Kiplik

Language markers are called modals that state the moods of speaker and indicate the manner, attitude and movements of speaker over against the circumstance and case. Modals are used in daily life code the certainty, probability, evidential, inference, assumption, presumption, suspicion, curiosity, astonishment depending on information; obligation depending on containing effect of internal or external force; a lot of semantic field depending on containing the emotions like happiness, anger and regret. Each language benefit from the morphological, lexical, syntactical and contextual modalities while referring semantic fields in question. The morpheme-Abil-in sentence Ali gelebilir remarks all " probability of Ali's arrival to home " and " no disability of Ali's arrival to home " , " allowed to him ". If İçeri girmeli refers to girmek zorunda (have to enter) it specifies the " obligation " modality, if it refers to girmesi gerek/lazım (need to enter) it specifies the " necessity " modality. The modality-mAlI in the sentence İçeri giren Ali olmalı refers the prediction or inference semantic field. This study is dwelled on modal functions of basic structured bound morphemic modalities as-DI,-mIş,-AcAk,-yor,-Ar/-Ir,-mAktA,-Abil- ,-mAlI,-sA,-A, (AyIm/-AlIm),-DIr, mI. These suffixes mark one or more modals according to context. For instance,-sA marks the condition, probability, prediction, possibility and optative mood, and-mIş marks the certainty, direct epistemic modality and inferential epistemic modality. ÖZET Konuşurun bir olay ya da durum karşısında takındığı tutum, tavır ve hareketleri gösteren veya duygu durumunu anlatan dilsel işaretleyicilere kiplik denmektedir. Günlük hayatta sıkça kullanılan kiplikler, bilgiyi temel almasına göre kesinlik, olasılık, delile dayalılık, çıkarım, varsayım, çıkarım, tahmin, şüphe, merak, hayret; içsel veya dışsal bir gücün etkisini barındırmalarına göre yükümlülük; sevinç, öfke, pişmanlık gibi duyguları içermelerine göre ise duygu kipi gibi pek çok anlam alanını kodlamaktadır. Her dil söz konusu anlam alanlarına göndermede bulunurken biçimbirimsel, sözlüksel, söz dizimsel, söylemsel olmak üzere çeşitli kipliklerden yararlanmaktadır. Ali eve gelebilir sözcesinde-Abil-eki, " Ali'nin eve gelme olasılığı " nı belirtebildiği gibi; " Ali'nin eve gelmesinde bir sakınca olmadığı " , " ona izin verildiği " anlamını da işaretlemektedir. İçeri girmeli sözcesi ise girmek zorunda anlamına göndermede bulunuyorsa " zorunluluk " ; girmesi gerek/lazım anlamına göndermede bulunuyorsa " gereklilik kipi " ni göstermektedir. Söz konusu-mAlI kipliği İçeri giren Ali olmalı önermesinde ise tahmin veya çıkarım anlam alanına işaret etmektedir. Bu çalışmada-DI,-mIş,-AcAk,-yor,-Ar/-Ir,-mAktA,-Abil- ,-mAlI,-sA,-A, (AyIm/-AlIm),-DIr, mI olmak üzere basit yapılı bağımlı biçimbirimsel kipliklerin kipsel işlevleri üzerinde durulmaktadır. Söz konusu ekler, bağlama göre kip alanlarının bir ya da birkaçını işaretleme işlevi üstlenmektedir. Örneğin bahsi geçen eklerden-sA eki, cümleyi şart, olasılık, tahmin, varsayım, istek gibi anlamlarla işaretlerken;-mIş eki kesinlik, doğrudan delile dayalılık, çıkarımsal delile dayalılık gibi kip alanlarından biri ile kodlamaktadır.

Bu çalışmada, Türkçe dilbilgisi kaynaklarında “birleşik fiil” diziyapısı -ulam/kategori- içinde kullanılan ve kullanımlarına göre “fiilimsi eki” veya “kip eki” terimleriyle karşılanan eklerin dilsel gerçekliği sorgulanacaktır.
“Fiilimsi eki” ve “kip eki” denen eklerin fiilimsi ve kip tanımlarına uymadığı, dilbilgisinde isimlendirilmemiş yeni bir “diziyapı” oluşturduğu fikri ortaya konacak ve bu “diziyapı” bağlamında kullanılan eklere “kiplik eki” denecektir.Ayrıca, çalışmalarda tespiti yapılmış kiplik ekleri örneklendirilerek listelenecektir.

This study analyzes the functionality of reported speech marking in interpreter’s utterances in authentic ad-hoc-interpretated German-Turkish and German-Portuguese doctor-patient communication (Special attention is paid to the Turkish reported speechmarkers diyor ‘says/ is saying’ and –mIş, to two Portuguese markers (the verbum dicendi contar que ’to tell that’ and the subjunctor que ‘that’) as well as to German meinen ‘mean, reckon’). Whereas guides to medical interpreting recommend to avoid the marking of reported speech, in our data it is used frequently (especially in the Turkish data) and appears in the German-Turkish and the German-Portuguese data basically in the same situations, particulary in risk communication, communication about clinical findings, and medical interviews. It is argued that it is used as a connectivity procedure on the one hand, and as a procedure to modalize the utterance on the other. The marking of reported speech does not focus on the proposition as other connective procedures do, but rather focuses on the speech situation, i.e. the participants. Therefore, this connectivity procedure is evenmore basic than others. By relinking fragments of the propositional content to their source the interpreter modalizes the utterance in a specific way. The challenge for interpreter trainings is that the use of reported speech marking may facilitate or hamper the communicative exchange between doctor and patient. It should therefore be used consciously by interpreters.
Português:
Este estudo – elaborado no âmbito do projeto “Interpretação no Hospital” do Centro de Pesquisa sobre Multilingualismo na Universidade de Hamburgo - objetiva analisar as funções dos marcadores de reprodução de fala em enunciados de intérpretes de comunicações autênticas entre médicos alemães e pacientes turcos ou portugueses traduzidos por intérpretes não-profissionais. Atenção especial é dada para a análise dos marcadores diyor ‘diz/ está dizendo’ e –mIş em turco, contar que e o subjunctor que em português, assim como meinen ‘achar’ em alemão. Enquanto guias para a interpretação em contextos medicais recomendam evitar marcar a fala reproduzida como tal, nos dados por nós analisados os intérpretes marcam-na com freqüencia (especialmente nos dados em turco). Os marcadores dereprodução de fala são usados nos dados teuto-turcos e teuto-portugueses basicamentenas mesmas situações, especialmente na comunicação sobre riscos, resultados de análise médica e de anamnésia. Avança-se a hipótese que a marcação da reprodução de fala serve como procedimento de conectividade dum lado e como procedimento de modalização doutrolado, só que – a diferença de outros procedimentos conectivos a marcação da reprodução de fala não enfoca a proposição, mas sim a situação de fala, i.e. os participantes – sendo assim mais básico para a coesão do que outros procedimentos. Ligando fragmentos do conteúdo proposicional à sua fonte, o intérprete modaliza o enunciado de maneira específica. O desafio que enfrenta a formação de intérpretes para esta tarefa é que a marcação de reprodução de fala pode facilitar ou dificultar a comunicação entre médicos e pacientes. Por isso é necessário usá-la de maneira consciente.

