception of Ottoman rule, were Egypt’s invasion by French under Napoleon Bonaparte (1798-
1801) and later annexation by Britain in 1882. Ottoman existence in Arabian peninsula ended due to the revolts during the first years of World War First. Arab revolts were the last uprising against the Ottomans that they had to face with. The revolts were plotted during the most difficult days of World War First during the Dardanelles Wars, because of which Turkish soldiers confronted considerable losses and damages in Arabia. Therefore after the very foundation of Turkish Republic, World War First experiences, fueled by politicized Arabian nationalism also paved the
way to mistrust of Turkish decision makers. Despite a few periodical betterments of the relations between both sides due to hesitant approaches, for a long time it could not be possible to establish
mutual confidence building measures in diplomatic relations.

Öz Siyasi suç, her ne kadar son dönemlerde ortaya çıkmış bir kavram olsa da suçun mahiyetini oluşturan 'Devletin birliğini ve ülke bütünlüğünü bozma amacı' her hukuk sistemince suç kabul edilmiştir. Bu suçun işlenmesinde kullanılan yöntem ve araçların tarihi süreçlerde farklılık arz etmesine bağlı olarak hukuk sistemlerinin siyasi suç olarak kabul ettikleri eylemlerin mahiyeti ve ona uygulanacak yaptırımlar da farklılık arz etmiştir. Biz bu çalışmada İslam Hukuku ile Türk Hukuk sisteminin siyasi suç kavramına yaklaşımlarındaki benzer yönleri ve farklılıkları tespit etmeye çalıştık. Abstract Political crime that although it is a concept that has emerged recently, the purpose of the aim of breaking the unity of the state and the integrity of the country that constitutes the crime's essence was to commit crime in every legal system. The methods and tools used to commit this crime differed in the course of history. Consequently the nature of the actions that the legal system regarded as political offenses and the sanctions to be imposed on them differed. In this study, we tried to determine the similarities and differences between the Islamic Law and the Turkish Law system's approach to the concept of political crime. Giriş Devlete karşı işlenmiş olması hasebiyle devlet kurumunun varlığı kadar eski olan siyasi suçlar, on dokuzuncu asra kadar adi suçlara nazaran daha ağır bir şekilde cezalandırılıyordu. Ancak suça bakışın müsamahakâr yönde değişmesiyle beraber verilen cezalarda da bir hafifleme olmuş hatta bu suçlulara, 'siyasi mülteci' adı altında diğer devletlerce sahip çıkılmış ve bu suçlular, aleyhine suç işledikleri devlete iade edilmemeye başlanmıştır. Her ne kadar suça bakış, onun hafif bir suç olduğu yönünde evrilse de bu neviden fiil ve hareketler içerdiği zararlar sebebiyle sadece kamu düzenini ciddi anlamda ihlâl etmekle kalmaz aynı zamanda şahıslara ve mülkiyete müteallik suçların da sayısını artırır mahiyettedir (Şensoy, 2011: 53-57). Siyasi suç kavramının, siyasal nitelikli suçların tamamını kapsamayacak şekilde daha hafif suçlara inhisar edilmesi üzerine silahlı eylemlerden oluşan ağır nitelikli siyasi suçları ifade edecek yeni bir kavrama ihtiyaç duyulmuştur. Bu yeni kavram "terörizm"dir. Her ne kadar 'terörizm' ifadesi ile farklı bir suçtan bahsediliyormuş gibi bir zan hâsıl olsa da aslında terör eylemleri yapılış gayeleri bakımından hala siyasi suç kapsamındadır. Ancak siyasi suçlardan farklı olarak artık bu suçlar devletlerin müsamaha göstermedikleri bir suç olarak kabul görmüştür. İslam hukukunda ise siyasi suçlar işleniş şekline bağlı olarak ya taʻzîr ya da hadler bölümünde ele alınmıştır. Bu günkü anlamıyla fikir ve düşünce boyutundaki siyasi suçlar İslam ceza hukukunda taʻzîr cezaları başlığı altında ele alınmıştır. Bu gün terörizm diye ifade edilen suçlar ise ya bağy ya da hırâbe başlıkları altında incelenmiştir. Son dönemde siyasi suçlara karşı oluşan müsamahalı anlayışın bir neticesi olarak şiddet içeren siyasi suçların farklı bir isimle adlandırılmasına rağmen biz bu yazımızda siyasi suç kavramının ilk çıkış anlamına sadık kalarak düşünce boyutundan eylem boyutuna kadarki tüm siyasi suçları kapsayacak şekilde kullandık. Buna mukabil Türk hukukunda ve İslam hukukunda şiddet içeren siyasi suçların farklı terimlerle ifade ediliyor olması sebebiyle de bir kavram kargaşası oluşmasın diye bu suçları Türk Hukukuna göre anlatırken "terör" kavramını, İslam Hukukuna göre anlatırken ise "bağy" kavramını kullandık. * Bu makale, SBA-2018-10702 proje koduyla Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri birimince desteklenmiştir. Akademik ve bilimsel çalışmalara destek ve katkısından dolayı teşekkür ederim.