Günümüzde Yabancılara Türkçe Öğreten ders kitaplarının konu sıralanışı, dil bilgisel tanımlar ve açıklamalar açısından farklılıklar gösterdiği bir gerçektir. Yaptığımız inceleme sonucunda Türkçenin, günümüzde lingua-franca olarak kabul edilen ve farklı bir dil ailesine mensup olan İngilizce gibi bükümlü bir dil mantığı üzerinden genelde anlatıldığını tespit ettik. Dolayısıyla sınıfta yapılan bu dil bilgisi tanımlamaları ve sınıflandırmaları, sınıf ve ders kitabı dışındaki kullanımlarında yetersiz kalmaktadır. Özellikle Türkçe öğrenimindeki zaman ve kip anlatımında bu dil bilgisel çerçevenin çizilmesinin sorun olduğu aşikârdır (Demirel ve Kerimoğlu, 2015). Çünkü geleneksel dilbilgisinde bildirme ve isteme kipleri ayrımında zaman ve kip kavramları karışık ve tutarsız olarak sunulmaktadır (Aydın, 1999). Araştırmadaki kuramsal çerçeve, Agop Dilâçar (1971), Zeynep Korkmaz (2003), Tahsin Banguoğlu (1998), Tahir Nejat Gencan (2001), Muharrem Ergin (1993), Leyla Karahan (2013) gibi Türkologların zaman ve kip tanımlarından yola çıkarak oluşturuldu. Daha sonra çalışmanın odak noktasını oluşturan Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi Gazi Üniversitesi Tömer A1-A2-B1-B2-C1 (2015) kitapları bu çerçevede taranarak döküman incelemesi yöntemiyle incelendi (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Kip ve zaman kategorileri kullanımlarıyla tespit edildi. Kitapların, Avrupa Dilleri Ortak Çerçeve Programı (2001) ölçütleri bağlamında her bir dil becerisine göre ayrı ayrı dil bilgisi konularının hazırlamış olması da bu yeni çalışmanın önemini arttırmaktadır. Dilin doğal kullanımından yararlanarak gramatikal yapılardan ziyade örnekler (Ökten ve Sauner-Leroy, 2015) üzerinden farklı bir bakış açısıyla zaman ve kip kavramlarının öğretimi ele alındı.

Geçmişi çok eskilere dayanmayan kip ve özellikle kiplik kategorilerinin tanımlarında bazı farklılıklar görülmektedir. Kipin zaman kavramı ile karıştırılması gibi kip ve kiplik kavramlarının da birbirlerinin yerine kullanıldığı ve tanımlarının eksik yapıldığı dikkat çekmektedir. Korkmaz, Ergin gibi bazı araştırmacılar kipi zamandan ayırt etmezken Delice, Akerson, Aksan, Uzun gibi bazı araştırmacılar içinse anlambilimin alanına daihil edilen kip, yalnızca zamana vurgu yapan bir kategori olmaktan çıkmış; aynı zamanda konuşurun her türlü tutumunu gösteren dil bilgisel bir kavram olarak kul/anılmaya başlamıştır. Konuşurun bir önerme hakkındaki tavırlarını yansıtan morfolojik, sözlüksel, sözdizimsel vb. her türlü dil bilgisel işaretleyici kiplik olarak adlandırılmaktadır. Kiplik konusunda ise kimi araştırmacıların konuşurun bir önerme karşısındaki değerlendirmesi şeklindeki tanımları bu terimin kip ile karıştırıldığını göstermektedir.

Öz Anahtar Sözcükler zaman, görünüş, kiplik, anlam değişmesi, kaplam Zaman ve görünüş kategorileri farklılaşan kaplamlarda kip ve kiplikle ilişkilendirilir. Dünya dillerinde yaygın olarak yer alan bu üç kategori literatürde üst kategori (super category) olarak ad-landırılır ve insan dilinin evrensellerinden kabul edilir. Türkçenin dilbilgisi kitaplarında zaman ve görünüş işaretleyicileri şekil ve zaman ekleri olarak değerlendirilmiştir. Kip teriminin ter-cih edildiği çalışmalarda ise bildirme ya da haber kipleri (indica-tive) başlığı altında zaman ve görünüş işaretleyicilerine, tasar-lama ya da dilek kipleri (subjunctive) altında ise istek, emir, ge-reklilik, şart vb. kiplik ulamlarına yer verilmiştir. Ancak dilbilgisi kitaplarında işlev ağırlıklı bir tanımlama öncelikli olmadığı için za-man, görünüş ve kiplik ilişkisi açıklanmamış, kullanımlarında or-taya çıkan durumlar değerlendirilmemiştir. Bu çalışmada, zaman, görünüş ve kiplik kavramlarının açıklanma-sıyla bu üç kavram arasındaki ilişki, bu ilişki sonucu ortaya çıkan anlam gelişmeleri ve ifadede oluşturdukları anlam alanları işlev-sel bakış açısıyla ele alınacak, zaman ve görünüş işaretleyicileri kiplik kategorisi çerçevesinde değerlendirilecektir. 0. Giriş Zaman ve görünüşü kapsayan dilbilgisel zamanın çeşitli konuları, farklılaşan kap-lamlarda kip ve kiplik'le, özellikle epistemik nitelikle, ayrılmaz bir şekilde ilişkilen-dirilir. Bu üç dilbilgisel yapı, çoğu durumda yüklemin üzerinde işaretli, üç semantik alan oluşturmaktadır. Dünya dillerinde yaygın olarak görülmesi sebebiyle üst kate-gori 1 (super-category) olarak adlandırılmakta ve insan dilinin evrensellerinden ka-bul edilmektedir (Brisard ve Patard 2011: 1). Türkçenin dil malzemesi de bu üç ka-tegori açısından değerlendirilmeli, işaretleyicilerin sadece bir işlevine odaklanılma-malıdır. Türkoloji alanına kuramsal açıdan önemli katkılar sunan Johanson, geleneksel dil-bilgisi verilerinin dışına çıkarak işlevsel bir bakış açısıyla Türkçenin zaman işaretle-1 Tense-Aspect-Modality semantik alanına göndermede bulunan ve bu kategorilerin birlikte ortaya çıkma du-rumlarına işaret eden terim.

Millî marşlar toplumun kültürel geçmişinin geleceğe aktarılması ve korunması bakımından önemli eserlerdir. Bununla birlikte millî marşların birer özgürlük bildirgesi olduğu da söylenebilir. Türkiye Cumhuriyeti’nin özgürlük bildirgesi de İstiklal Marşı’dır. İstiklal Marşı, merkezinde milletin yer aldığı, içindeki söylemlerin de buna göre şekillendiği bir eserdir. Eserde yer alan cümleler, sözcükler ve hatta ekler derin yapıda birçok bilgiyi aktarmaktadır.
Millî Mücadele yıllarında toplumun bir araya gelmesi ve millî bilince sahip toplumsal inşanın gerçekleştirilmesi önem arz etmekteydi. Millî bilincin yerleştirilmesi ve kimlik inşasının gerçekleşmesinde dil ve edebiyat önemli rol oynamaktadır. Siyasal kaosun hâkim olduğu bir dönemde yaşamış olan Mehmet Akif Ersoy, bu kaosta aydınlanma hareketinin öncülerinden biri olmayı başarmıştır. Mehmet Akif, dil ve edebiyat gibi iki enstrümanı oldukça derinlemesine kullanmıştır. Sanatçı, şiirin anlam dünyasını Türkçenin dilbilgisel her türlü unsurunu ustaca kullanarak bu başarıyı sağlamıştır.
İstiklal Marşı’nın derin yapısının anlaşılması ve millî kimlik inşasında işlevlerinin belirlenmesi için anlambilimsel çözümlemelerin, dilbilgisel incelemelerin yapılması gereklidir. Bu bağlamda bu çalışmada İstiklal Marşı dilbilimsel verilerle ele alınmış ve onun derin yapısı kip ve kiplik odağında ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Kipsel alan içinde önemli bir yere sahip olan delile dayalılık (evidentiality) kategorisi, konuşurun doğrudan ya da dolaylı olarak elde ettiği bilgilerin kaynağını içeren semantik alanlardan biridir. Görsel, işitsel, duyusal vs. birinci elden edinilmiş bilgi, delile dayalılık kipi için doğrudan ulaşılmış verileri göstermektedir. Ayrıca duyumlardan beslenen ve aktanmsal hisler aracılığıyla ortaya konan çıkanrnsal delile dayalılık da bilgiye ulaşma yollanndan birisidir. Bu süreçte algısal ve zihinsel veri işleme söz konusudur. Bu çalışma, çıkanmsal delile dayalılık semantiği ve kipliklerini (işaretleyicilerini) Palmer'ın önerme kiplikleri arasında yer verdiği delile dayalılık kategorisinden farklı bir bakış açısıyla ele almayı hedeflemektedir. Türkçede sonuca dayanan ve akıl yürütmeye dayanan olmak üzere iki temel kategoride ele alınan çıkanmsal delile dayalılığı işaretleyen çok sayıda kiplik bulunmaktadır. Bu kiplikler arasında morfolojik olanların yanı sıra sözlüksel unsurlardan da kiplik yüklemler, zarflar, edatlar, söz ve söz gnıplan geldiği gibi birden fazla birlik oluşturan yapılar da yer almaktadır. Söz konusu çalışmada, çıkanmsal delile dayalılık semantiğinin teorik alt yapısını oluştururken Türkçede bu kipsel alanı kodlayan morfolojik kiplikler ele alınacaktır.

ÖZET Gerçekleşmemiş/tamamlanmamış bir olay ya da duruma atıfta bulunan olumsuzluk kategorisi; konuşurun söz konusu olay ya da durumla ilgili emin olduğu ve güven duyduğu bilgisini yansıtan kesinlik kategorisi ile yakın ilişki içindedir. Paralellik gösteren bu ilişkinin varlığında derin yapının, önermelerde verilen bilgi arka planının ve olumsuzluğun üstdilsel kullanımının etkisi bulunmaktadır. Kipsel mantığın temelinde yer alan gerçeklik-gerçek dışılık ayrımı da olumsuzluk ve kesinlik anlam alanını şekillendirmekte ve aralarındaki ilişkiyi düzenlemektedir. Bahsi geçen kipsel ayrıma göre olumsuzluk gerçek dışılık tarafında yer almaktadır. Gerçek dışı ifadelerle henüz gerçekleşmemiş, tamamlanmamış durumların aktarımında karşılaşılmaktadır. Kesinliği olumsuzluğa yaklaştıransa gerçek dünyada (henüz) karşılığını bulmamış/bulamamış bir olay ya da durumla ilgili olarak konuşurun kesin bir bilgiye sahip olmasıdır. Bahsedilen bilgi konuşur açısından kesinlik taşımaktadır. Kipsel alanda birbiriyle kesişen olumsuzluk ve kesinlik kategorisini dilde gösteren işaretleyicilerin de ortak olması beklenmektedir. Bu açıdan bakıldığında olumsuzluk ve kesinliği cümlede kodlayan işaretleyicileri üç grupta toplamak mümkündür: 1. Olumsuz görünümde olup olumsuzluk ve kesinlik bildirenler, 2. Olumsuz görünümde olup olumluluk ve kesinlik bildirenler, 3. Olumlu görünümde olup olumsuzluk ve kesinlik bildirenler. Anahtar Kelimeler: Olumsuzluk, üstdilsel olumsuzluk, kesinlik, kiplik, gerçeklik-gerçek dışılık. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.

Bir biçimbirimin diğer biçimbirim ya da biçimbirimlerle sık kullanılması veya sık kullanılma alışkanlığı göstermesi durumuna eşdizimlilik (collocation) denmektedir. Konuşurun bir durum veya olay karşısındaki duygularını, düşüncelerini yansıtan dilsel ögeler olarak tanımlanabilecek olan kiplikler de eşdizimlilik eğilimi göstermesi bakımından diğer türlere göre ayrıcalığa sahiptir. Bu bakımdan kipliklerin konuşurun sözcesinde beklenen anlamı işaretleyebilmesi için birlikte kullanıldıkları diğer birimlere de ihtiyacı olabilmektedir. " Muhakkak o, benden önce gelmiştir. " gibi bir cümle kuran konuşur, bahsini ettiği kişi ile ilgili kendinden önce gelmiş olma konusundaki varsayımını muhakkak kelimesi ve-DIr eki olmak üzere iki dilsel unsurla işaretlemektedir. Bu çalışmada bilgisel kip alanı içinde yer alan dolaylı olasılık temelli bilgi kipliklerinden tahmin kipliklerinin eşdizimliliği üzerinde durulmuş ve bu durumun anlam alanına etkisi tartışılmıştır.
--
Abstract It is called collocation that one morpheme is frequently used with one morpheme or morpheme have tendency to other morphemes. In some articles collocation is just related to free morphemes. Modality that reflects the mood of speaker also has privilege in terms of tendency to collocations. Probability modality can be with morphological, lexical, syntactic and contextual as well as it can also be achieved by using a combination of several of them. Modals need to have other elements to show the speakers intention. For example, Muhakkak o, benden önce gelmiştir. In this sentence speaker can show her/his assumption that it has come before his/herself by using muhakkak and –DIr. It is not enough to code the mean using just muhakkak, so –DIr suffix helps the mean of sentence. In this article predicative modality that is subtype of epistemic modality will be analysed in terms of collocation and this case will be discussed for semantic.

Here I shall discuss three closely interrelated points that connect the Tractatus to the contemporary analytical philosophy of mind. The first is the notion of Logical Space. The second involves the imaginability-based nature of the Tractarian notion of (logical) possibility. The last point is that the Tractarian notion is too broad to the extent that it embraces both metaphysical and nomological possibility. In this paper, I argue that because the metaphor of logical space strictly depends on the notion of logical possibilities, the boundaries of logical space are too undetermined. If that is true, how could we know if, for example, zombies are logically possible or not? However, the zombie argument is the sort of example frequently used to argue against physicalism. Then, in the case of the incoherency in the notion of logical space, the zombie argument would become somehow problematic. If that is the case, it might have repercussions for the conceivability arguments in the field of the analytical philosophy of mind. The Tractarian notion of logical space is a curiosity in its own right as an earlier variety of modal metaphysics, but it has a wider significance for the recent metaphysical arguments often used in the analytical philosophy of mind. ÖZET Bu çalışmada, muhtemelen Tractatus'u çağdaş analitik zihin felsefesiyle ilişkilendirebilecek ve birbirleriyle yakından ilişkili üç meseleyi tartışacağım. İlki Dünya, Gerçeklik ve Olgu Durumları Bağlamları arasındaki ilişkidir. Diğeri, Mantıksal Uzam kavramıdır. Sonuncusuysa, mantıksal olasılığın Tractatus türü kavramlaştırmasının tutarlı olup olmadığıdır. Bu üç sorunun tek bir makalede ele alınmasını gerektirecek kadar iç içe geçip geçmediği sorulabilir. Burada ben Mantıksal Uzam metaforunun mantıksal olasılıklar kavramına sıkıca bağlı olmasından ötürü cevabın olumlu olduğunu savunuyorum. Dolayısıyla, ikincisindeki tutarsızlık ve anlaşılmazlıklar, ilkini çok problemli hale getirecektir. Bu son dediğim doğruysa bu durum, çağdaş analitik zihin felsefesindeki tahayyül edilebilirlik temelli tezler için etkileri büyük olumsuz sonuçlar doğurabilecektir. Tractatus'taki mantıksal uzam kavramı modal metafiziğin erken dönemli bir çeşidi olarak kendi başına da oldukça ilginçtir. Fakat daha önemli olan, onun analitik zihin felsefesinde sıklıkla kullanılan yakın dönemli metafizik argümanlar için barındırdığı sonuçlardır.

"Kiplik eki" terimi, yeni kullanılan bir terimdir. Bu terimin
karşıladığı ekler, dilbilgisi kaynaklarında "birleşik fiil", "tasvir
fiilleri"ve “karmaşık fiiller” başlıkları altında incelenen fiil öbeği
yapısı içinde görülmektedir. Bu yapıdaki asıl fiilin üzerinde ama
aslında yardımcı fiilin öncül eki olan ekler, fiilimsi -isim-fiil, sıfatfiil,
zarf-fiil- ve kip eki olarak ele alınmaktadır. Örneğin,
"düşecektim" çekiminde -AcAk gelecek zaman kipi eki; "gitmiş
bulundum" çekiminde -mIş, sıfat-fiil eki; "geliverdi" çekiminde
kullanılan -I ise zarf fiil eki olarak değerlendirilir. İşte, bu bildiride,
"kiplik eki" terimi, bu eklerin yerine kullanılmıştır; çünkü bu dizideki
ekler, fiilimsi eki dendiği hâlde fiili fiilimsiye dönüştürmemekte; kip
eki dendiği hâlde cümleyi tek başına kişi eki alarak
sonlandırmamaktadır.
Kip veya fiilimsi olarak isimlendirilen eklerin belirtildiği
gibi kip veya fiilimsi eki olmadığı tezinden hareketle fiil çekiminde
asıl fiile birinci kip anlamı dışında ikinci kip anlamı yüklemek için
kullanılan bu eklere kiplik eki denmiştir.
Bu çalışmada, Yunus Emre Divanı'ndaki kiplik ekleri tespit
edilecek ve asıl fiile yüklenilen ikinci kip kavramı üzerinde
durulacaktır.

ÜSKÜP TÜRK AĞZINDA KİP EKLERİ

Özet

Bu çalışmada, Üsküp (Makedonya Cumhuriyeti) Türk ağzındaki bildirme ve dilek kip ekleri ve varyantları ele alınmıştır. Üsküp ağzında şimdiki zaman kipinin geniş zaman kipine yeğlendiği, geniş zaman kipinin çok nadir kullanıldığı, istek ve emir kiplerinin birbirine karıştığı, gereklilik kipinin ise morfolojik olarak değil de leksik unsurlarla yapıldığı örnekleriyle verilmiştir. Makedonya ve Rumeli’nin diğer Türk ağızlarında da olduğu gibi, Üsküp ağzında da eklerin varyantlarında eksiklik vardır veya varyantların kullanımında farklılıklar göze çarpmaktadır. Literatürde Üsküp ağzı hakkında çok az malzeme vardır.  Bunlar da kısmen doğru tespitlerdir ve genelde Rumeli ağızları kapsamında genellemeler çerçevesindedir. Çok ilginçtir ki, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Makedonya’nın başkenti Üsküp’te (Skopje) bulunmasına rağmen, eriyip elden gitmesinler diye, şimdiye kadar hep Üsküp dışındaki ağızlar ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bugüne kadar Üsküp Türk ağzıyla ilgili belli başlı hiçbir çalışma bulunmamaktadır. Çeşitli diğer çalışmalarda Üsküp ağzının bazı özelliklerine değinilse de bunlar bu ağzın derli toplu özelliklerini görmek için yetersiz veya başkaları tarafından aktarmalı bilgilerdir.

Anahtar kelimeler: Üsküp Türk ağzı, Makedonya ağızları, kip ekleri, morfoloji.


MODAL SUFFIXES IN THE TURKISH DIALECT OF SKOPJE

Abstract

This paper discusses the temporal and modal suffixes and their variants in the Turkish dialect of Skopje (Republic of Macedonia). The preference of present tense over the aorist, the rare use of aorist, the mixed usage of optative and imperative mood, the build of necessitative mood not with morphological, but with lexical elements in the Skopje dialect are given with their relevant examples in this paper. In the Skopje dialect, as well as in the other Turkish dialects of Macedonia and Rumelia, the suffixes have fewer variants and the differences of the variants usages draw the attention. In the literature, there is almost nothing about this dialect. These findings are partly accurate and mainly discussed in the broader Rumelian dialects. It’s very interesting that even there is a Department of Turkish Language and Literature in Skopje, the capital of Macedonia, there are plenty of detailed works of other dialects outside of Skopje, just because of fear of their disappearing. Nowadays, there is simply no major work at all about the Turkish dialect of Skopje. Even some characteristics of the dialect of Skopje could be found in various studies, these are not enough to catch the broader picture about the wide characteristics of this dialect, or mainly they are indirect information.

Keywords: Skopje Turkish dialect, Macedonian dialects, tense suffixes, modal suffixes, morphology.

Kiplik, konuşurun bir olay veya durumla ilgili tutum, tavır ve bilgisini yansıttığı dilsel işaretleyicilerdir. Kipliğin alt kategorilerinden biri olan olasılık kipliği; şüphe, tahmin, varsayım, olasılık, kesin olmama, belirsizlik gibi durumları gösteren kiplik türüdür. Bu çalışmada, Eski Uygur Türkçesi metinlerinden İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Kuanşi İm Pusar, Irk Bitig, Huastuanift, Çaştani Bey Hikâyesi, Uygurca Üç Hikâye ve Üç İtigsizler olmak üzere yedi eserde kullanılan olasılık bildiren kipsel işaretleyiciler incelenmiştir. Eski Uygur Türkçesinde olasılık kiplikleri sayı bakımından azımsanmayacak ölçüdedir. –sA/birök…erser, -gAy, bolgu kergek gibi olasılık kipliklerinin kullanıldığı Eski Uygur Türkçesinde olasılık anlamının daha çok bağlamdan beslendiğini söylemek mümkündür.

Konuşurun bir olay ya da durum karşısındaki tutum ve tavrına, ruh haline; cümlede belirtilen hareketin şekline kip denmektedir. Türkçede kiplerle ilgili yapılan sınıflamalar haber ve tasarlama kipi ayrımından öteye gitmemektedir. Oysaki konuşurun ruh durumu kadar kipten söz etmek mümkün olduğuna göre kiplerin sayısının birkaç kategori ile sınırlandırılması doğru bir yaklaşım değildir. Kipler konuşur esas alındığında üç temel kategoriye ayrılmaktadır: 1. Bilgi kipleri, 2. Yükümlülük kipleri, 3. Duygu kipleri. Söz konusu kiplerin ise birden fazla bileşeni bulunmaktadır. Kiplerin bağımlı biçimbirimler, sözlüksel, söyleme dayalı ve söz dizimsel işaretleyiciler olmak üzere farklı türden kiplikleri vardır. Zarflar ise sözlüksel kiplikler arasında yer almaktadır. Durum, zaman, yer-yön, miktar ve soru zarfları olmak üzere alt kategorilere ayrılan zarflar; bilgi, yükümlülük ve duygu kiplerinin sık kullanılan işaretleyicileri arasındadır. Aynı kategori altında değerlendirilen zarflar benzer ya da farklı kip alanlarını kodlayabileceği gibi cümlede geçen tek bir zarf birden fazla kipsel alanı göstermektedir. Örneğin Ali bugün eve belki gelebilir cümlesinde geçen belki zarfı bilgi kipleri içinde yer alan yakın olasılık, tahmin gibi kiplere atıfta bulunurken Ali, derhal buraya gel! cümlesindeki derhal zarfı yükümlülük kiplerinden emir anlam alanını işaretlemektedir. Her ikisi de durum zarflarından olan belki ve derhal kelimeleri farklı türden kipleri gösterebilmektedir. Yapılan incelemeler göstermektedir ki zarflar içinde durum, zaman ve soru zarfları kip alanında zengin bir görünüm sunarken yer-yön ve miktar zarfları, söz konusu diğer zarflara oranla kip alanına birincil ve ikincil düzeyde hizmet etmemektedir.

Konuşurun duygu ve düşüncelerini, bir olay ya da durum karşısındaki tutumunu kipler göstermektedir. Bu kipler sözce içerisinde kiplikler aracılığı dile yansımaktadır. Kiplikler seslerden cümleye kadar değişkenlik gösterebilmektedir. Dil dışı öge veya parçalarüstü sesbirim (bürünbirim) olan vurgu, tonlama ve beden dili de kipleri işaretleyebilmektedir. Dolayısı ile kiplikler geniş bir yelpazeye sahiptir.Konuşurun bilgi ve güven düzeyini işaretleyen kiplikler içerisinde söyleme dayalı işaretleyiciler de bulunmaktadır. Bunlar konuşurun olay/durum karşısındaki tahmin, çıkarım, merak, endişe, hayret, kesinlik, delile dayalılık düzeylerini göstermektedir. Söyleme dayalı kiplikler anlatım gücünü bağlamdan almaktadır. Diyaloglar içindeki imalar, sessiz kalmalar, eksik bırakılmış cümleler; vurgu, tonlama ve beden dili söylem içerisindeki kipleri göstermektedir. Kiplik, anlamla ve bağlamla doğrudan ilişkili olduğu için söylem de bu konuda önem taşımaktadır. Bilgisel alan içinde söyleme dayalı olarak uzak olasılık, kesinlik, akıl yürütmeye dayalı delile dayalılık, algısal delile dayalılık, idrak etmeye dayalı delile dayalılık, tahmin, çıkarım, tereddüt gibi kipsel anlamlar verebilmektedir.

Özet: Türkçe ekler üzerine yapılan çalışmalarda işlevsel bakış açısının yeterince yaygınlaşmadığı görülmektedir. Bu nedenle eklerin çeşitli kullanımlarda hangi ölçütlere göre işlevler kazandığı, kök/gövdeye bağlandığı üzerinde yeterince tartışılan konulardan değildir. Ekler kök/gövdeye bağlanırken dil içi bir takım ölçütler belirmektedir. Özellikle fiilden isim yapan eklerde bu ölçütlerden birisi kılınıştır. Türkçe fiillerin kılınış türleri kendisine bağlanabilecek eklerin sınırını da çizmektedir. Bununla birlikte bu ekler kök veya gövdeye bağlandıktan sonra da kiplik ve çatı kategorisi başta olmak üzere bir takım anlamsal özellikler ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada Türkçenin en eski dönemlerinden bu yana aktif olarak kullanılan fiilden isim türetme işlevine sahip-(X)k eki ve bunun fiillere eklenirken hangi ölçüt(ler)e göre eklendiği konusu değerlendirilecektir. Bununla birlikte eklenmeyle ortaya çıkan bazı anlamsal değişimler incelenecektir. Functions of-(X)k in Aktionsart, Modality and Voice Categories Abstract: It is seen that functional perspectives on the studies of Turkish suffixes do not seem common enough. Therefore, which functions these suffixes gain according to which criterion and connect to a root/stem in various usages are not among the subjects discussed enough. When these suffixes are connected to a root/stem, some intralinguistic criteria come out. Especially in the nominalization suffixes, one of these criteria is aktionsart. Aktionsart types of Turkish verbs also limit the range of suffixes which can be connected to themselves. In addition to that, after being connected to a root/stem, some semantic restrictions, notably modality and voice also appear. In this paper,-(X)k suffix, which has been used actively from the old Turkic to Turkish as a nominalization suffix, and its connection criteria to verbs will be assessed. At the same time, some semantic changes brought about will also be analysed.

“Fiil-(y)A+bil-” yapısı; -DI, -mIş, -(I)yor, -(y)AcAk, -Ar/-Ir, -mAlI, -sA ve -A eklerini alabilir ve içinde bulunduğu cümlenin kiplik görünümünü etkileyebilir. “Fiil-(y)A+bil-” yapısı yeterlilik fiili olarak adlandırılsa da yeterlilik dışında ihtimal, izin, rica vb. anlam alanlarını da karşılama gücüne sahiptir. Bu durum “fiil-(y)A+bil-” yapısının yeterlilik kipliği dışında kalan diğer kiplik kategorilerini de işaretleyebildiğini göstermektedir. Bu çalışma, “fiil- (y)A+bil-” yapılı cümlelerin Palmer’ın kiplik kategorilerindeki görünümünü belirlemeyi ve “fiil-(y)A+bil-” yapısının yeterlilik kategorisi dışında kalan diğer kiplik kategorilerini nasıl işaretlediğini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Amaçlı örneklemin tercih edildiği çalışmada, Kemal Tahir’in Esir Şehrin Mahpusu romanından “fiil-(y)A+bil-”
yapısını içeren kırk cümle belirlenmiş ve bu cümleler Palmer’ın kiplik sınıflandırmasındaki kategorilere göre incelenmiştir. Yapılan inceleme neticesinde, “fiil-(y)A+bil-” yapısını içeren yirmi iki cümlenin yeterlilik, dokuz
cümlenin ihtimal, beş cümlenin izin, üç cümlenin istek-gönüllülük ve bir cümlenin gereklilik kipliğinde işaretlendiği tespit edilmiştir. Bu çalışmadan elde edilen sonuçların kiplik alanına ve kiplik çalışmalarına katkı
sağlayacağı düşünülmektedir.

ÖZET

Bu çalışmada, bugün gereklilik kipi görevinde kullanılan /-mAlİ/
ekinin farklı görevleri ve bu ekle kurulan birleşik yapılar ele alınmıştır.

Elektronik formatta olan ve 442 kitaptan oluşan bilgisayar derleminde yapılan araştırmanın sonuçları, /-mAlİ/ ekinin kendi gereklilik anlamı dışında başka görev ve anlamda kullanıldığını göstermektedir. Bu görevler şunlardır:
a) İstek görevi;
b) İstek ve dilek görevi;
c) İstek ve emir görevi;
d) İstek, emir ve gereklilik görevi;
e) Emir görevi;
f) Şüphe görevi;
g) Kesinlik görevi.

/-mAlİ/ ekinin bazı birleşik yapılarda da yer aldığı görülmüştür. O
yapılar da şunlardır:
a) /-AcAk/ olmalı;
b) /-mİş/ olmalı;
c) /-r/ olmalı;
d) /-yor/ olmalı.

Bu birleşik yapılarda fiiller “tahmin” ve “ihtimal” görevlerini
kazanmıştır.

Anahtar kelimeler: gereklilik kipi, /-mAlİ/ eki, dilek kipleri, morfoloji, morfosentaks, derlem dilbilim.


MORPHOSYNTAX OF THE TURKISH SUFFIX /-mAlİ/:
COMPUTER CORPUS BASED RESEARCH

ABSTRACT

This study discusses the different functions of the Turkish /-mAlİ/ necessitative marker and compound structures made with it.

The results of the study made on a computer corpus consisted of 442 books in electronic format shows that the /-mAlİ/ marker, beside of his own necessitative function, also is used in other functions and meanings. These functions are as follows:
a) Optative;
b) Optative and desiderative;
c) Optative and imperative;
d) Optative, imperative and necessitative;
e) Imperative;
f) Doubt;
g) Certainty.

/-mAlİ/ marker is also seen in some compound forms. These forms are as follows:
a) /-AcAk/ olmalı;
b) /-mİş/ olmalı;
c) /-r/ olmalı;
d) /-yor/ olmalı.

In these compound forms, verbs gains “prediction” and “possibility” functions.

Keywords: necessitative mood, /-mAlİ/ morphology, morphosyntax, corpus linguistics.

Modern dilbilimin verilerini kullanarak Türk dili tarihi metinlerinin incelenmesi genel dilbilim ve Türkoloji için büyük önem taşımaktadır. Batı Türkçesinin başlangıcı olarak kabul edilen Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış birçok eser bugün metin ve sözlük olarak yayımlanmış, incelenmeyi beklemektedir. Bu ihtiyaca yönelik, sunulan çalışmada kiplik kategorisi üzerine yapılan dillerarası teorik çalışmalar değerlendirilmiş, Eski Anadolu Türkçesinde kullanılan epistemik kiplik işaretleyicileri eserden hareketle ortaya konulmuştur. Ayrıntılı bir inceleme yapılması amacıyla kiplik kategorisi hakkında bilgi verilmiş ancak kipliğin alt kategorisi olan epistemik kipliğe odaklanılmıştır. İncelenecek veri, hacimli bir eser olan Kısas ı Enbiya ile sınırlandırılmıştır.
Kısas ı Enbiya, Salebi’nin El keşf’ül beyan ‘an tefsiri’l kur’ān adlı eserinin 14. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen çevirisidir.  Epistemik kiplik incelemesi için bu eserin seçilmesinde  14. yüzyıl Türkçesini yansıtan dini bir metin olması, olayları sıkça kaynak kişilerin ağzından diyaloglarla aktarması, tüm şahıs çekimlerini içeren ifadelerin yer alması, Tanrı’nın konuşturulması, din çerçevesinde farklı konulara yer vermesi vb. özellikler etkili olmuştur. Bu çalışmayla, tarihi metinlerde kullanılan dilin farklı yaklaşımlarla ele alınmasının gerekliliğine dikkat çekilmek istenmiştir.

İlk olarak yüzyıllar önce felsefeciler tarafından ele alınan kiplik, bugün de tartışılmaya ve üzerine yeni bilgiler eklenmeye devam edilen güncel bir konudur. Tanımı, tasnifi, işaretleyicileri ve kapsam alanı hakkında birçok farklı görüş bulunan kiplik, en genel tabirle konuşurun bir olay ya da durum karşısında kendi tavrını, görüşlerini ve ruh hâlini dilbilgiselleştirmesiyle oluşan anlamsal bir kategoridir. Hem yazılı hem de sözlü iletişime bakıldığında var olan kipliklerin sayısını tahmin etmek imkânsızdır. Çünkü bir soru karşısındaki suskunluk veya bir baş hareketi bile sözlü iletişimde kipliğin alanına girmektedir. O nedenle bu yazıda, yazılı iletişimde kiplik bildiren dil ögelerinden (biçim bilgisi ögeleri, sözlük ögeleri, söz dizimi ögeleri, bağlam) genellikle sözlük ögelerin içinde değerlendirilen zarflar, kiplik görünümleri açısından ele alınacaktır. Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye adlı kitabındaki zarflar; zaman, yer ve yön, miktar, durum, soru zarfları olarak beş başlıkta gruplandırılmıştır. Tespit edilen zarfların hangi kiplik alanına dâhil olduğu belirlenmeye çalışılmıştır. Aynı başlık altındaki zarflar, benzer ya da farklı kiplik kategorilerini işaretleyebildiği gibi aynı cümle içindeki tek bir zarf bile farklı kiplik görünümleri sergileyebilmektedir. Örneğin “sabır kanı buşu gelince ölmiş/düzenile safa andak bozulmış” cümlesinde “andak” durum zarfı bilgi kipliklerinden kesinlik anlamını işaretlerken “eyidüŋ sabrı kim tîz dutsun anı/harab itdi il ü şehri diyârı” cümlesinde “tîz” durum zarfı yükümlülük kipliklerinden emir anlamını bildirmektedir.

Sıklıkla “Bu olanaklı görünüyor”, “Bu olamaz”, “Bunun olması gerek”, “O bunu/şunu ... yapabilir”, “Bu bunun/şunun … için zorunludur” ve bunlara benzer şeyler söyleriz. Bunlar gibi iddialar modal iddialardır. Aktüelitenin, olanaklılığın ve zorunluluğun modal kavramlarını içerirler. Modalite bir iddianın doğru ya da yanlış ve bir şeyin nasıl olduğu ya da olmadığındaki mod veya tarzla ilgilidir. Bu makale temel modal kavramları açıklayacak, olanaklılık ve zorunluluğun bazı farklı türlerini gösterecek ve kısaca modal bir iddianın doğru olup olmadığını nasıl belirlemeye teşebbüs ettiğimizi açıklayacak.

Öz Türkiye Türkçesinde kiplik olarak tanımlanan modallığın dilde çeşitli işaretleyicileri mevcuttur. Kipliğin dilsel ifadesi olan kiplik işaretleyicileri morfolojik kategoriler, sözlüksel kategoriler, söz dizimsel kategoriler, tonlama ve bağlam olarak sınıflandırılır. Fakat, Azerbaycan Türkçesinde bu görevi doğrudan üstlenen gramatikal kategori, modal sözlerdir. Modal sözler, konuşanın söylediği fikre belli münasebetini, ilgisini belirten sözcük türüdür. Modal sözlerin temel görevi modallığı çeşitli şekilde ifade etmektir. Modal sözler, leksik, gramatikal, morfolojik karakteri ve sentaktik görevi ile Azerbaycan Türkçesinde ayrıca bir sözcük türü olarak kendini göstermektedir. Modal sözler, sabit modal sözler (sadece modal söz olarak kullanılanlar), gayri sabit modal sözler (diğer sözcük türlerinin modal söz olarak kullanımı) olarak iki başlıkta incelenir. Anlamlarına göre modal sözler çeşitli şekillerde sınıflandırılır. 1. Tasdik bildiren modal sözler. 2. İhtimal, şüphe, tereddüt bildiren modal sözler. 3. Benzetme, mukayese bildiren modal sözler. 4. Netice, sonuç, sıra, genelleme bildiren modal sözler. 5. Kaynak, isnat bildiren modal sözler. 6. Emosyonel münasebet bildiren modal sözler. Yapısına göre modal sözler, basit, türemiş ve birleşik modal sözler olarak ele alınır. Azerbaycan Türkçesinde

Konuşurun ruh durumundan izler taşıyan, düşüncesini yansıtan kiplerin dildeki işaretleyicileri olan kiplikler kodladıkları anlam alanlarına göre farklı kategorilere indirgenebilir. Bu çalışmada cümlede olasılık, kesinlik, delile dayalılık, çıkarım, varsayım, hayret, merak, şüphe gibi anlam alanlarını işaretleyen bilgi kiplikleri üzerinde durulmaktadır. Bilgi kiplikleri kesinliğin derecelerine, delile dayalılık bildirmelerine ve tahmin, çıkarım, varsayım gibi yorumsal değer taşımalarına göre üç temel başlık altında incelenmektedir. Kesinliğin derecelerini bildiren kiplikler kesinlik, yakın olasılık, uzak olasılık ve kesin dışılık semantiğini kodlamaktadır. Delile dayalılık kiplikleri; görsel, işitsel, duyusal gibi doğrudan delili göstermelerine göre doğrudan delile dayalılığı; aktarımsal ve çıkarımsal olmalarına göre de dolaylı delile dayalılığı belirtmektedir. Yorumsallık/yargısallık bildiren dolaylı olasılık temelli bilgi kiplikleri başlığı altında incelenen kiplikler ise tahmin, çıkarım, varsayım, şüphe, hayret, endişe, tereddüt ve merak semantiğini kodlamaktadır.
Kipliklerin tespitinde Türkiye Türkçesi ile ortaya konmuş sözlü ve roman, hikâye, şiir, gazete yazısı, tiyatro gibi yazılı metinler esas alınmıştır. Yapılan taramalardan hareketle bilgi kipini işaretleyen -DIr, -mIş, -AcAk, -Abil-, -yor, -sA, mI gibi morfolojik; ya (da), ya …ya (da), ne… ne (de), diye, belki, galiba, herhalde, sanırım, acaba, evet, hayır, kim bilir, nasılsa gibi sözlüksel; söz dizimsel ve söyleme dayalı işaretleyiciler olmak üzere zengin bir kiplik sistemine rastlanmıştır.